Divan Edebiyatı

DİVAN EDEBİYATINDA DÜZYAZI BİÇİMLERİ



Divan edebiyatında üç tür düzyazı biçimi vardır Yalın düzyazı, süslü düzyazı ve orta düzyazı Yalın düzyazıda halkın konuştuğu dil kullanılmış, halk kitapları, halk öyküleri, Kur’an tefsirleri, hadis açıklamaları bu türde yazılmıştır


Süslü düzyazıda hüner ve marifet göstermek amaçlanmıştır Bu türe genellikle medrese öğrenimi görmüş, Osmanlıca’yı iyi bilen yazarlar yönelmiştir Çok uzun cümlelerin, bol söz ve anlam oyunlarının göze çarptığı bu türün en belirgin örneklerini Veysi ve Nergisi vermiştir Süslü düzyazıda çok ürün verilmiş bir alan da tezkire’dir Bu türün ilk klasik örneğini, 16 yüzyılda Aşık Çelebi yazmış ve tezkire geleneği 19 yüzyılda Fatih Efendi’ye değin sürmüştür


Orta düzyazı ise, divan edebiyatının hemen hemen bütün klasik yazarlarının yazdığı bir türdür Belirgin özellikleri, söz ve anlam oyunlarından, hüner ve marifet göstermekten kaçınılmış ve içeriğin ön planda tutulmuş olmasıdır Özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitapları bu türde yazılmıştır




Din dışı konularda düz yazı


Tezkire



Ünlü kişilerin yaşam öykülerinin toplandığı yapıt Şairlerin yaşam öykülerini anlatanlara Tezkiretü’ş-şuara ya da tezkire-i şuara, din adamlarının yaşam öykülerini anlatanlara tezkiretü’l evliya, hattatların yaşam öykülerini anlatanlana tezkiretü’l-hattatin, bilginlerin yaşam öykülerini anlatanlara tezkire-i ilmiye, Halvetiye tarikatı şeyhlerinin yaşam öykülerini anlatanlara tezkiretü’l- halvetiye, müzikçilerin yaşam öykülerini anlatanlara tezkire-i musikişinasan denir Tezkireler ilk kez İran edebiyatında ortaya çıktı Türk edebiyatının ilk tezkiretü'ş-şuara’sını Ali Şir Nevai Mecalisü'n-Nefais adıyla yazdı



Tarih


Geçmiş olayları, geçmiş belli bir dönemi, belli bir kişi ya da kahramanı çevresi ve dönemiyle birlikte anlatan sanatlı düzyazı türüdür



Sefaretname


Siyasal bir görevle yurtdışına gönderilen elçilerin ya da bunların yanlarında bulunanların gittikleri yerin durumuna ve özelliklerine ilişkin izlenimlerini, görüşlerini, olayları anlattıkları yapıtlardır En tanınmış örneklerden biri Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Sefaretnamesi’dir

Divan Edebiyatında Dini konulardaki türler Hilye


Hazreti Muhammed’in fiziksel ve kişisel özellikleriyle örnek davranışlarını konu alan eserlere "hilye" denir Zamanla hilye'nin kapsamı genişlemiş halifeler için de hilyeler yazılmıştır Divan edebiyatında bu türün ilk örneği Hakani’nin Hilye-i Hakani’sidir Zamanla hilyelerin levhalara hattatlar tarafından yazılması geleneği de ortaya çıkmıştır


Mevlid


Hazreti Muhammed’in doğumunu ve kısaca yaşamını övgüyle anlatan yapıtlardır Dinsel Türk müziğinin doğaçlama türlerinden biri de bu isimle bilinir Mevlidler çoğu zaman mesnevi biçiminde düzenlenmiş, halkın anlayabileceği yalın bir dille yazılmıştır İlk özgün mevlid Ebu’l-Cevzi tarafından yazılmıştır İlk Türkçe mevlid ise Süleyman Çelebi’nin eseri olan Vesiletü’n-Necat’tır


Kırk hadis


Belli bir konu çerçevesinde toplanmış 40 hadisten oluşan yapıtlara verilen isimdir Hadis-i erbain ya da erbaun olarak da bilinir Hadislerin belli başlı konuları Kur’an’ın erdemleri, İslamın şartları, Hazreti Muhammed ve sahabesi, zikir, dua, salat ve selam, ziyaret, bilim ve bilgin, siyaset, hukuk, toplumsal, ahlaki yaşam ve tıptır Divan edebiyatında hat kaygısıyla yazılmışlardır


Menkıbname


Ya da menakıbname olarak adlandırılır Kahramanların, din büyüklerinin, tarikat kurucularının, ermişlerin olağanüstü yaşamlarını ve kerametlerini anlatan yapıtlardır Türk edebiyatında 100’ü aşkın menkıbname yazılmıştır Bu yapıtlar içerik yönünden ya bir tarikatla ilgilidir, örneğin Sakıb Bey’le Mustafa Dede’nin Sefine-i Nefise adlı eseri gibi Ya da bir ermişi konu edinir, örneğin Müstakimzade Süleyman Saddedin’in Menkıb-ı İmam-ı Azam’ı gibi


Kıssa


Öğüt verici ve öğretici öykü, fıkra, masal, menkıbe türü eserlere kıssa adı verilir Çoğul söylenişi kısas’tır Kıssa anlatanlara kıssa-han ya da kıssa-gü denir En yaygın örnekleri peygamberlerle ilgili kıssaları anlatan kitaplardır Divan edebiyatında Ahmed Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Huleyfa adlı kitabı önemli bir kıssa örneğidir Divan edebiyatında daha çok mesnevi türünde kaleme alınmışlardır Düzyazı biçimli kıssalar da vardır Bunlarda kullanılan dil çok daha sadedir

Divan Edebiyatında Dini konulardaki türler



Tevhid


Tanrının birliğini ve ululuğunu anlatan şiirlere tevhid denir Genellikle kaside biçiminde yazılırlar Tevhidde tanrının büyüklüğü, sıfatları, kudretinin sonsuzluğu, tasvir ve hayal edilebilen şeylerden soyutlanması, hiçbir şeyin ona eş ve benzer olamayışı, bütün kudret ve ilimlerin ona ait oluşu gibi özellikler sanatlı bir üslupla anlatılır Tanrı karşısında kulun acizliği vurgulanır En ünlü tevhid manzumesini Nâbî yazmıştır




Münacat


Konusu tanrıya yakarış olan şiir Genellikle kaside, ender olarak da gazel, kıta, mesnevi biçiminde yazılmıştır Türk edebiyatına 13 yüzyıldan sonra girdi Divan şairlerinin genellikle divanlarının başına koydukları münacatların temel konusu, zayıf ve çaresiz durumdaki insanın yüce ve güçlü tanrıya yalvarıp ondan yardım istemesidir

Na’t


Hazreti Muhammed’i övmek amacıyla yazılmış şiirlerdir Hazreti Muhammed’in çeşitli özellikleriyle mucizelerinin dile getirildiği bu şiirler daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır Na’t’lara divanların başında tevhid ve münacaatlardan sonra yer verilmiştir Na’t yazmakla ünlü kişilere na’t-gü, özel dinsel törenlerde na’t okuyanlara ise na’t-han denir Fuzuli’nin "Su Kasidesi divan edebiyatının en tanınmış na’t’ıdır Türk tasavvuf müziğindeki bir form da bu adla bilinir


Maktel-i Hüseyin


Hazreti Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişini konu alan ve acıklı bir üslupla yazılan eserlerin tümüne verilen isimdir Daha çok Şii yazarlar tarafından kaleme alınmıştır Lirik-didaktik bir üslupla ve yalın bir dil kullanılarak yazılmışlardır Türk edebiyatındaki en en önemli Maktel-i Hüseyin, Fuzûlî’nin yazdığı Hadikatü’s-Süeda adlı eserdir




Miraciye


Hazreti Muhammed’in göğe yükselişini konu alan edebi yapıtlardır Tek başına bir kitabın konusunu oluşturabildiği gibi, eserler içinde bölümler halinde de yer alır Genellikle kaside ve mesnevi şeklinde yazılmıştır Miraciyelerde coşkulu bir söyleyiş, didaktik özellikler ve sanatlı bir üslup egemendir Cumhuriyet döneminde Abdullah Azmi Yaman’ın yazdığı Miraciye bu türe örnektir

b Konularına göre nazım-nesir türleri

Lugaz


Herhangi bir nesnenin ya da varlığın özellikleri anlatılarak yazılan manzum bilmecedir Muamma ile birlikte çok kullanılan bir söz oyunudur Muamma’dan farkı konusunun daha geniş olmasıdır Çoğunlukla soru biçiminde düzenlenir


En önemli özelliği içinde çözüme ilişkin ipuçlarının bulunmasıdır Divanların son bölümlerine konur Eğlendirici ve öğretici olanların yanısıra öğretici ve dinsel lugazlar da vardır Lugazlar yazarlarının imzasını taşıdığından halk edebiyatındaki bilmeceden ayrılır Bütün lugazlar, "Bir acayip nesne gördüm", "Ol nedir kimdir" ya da "Nedir ol kim" gibi kalıplaşmış sözlerle başlar Örnek:

Nedir kim ol iki yüzlü münâfık
Nümâyan çihresinde levn-i âşık

Gezer dünyayı hem bî-dest ü pâdır
Mukim-i hâne-i ehl-i gınâdır

Teâl-Allah nedir anda bu kudret
Yemez içmez virir dünyaya nî’met

Gehi Müslim kıyâfetle be-didâr
Gehi şekl-i firengide nümûdâr

Kırılsa pâre pâre olsa amma
Zarar gelmez ana bir türlü kat’â

Yatar zir-i zemînde hâke yek-sân
Semâda adıdır mihr-i dirahşân

Eğer kim olmasaydı kalbi fasîd
Cihânda olmaz idi kadri kâsid

Yeter vasf eyledin ol bî-vefâyı
Yanından gitmese virmez safâyı
Sünbülzade Vehbî

(Şair bu lügazda "altın"ı anlatıyor)



Dariye



Divan şiirinde ev ile ilgili kasidelere dariye adı verilir Divan şairlerinin caize (armağan alma) amacıyla ortaya çıkan fırsatçılıkları sonucu gelişmiş bir türdür Bazıları gazel tarzında da yazılmıştır Yeni yaptırılan köşk, saray, yalı benzeri binalar için yazılır Şair eserden çok az bahseder hemen yaptıranı övmeye geçer Binalar için hazırlanan kitabeler de bir tür dariye sayılır



Rahşiye



Atlar için yazılmış kaside Nesib bölümünde atlar övülür Nef’î’nin IV Murad’ın atlarını övdüğü rahşiyesi meşhurdur Örnek:
Bâreka’llâh zih’i rahş-i humâyun-sîmâ
Ki komuş nâmını sultân-ı cihan bâd-ı sabâ

Ne sabâ sâika dersem yaraşır sür’atte
Ki seğirdikten ana sâyesi ile pâ-der-pâ

Bırakır anı dahi sâyesi gibi yolda
Olsa ger şâtır-ı endişe ile pâ-der-pa

Düşmeden sayesi hak üzre eder âlemi
Sehv ile rakibi göserse ihâna irhâ

Kuş yetişmez der idim olmasa tayyâr eğer
Eremez gerdine zîrâ ki ne sarsar ne sabâ
Nef'î

b Konularına göre nazım-nesir türleriŞehrengiz



Bir kenti ve o kentin güzelliklerini anlatan eserlerdir Daha çok klasik mesnevi biçiminde kaleme alınan bu yapıtlar tevhid, münacaat, na't gibi bölümlerle başlar Daha sonra kentle ilgili bilgiler verilir ve kente övgü düzülür Bazen bahar ve doğa betimlemeleri yapıldıktan sonra kentin güzellikleriyle ilgili beyitlere geçilir Divan edebiyatında ilk şehrengizi yazan Priştineli Mesihi’dir


Hicviye



Bir kişiyi, kurumu, toplumsal olayı, geleneği yeren söz, düzyazı ya da şiir türüne verilen addır Hicviye, gazel, kaside, murabba, muhammes gibi nazım biçimleriyle yazılmıştır Divan edebiyatında en önemli hicviyelerden biri Nef’î’nin Siham-ı Kaza’sıdır
ÖRNEK:


KITA
Şimdi hayl-i suhan-verân içre
Nef’î mânendi var mı bir şair
Sözleri Seba-i Muallâka’dır
İmrülkays kendidir kâfir
Şeyhüslam Yahyâ


(Şair, "şairler içinde Nef’î'nin bir eşi yoktur Onun şiirleri Kabe’nin duvarlarına asılan şiirler gibi güzeldir ve sanki o kafir, İmrülkays’ın ta kendisidir" diyor Kafir aynı zamanda beğenmeyi ifade eder Şeyhülislam Yahya, Nef’î’yi över gibi görünüyor ama "Seba-i Muallâka" Kabe henüz putperestlerin elinde iken oraya asılan şiirlerdir İmrülkays ise şiirleri Kabe’de asılı ve müslüman olmayan bir şair Sonuçta Şeyhülislam Yahya, Nef’î’yi "kafirlikle" suçluyor)


KITA
Bize kâfir demiş mütfî efendi
Tutalım ben anca diyem Müselmân
Varılınca yarın Rûz-i Cezâya
İkimiz de çıkarız anda yalan
Nef’î (Nef’i de bu kıtayla Şeyhülislam Yahyâ’ya yanıt veriyor "Müftü efendi bana kafir demiş Tutalım ben de ona Müslüman diyeyim Ama yarın Rûz-i Ceza’da ikimiz de yalancı çıkarız Çünkü kafir olan kendisidir")


Hezliyat



Alaylı bir dille kaleme alınmış nazım türüdür Kaba şakalara, taşlamalara ve sövgülere yer verilir Hezeliyat olarak da bilinir Hezliyatta zarif bir nükte ya da güzel bir manzum bulunur Konu şakayla karışık alaylı bir dille anlatılır Nev’izade Atai’nin Bahayi-i Küfri eseri bu türün örneğidir Bayburtlu Zihni’de hezliyatın usta şairlerindendir



Tarih düşürme


Önem verilen bir olayın, yılını göstermek üzere ebced hesabıyla bir cümle, biz dize ya da beyit söyleme sanatıdır Tarih dizesinin bütün harfleri hesaplanarak söylenenlere tarih-i tam, yalnız noktalı harfler hesaplanacaksa tarih-i mücevher, yalnız noktasız harfler esas alınacaksa tarih-i mühmel denir Bazen dizedeki harflerin sayı değerlerinin toplamı tarihi tam olarak göstermez Bu tür tarihlere de tamiyeli tarih denir


Muamma



Belli kurallara göre düzenlenip çözülebilen ve yanıtı tanrının sıfatlarından biri ya da bir insan adı olan manzum bilmecedir Muamma beyit, kıta gibi küçük nazım biçimleriyle yazılır Ama mesnevi parçalarıyla yazılmış muammalara da rastlanır Ali Şir Nevai, Fuzûlî, Nâbî, Kınalızade Ali Efendi, Sümbülzade Vehbi ve Fitnat Hanım’ın yazdığı çok sayıda muamma vardır Edirneli Emrî Çelebi ise 600'den fazla muammasıyla bu alanın en ünlü şairidir Örnek:

Bende yok sabr ü sükûn sende vefâdan zerre
İki yoktan na çıkar fikr idelim bir kerre
Nâbî (Bu beyitte yok anlamına gelen iki edat var Bunlar "nâ" ve "bî" Bu edatlar bize beyitteki ismi veriyor Yani Nâbî)

b Konularına göre nazım-nesir türleri


Sâkiname


Divan edebiyatında gerçek ya da mecaz anlamıyla içki ve içki alemlerinin övülerek anlatıldığı şiir türü Mesnevilerin bölüm sonlarında bazen sakiname başlığıyla iki beyitlik küçük parçalar olarak yer alır Türk edebiyatında 17 yüzyılda büyük gelişme gösteren sakinamelerin ilk örneğini İşretname adlı yapıtıyla Revânî vermiştir

Kıyafetname


İnsanların fiziksel görünümlerini esas alarak karakterlerini açıklamaya çalışan eselerdir Bu türün kıyafet bilimiyle uğraşanlarına "kayif" ya da "kıyafetşinas" adı verilir Divan edebiyatında kıyafetnamenin ilk örneği Hamdullah Hamdi’nin ünlü Kıyafetname adlı eseridir Bu eserde renk, boy, yanak, saç, çene, sakal, parmak gibi 26 başlık altında karakter tahlilleri yer alır Nesîmi’nin Kıyafet-ül Firase’si de önemli bir örnektir




Surname


Şehzadelerin sünnet, kadın sultanların evlenmeleri nedeniyle yazılan şiir ya da düzyazı biçimindeki eserlerdir Yazıldıkları dönemin toplumsal yaşamına ilişkin bilgiler de verdikleri için tarihi bir özellik taşırlar Genellikle mesnevi ya da kaside türündedirler Figani’nin Kanuni Sultan Süleyman’ın oğullarının sünnetini anlattığı Suriyye Kasidesi türün en iyi örneğidir


Hamamname


Hamamları, hamam eğlence ve sohbetlerini, hamamdaki güzelleri betimlemek için yazılan kaside, gazel, mesnevi gibi nazım eserlerdir Divan edebiyatına ilk kez Deli Birader lakabıyla tanınan Gâzalî’nin Beşiktaş’taki bir hamamı anlatan şiiri ile girmiştir

b Konularına göre nazım-nesir türleri


Mersiye



Bir ölünün ardından duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak, ölen kişiyi övmek amacıyla kalema alınan düzyazı ya da şiirdir Kutsal günlerde, ölüm törenlerinde mersiye okuyan kişiye de mersiyehan denir Lirik bir anlatımın egemen olduğu manzum mersiyeler genellikle terkib-i bend biçiminde yazılır Ayrıca kaside ve terci-i bend biçiminde yazılmış manzum mersiyeler de vardır Yahyâ Bey, Sami Fünûnî, Rahmî, Fazlî, Nisîyi, Müdâmi’nin, Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa için yazdıkları mersiyeler gibi Ayrıca savaşlarda kaybedilen yerler için yazılan mersiyelere "vatan mersiyesi" denir Hayvanların ölümü için yazılmış mersiyeler de vardır
ÖRNEK MERSİYE Şeyh Galib



Medhiye



Bir kimseyi övmek için genellikle kaside biçiminde yazılan şiir ya da düzyazıdır Az olmakla birlikte gazel, mesnevi, musammad gibi nazım biçimlerinde mediyeler de vardır Padişah, vezir, şeyhülislam gibi devlet ileri gelenleri ya da halifelerle, başka din ve tarikat büyükleri için yazılmışlardır Bu türün en güzel örneğini Nef’î vermiştir
ÖRNEK MEDHİYE Nef'î


Gazavatname



Gazaname olarak da bilinir Ordunun akınlarını, savaşları, kahramanlıkları, zaferleri anlatılan düz yazı ya da şiir biçimindeki edebi türdür Arap edebiyatında "magazi" diye bilinir Türk edebiyatında ilk gazavatname örnekleri 15 yüzyılda yazılmaya başlanmıştır Kâşîfi’nin Gazaname-i Rum’u bu türün örnekleri arasındadır



Sahilname



Divan şairlerinin İstanbul kıyıları ile buralardaki yerleşim yerlerini, yaşayış biçimlerini anlattıkları şiirlerinin genel adıdır Örneklerine az rastlanır Genellikle mesnevi biçiminde yazılmışlardır

b Konularına göre nazım-nesir türleri


Din dışı şiir türleri


Bahariye

Baharın gelişini, doğadaki değişimleri, çiçeklerin açmasını, kelebeklerin uçmasını konu edinen kasidelerdir Dönemlerindeki büyük kişilere sunulup ödüllendirilmek için yazılırlar Hemen her divanda bir bahariye bulunması geleneği vardır Hemen her divan şairinin de bir bahariyesi vardır



Cemreviye



Divan şairlerinin cemre düşmesi nedeniyle dönemlerindeki büyük kişilere sunmak için kaleme aldıkları kaside türüdür Örneklerine az rastlanır Cemrenin bahar müjdecisi olması nedeniyle bir bahariye niteliği de taşır Cemreviyelere genellikle teşbib ile başlanır Kasidenin diğer bölümlerinde bir değişiklik yapılmaz


Fahriye


Divan şairlerinin kendilerini ya da bir başka şair ya da kişiyi övdükleri şiirlerdir Genellikle kaside türünde yazılırlar Fahriye aynı zamanda kasidelerde şairlerin kendileriini övdükleri beyitlerin bulunduğu beşinci bölüme verilen isimdir

DIVAN EDEBIYATI ÖRNEKLERINDEN

AHMEDI ( 14yüzyıl)


Ahmedi , 14yüzyılda yaşamış Anadolu Türkçesi’nin en başarılı şairlerindendirÖğrenimine Kütahya’da başlamış, sonra Mısır’a giderek tahsil hayatını orada tamamlamış , ilmini geliştirmiştir Anadolu‘ya döndüğünde Sultan IMurad’ın himayesine girmiş , sonraları Yıldırım Bayezid’in sohbet arkadaşı olmuş, padişahtan büyük iltifat görmüştür

Yıldırım Bayezid ile Timur arasındaki çekişmeyi ve savaşı gören, sevdiği padişahın yenilgisine çok üzülen şair , Timur tarafından da takdir edilmiş , fakat bu zalim hükümdarı bir türlü sevememiştir

Bazı kaynaklarda Nasreddin Hoca’ya atfedilen meşhur bir hikayenin aslında şair Ahmedi ile Timur arasında geçtiği rivayet edilir


“ Şairin olgunluğuna ve tespitlerinin isabetine güvenen Timur , bir hamama bir gün bir çok güzeli toplamış Bunları teker teker Ahmedi’nin önünden geçirip ,

-Molla , sen güzelden anlarsın ,bunlara bir değer biç ,der

Ahmedi , her güzele , kimisi şu kadar altın ,kimisi şu kadar gümüş diyerek doğru değer biçince Timur ,

-Bre Ahmedi , bana da bir değer biç, benim değerim ne kadardır ? der

Ahmedi ,” Sen seksen akçe edersin ” cevabını verir Timur ,

-Nasıl olur ? diye itiraz ederŞu belimdeki peştamalın değeri seksen akçedir

Ahmedi ise ,

-Benim de değer biçtiğim odur , yoksa sen beş para etmezsin , cevabını verir ”

Timur’un bu cevaba hiddetlenmediği , aksine cesaretinden dolayı şaire iltifatlarda bulunduğu söylenir Fakat şair Ahmedi’nin yıldızı Timur ile hiç bir zman barışmamıştır

Timur’un ölümü dolayısı ile şu mısraları söylemiştir


Felek yire gövürüben Temur’u
Konukladı et ile mar u muru


felekün ya,kader
gövürüben:geçirerek
konukladı :ziyafet verdi
mar u mur :yılan ve karınca

a Biçimlerine göre


Tesbi


Bir başka şairin bir gazelin her beytinin matlasına 5 dize daha eklenerek yedili beyitler haline getirilmesiyle kurulur Tahmis ve tesdis türünde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır Tesbi de eklenen dizelerin kafiyesi, mevcut dizelerle aynıdır



Taşir


İkili dizelerler yazılmış bir gazelin her beytine 8 dize daha ekleyerek 10'lu beyitler haline getirilmiş gazel türüdür Tahmis ve tesdis türlerinde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır
ÖRNEK Taşir Taşlıcalı Yahyâ Bey


Tezmin


İkili dizelerler yazılmış bir gazelin her beytine 6 dize daha ekleyerek 8’li beyitler haline getirilmesidir Tahmis ve tesdis türlerinde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır


Muaşşer


Aynı ölçüde onar dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir İlk bendin on dizesi birbirleriyle, sonraki bendlerin ise ilk iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır İlk beytin son bendinin her bendin sonunda aynen yinelendiği muaşşerlere "mütekerrir muaşşer" denir Bendlerin son beytinin ilk bendin uyağına uygun olarak her bendde değişmesiyle yazılan muaşşerler ise "müzdeviç muaşşer" adıyla tanımlanır


Muhammes


Aynı ölçüdeki beşer dizelik bendlerden oluşa nazım biçimi İlk bendin 5 dizesi birbirleriyle, sonraki bendlerin son bir ya da iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır Son bir ya da iki dize, her bendin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu muhammese "mütekerrir muhammes", bu dizelerin ilk bend ile yalnızca uyak yönünden uyuştuğu muhammeslere ise "müzdeviç muhammes" adı verilir Bend sayısı 4-8 arasında değişir Muhammeslerde çoğunlukla felsefi düşünceler, tasavvuf konuları ele alınır

a Biçimlerine göre



Murabba



Aynı ölçüde dörder dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir Murabbalarda ilk bendin dört dizesi birbirleriyle, sonraki bendlerin son dizesi ilk bendle uyaklıdır Son dizenin her bendin sonunda aynen yinelendiği murabbalara "mütekerrir murabba" denir


Her bendin son dizesi ilk bendle yalnızca uyak açısından benzeşiyorsa murabba "müzdeviç murabba" diye tanımlanır Murabbaların uzunlukları 4-8 bend arasında değişir Konuları çoğunlukla dinsel ve didaktiktir Övgü, yergi, manzum, mektup, mersiye gibi türlerde yazılmışlardır Murabbalarda her vezin kalıbı kullanılabilir
Halk edebiyatımızdaki koşmalara benzerler


Müseddes



Aynı ölçüde altışar dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir İlk bendin bütün dizeleri birbirleriyle, sonraki bendlerin bir ya da iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır İlk bendin son ya da son iki dizesi her bendin sonunda yinelenirse "mütekerrir müseddes", sonraki bendler ile ilk bend yalnızca uyak yönünden benziyorsa "müzdeviç müseddes" adını alır Müseddeslerin uzunluğu 5-8 bend arasında değişir Konuları tasavvuf ve felsefedir


Müstezat


Arapça ziyade sözcüğünden gelir Bir gazelin her dizesine bir kısa dize ekleyerek oluşturulan şiir biçimidir Çoğunlukla aruzun "mef’ulü/ mefailü/ mefailü/ feulün kalıbı kullanılarak yazılırlar Her dizeden sonra bu kalıbın ilk ve son birimleri olan mef’ulü/ feûlün kalıbına uygun bir kısa dize söylenir Eklenen bu kısa dizeye ziyade denir

Ziyadeler dizeden sayılmadığı için iki uzun iki kısa dizeden oluşan 4 dize bir beyit sayılır Kısa dizeler okunsa da okunmasa da beytin anlamı bir bütün oluşturur Ziyadesi bir satırdan fazla olan müstezatlar da vardır Tez ziyadeli müstezatlara "sade" çitf ziyadeli olanlara ise "çift" adı verilir
ÖRNEK MÜSTEZAT Nedîm


Şarkı



Divan şiirinde bestelenmeye uygun ölçü kalıpları ile yazılan ve çoğunlukla 4 dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir Dörtlüklerden kurulan musammat da denebilir Murabbaya benzer 5 ya da 6 dizelik bendlerden de oluşabilir Üçüncü dizeye meyan adı verilir Ve bu dizenin anlam bakımından daha özlü olmasına dikkat edilir Dördüncü dizeye ise nakarat denir Aşk, sevgili, ayrılık, içki, eğlence gibi konularda yazılır Divan edebiyatının ilk şarkı yazarı Naîlî-i Kadîm’dir 28 şarkısıyla Nedîm de bu türün en güzel örneklerini vermiştir
ÖRNEK ŞARKI Nâîl-i Kadîm

a Biçimlerine göre


Musammat




Ayrı bir nazım biçimi olmamakla birlikte gazeil ve bazı kasidelere uygulanan bir tekniktir, Bendlerden kurulu nazım biçimlerine (murabba, muhammes, müseddes, müsebba, müsemmem, mütessa, muaşşer, terbi, tahmis, taşdir, tesdis, tesbi, tesmin, tes-i, taşir, terkib-i bend ve terci-i bend) verilen genel addır İlk bende geçen dize ya da beyitlerin, öbür bendlerin sonunda aynen yinelenmesiyle düzenlenen musammatlara mütekerrir musammat denir İlk benddeki dize ya da beyitlerin, öbür öbür bendlerin sonundaki dize ve beyitlerle yalnızca uyak bakımından uyuşması durumunda musammat müzdevic musammat adını alır
ÖRNEK MUSAMMAT (Nâilî'nin tahmisi)



Terci-i bend / terkib-i bend Uyakları gazel biçiminde düzenlenmiş "hane" adı verilen 5-10 beyitlik şiir parçalarının (genellikle 5-12 hane) "vasıta" denen ve sürekli yinelenen bir beyit ile birbirine bağlanmasından oluşan nazım biçimidir Vasıta beyitinin her hanenin sonunda değişmesi durumunda şiir terkib-i bend olur
ÖRNEK TERKİB-İ BEND (Bâkî)


Müsemmem



Sekiz dizeden oluşan bendler halinde yazılmış musammatlardır Az kullanılmıştır Divan edebiyatında en bilineni Şeyh Galib'in Esrâr Dede'nin ölümü üzerine yazdığı mersiyedir
ÖRNEK MÜSEMMEM

Tuyuğ



Halk edebiyatındaki mani türüne benzer tarzda yazılmış musammatlardır Tuyuk da denir Çoğunlukla her beytinin birinci ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklıdır Sadece Türklere özgüdür Aruzun sadece fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılması nedeniyle rubai'den ayrılır Bazen dört mısra birbiriyle kafiyeli olabilir
ÖRNEK TUYUĞ Nesîmî


Tahmis

Bir gazelin her iki dizesinin başına aynı ölçüde üç dize ekleyerek oluşturulan nazım biçimidir Tahmis genellikle başka bir şairin gazeline yapılırsa da, kendi gazellerinden tahmis oluşturan şairler de vardır Başarılı bir tahmis'te asıl beyit ile eklenen dizeler anlam bakımından kaynaşmış olmalıdır Başa eklenen üçer mısra gazelin matlası ile aynı kafiyede olur Diğer beyitlere eklenen üçer mısra ise o beyitlerin ilk mısraları ile kafiyelidir
ÖRNEK TAHMİS Naîlî


Tardiye

Beş dizelik bentlerden oluşan musammat türüdür
ÖRNEK tardiye Şeyh Galib


Taşdir



Tahmisin değişik bir şeklidir Tahmiste bir başka şairin gazelinin her beytinin başına üç dize eklenirken, taşirde her beytin iki mısrasının arasına üç mısra eklenir Taşdire "mutarraf tahmis" de denir

Tesdis



Terbî ve tahmise benzer Ancak başka bir şairin yazdığı bir gazelin her beytinin üzerine dört dize daha ekleyerek altılı beyitler haline getirilmesiyle oluşur Tesdis tek bir beyite de uygulanabilir Divan edebiyatında çok az kullanılmıştır Tahmis türünde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır

a Biçimlerine göre

Gazel




Divan edebiyatının en yaygın kullanılan nazım biçimidir Önceleri Arap edebiyatında kasidenin tegaüzzül adı verilen bir bölümü iken sonra ayrı bir biçim halinde gelişmiştir Gazelin beyit sayısı 5-15 arasında değişir Daha fazla beyitten olaşan gazellere müyezzel ya da mutavvel gazel denilir Gazelin ilk beyti "matla", son beyti ise "makta" adını alır Matla beytinin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır (musarra) Sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest ikinci dizeleri ilk beyitle uyaklı olur Birden fazla mussarra beytin bulunduğu gazel "zü'l-metali", her beyti musarra olan gazel ise "müselsel" gazel adıyla bilinir


İlk beyitten sonraki beyte "hüsn-i matla" (ilk beyitten güzel olması gerekir), son beyitten öncekine "hüsn-i makta" (son beyitten güzel olmalı gerekir) denir Gazelin en güzel beyti ise "beytü'l-gazel" ya da "şah beyit" adıyla anılır Bunun yeri ya da sırası önemli değildir Bazı gazellerin matlasını oluşturan dizelerden birinci ya da ikincisinin matlasının ikinci dizesi olarak yenilenmesine "redd'i-matla" denir Şair mahlasını (şairin takma adı, ya da tanındığı ad) maktada ya da "hüsn-i" maktada söyler Bu durumda beyit ikinci bir adla "mahlas beyti" ya da "mahlashane" olarak anılır


Şairin mahlasını tevriyeli kullanmasına "hüsn-i tahallüs" denir Dize ortalarında uyak bulunan gazele musammat, sonu getirilmemiş ya da beyit sayısı 5’in altında bulunan gazellere de "natamam" gazel denir Başka şairlerin birkaç dize ekleyerek bend biçimine dönüştürdüğü gazellere "tahmis", "terbi" adı verilir Bütün beyitlerinde aynı düşüncenin ele alındığı gazeller "yekahenk gazel", her beyti öncekinden ustalıklı biçimde söylenmiş gazeller de "yekavaz gazel" olarak adlandırılır Gazeller konularına göre de çeşitli isimlerle tanımlanır Aşka ilişkin acı, mutluluk gibi içli duyguların dile getirildiği gazeller "aşıkane", içki, yaşama boş verme, yaşamdan zevk alma gibi konularda yazılanlara "rindane" denir


Aşıkane gazellere en iyi örnek Fuzûlî’nin gazelleri, rindane gazellere en iyi örnek ise Bâkî’nin gazelleridir Kadınları ve ten zevklerini konu edinen gazeller ise, örneğin Nedîm’in gazelleri, "şuhane", öğretici nitelikli gazellere, örneğin Nâbî’nin gazelleri, "hakimane gazel" denir Gazeller eskiden bestelenerek okunurdu Özelikle bestelenmek için yazılmış gazeller de vardır Gazelleri makamla okuyan kişilere "gazelhan", gazel yazan usta şairlere ise "gazelsera" adı verilir ÖRNEK GAZEL (Fuzûlî) Gazel, Türk müziğinde ise şiirin bir hanende tarafından doğaçtan seslendirilmesidir Sesle taksim olarak da bilinir Rubai



Kendine özgü bir ölçüsü olan 4 dizelik (mısralık) nazım birimidir Rubailerde birinci, ikinci, dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize serbesttir İki beyitlik kıtalar biçiminde yazılmış rubailer de vardır Her dizesi birbiriyle uyaklı rubailere "rubai-i musarra" ya da "terane" adı verilir Rubainin aruzun hezec bahrinden 24 kalıbı bulunur Bunlardan mef'ûlü birimiyle başlayan 12 kalıba "ahreb", mef'ûlün birimiyle başlayan öbür 12 kalıba da "ahrem" denir


Kalıpların sonu "faül" ya da "fa" birimiyle biter Rubainin her dizesi ayrı bir ölçüde olabildiği gibi, dört dizesi de aynı ölçüde olabilir Türk divan şiirinde daha çok ahreb kalıbına rastlanır Rubailer genellikle mahlassız şiirlerdir Ve divan şairlerinin divanlarının sonunda rubaiyyat başlığı altında sıralanırlar Bu türün tartışmasız en büyük şairi Ömer Hayyam’dır Türk edebiyatında Mevlana’nın Farsça yazdığı felsefi rubiler bu türün hızla yayılmasına neden oldu


Kara Fazlî, Fuzûlî 16 yüzyılda bu türün en usta örneklerini verdiler Divan edebiyatında 17 yüzyıl rubainin altın çağı oldu Azamizade Haletî, yazdığı bin kadar rubai ile en büyük Osmanlı rubai şairi olarak tanındı Cumhuriyet döneminin en büyük rubai ustası ise Yahya Kemal Beyatlı’dır

a Biçimlerine göre


Mısra (dize)

Manzum edebiyat yapıtlarının her bir satırına verilen isimdir Bir ölçüye uygun olarak söylenmiş beytin yarısına da mısra denir En küçük anlamlı nazım birimi olan mısra, bir şiirin parçası olabileceği gibi, bağımsız bir bütün de olabilir Yani tek mısralık şiirler de olabilir Divan edebiyatında kendi içinde bir bütün oluşturan mısralara mısra-i azade (bağımsız mısra) adı verilir Ayrıca bir beyitin birbirinin anlamlarını tamamlayan ya da aralarındaki anlam bağı kesin olmayan mısralarına da aynı isim verilir Yetkinliği, sağlam yapısı, özlü ve çarpıcı anlatımıyla dikkat çeken, her zaman kolayca anımsanabilen, dilden dile dolaşan mısralara "mısra-i berceste" ya da şah-mısra denir

Bend (kıta)

Şiirde iki ya da daha çok mısradan oluşan birimdir Şiirin içeriği ve biçimine göre düzenlenir Kıtanın yapısını şiirin ölçüsü, uyak düzeni ve mısra sayısı belirler İki beyitlik kıtalara divan şiirinde rubai, halk şiirinde dörtlük denir Bu tür kıtaların uyak (kafiye düzeni) birinci ve üçüncü mısraları serbest, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyelidir (yani ab cb şeklinde) Bazen birinci ve üçüncü mısralar kendi aralarında, ikinci ve dördüncü mısralar da kendi aralarında uyaklı (yani ab ab) şeklinde de olabilir Birinci, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyeli (yani aaba şeklinde) olan kıtalara nazım denir Murabba, muhammes, şarkı gibi nazım biçimlerinin her bendi parça anlamında kıta diye adlandırılır Divan şiirinde kıta mahlassız (imzasız) şiirdir ve mısraları arasında anlam bütünlüğü vardır Bir düşünceyi, hikmeti, nükteyi, yergiyi, övgüyü, yaşam anlayışını konu edinebilir Beyit sayısı ikiden fazla olan kıtalara "kıta-i kebire" denir Divanlar düzenlenirken kıtalara en sonda bağımsız şiirler olar yer verilir Bu bölüme de "mukattaat" denir


Kaside


Daha çok din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılan şiirlerdir Kaside şairlerine kaside-gü (kaside söyleyen), kaside-sera ya da kaside-perdaz (kaside yazan) denir Kaside 6 bölümden oluşur:
Birinci bölüm 15-20 beyitliktir Bu ilk bölüme, aşıkane duygular yer alıyorsa "nesib", bahar, doğa, bayram gibi konulara değiniliyorsa "teşbib" adı verilir
İkinci bölüm girizgah ya da girizdir Genellikle tek beyitten oluşur ve burada şair medhiyeye (övgüye) geçeceğini bildirir Girizgah konuya uygun ve nükteli olmalıdır
Üçüncü bölüm medhiyedir Bu bölümde asıl konu anlatılır Beyit sayısı konuya ve şaire göre değişen medhiye bölümü kasidenin en sanatlı beyitlerini içerir
Kasidenin dördüncü bölümü tegazzüldür Tegazzül, 5-12 beyit arasında değişir Kasidenin başında ya da sonunda yer alabilir Bu bölüm her kasidede bulunmayabilir
Beşinci bölüm fahriyedir Şair bu bölümde de kendisini över
Kasidenin son bölümü duadır Bu bölümde önceki beyitlerde övgüsü yapılan kişi için dua edilir
Kasideler, nesib bölümünde ele alınan konuya göre göre kaside-i bahariyye, kaside-i ramazaniyye, kaside-i hammamiyye olarak adlandırılır Uyaklarına göre r harfi ile bitiyorsa kaside-i raiyye, l harfiyle bitiyorsa kaside-i lamiyye, m harfiyle bitiyorsa kaside-i mimiyye diye anlandırılır Rediflerine göre de, tevhid, münacaat, methiye diye bölümlenir Kasidenin en güzel beyiti "beyt-ül kaside"dir Şairin adının geçtiği beyite ise "tac beyit" denir


ÖRNEK KASİDE: KASİDE-İ BAHÂRRİYE-KASİDEİ RÂ’İYYE (Bâkî)

DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ

a Biçimlerine göre

Divan şiiri, nazım biçimleri bakımından zengindir Nazım biçimleri beyit ve bend temeline dayanır Beyit temeline dayananlar "aynı" ve "ayrı" uyaklı (kafiyeli) olmak üzere ikiye ayrılır Aynı uyaklıların başlıcaları "gazel", "kaside" ve "müstezat"tır Ayrı uyaklı tek nazım biçimi ise "mesnevi"
Bend’lerden oluşan nazım biçimleri de tek bendli ve çok bendli olarak ikiye ayrılır Tek bendliler "rubai" ve "tuyuğ", çok bendliler ise "musammat" ana başlığı altında toplanan "murabba", "şarkı", "muhammes", "tahmis", "tardiye", "tasdir", "müseddes", "tesdis", "müsebba", "tesbi", "müsemmen", "tesmin", "muaşşer", "taşir", "terkib-i bend", "terci-i bend"dir Bunun dışında "müfred" (tek beyit) ve "azade" de (tek mısra) anılabilir


Uyak (kafiye)

Şiirde dize sonlarındaki ses benzerliğidir Türk halk şiirinde ayak olarak adlandırılır Uyakta ses açısından benzeşen sözcüklerin anlam bakımından farklı olmaları gerekir Şiirde ses benzerliği yoluyla uyum sağlamak ve genellikle okuru etkilemek amacıyla kullanılan uyak, sözlü edebiyat ürünlerinde hatırlamayı ve ezberi kolaylaştıran bir öğedir
Ses benzerliğinin niteliğine göre uyaklar çeşitli türlere ayrılır Yalnızca bir ünsüzün (sessiz) benzeştiği uyaklara "yarım uyak" denir En az bir hecedeki ünlü (sesli) ve ünsüzün benzediği uyaklara "tam uyak" ya da "yalın uyak" adı verilir Birden fazla hece arasındaki ses benzerliği ise "zengin uyak"tır Yazılış ve söylenişleri aynı olduğu halde, anlamları farklı olan sesiz sözcüklerle ya da bu sözcüklerin yan yana gelmesiyle yaratılan ses karmaşası sonucu ortaya çıkan benzerliğe "cinaslı uyak" denir Uyak, divan edebiyatında aruz kadar büyük önem taşır Divan şiirini belirleyen temel ilkelerden biri uyak düzenidir

Beyit

Şiirde sonları uyaklı, iki dizeden oluşan, kendi içinde bağımsız bir yapısı ve anlam bütünlüğü bulunan birimdir Bir beytin her dizesi kendi içinde bir bütün olabildiği gibi, birinci dizedeki anlam ikinci dizede de sürebilir Beyit uzun şiirlerde anlatım birimi olarak sık kullanılır Güçlü ve özlü söyleyişlere uygun olduğu için bağımsız tek bir şiir olarak da yazılabilir Ya da başka şiir biçimlerinin bir parçası olarak ele alınabilir Divan edebiyatı beyit temeline dayalıdır
Divan edebiyatında, bir beyitteki iki dize kendi içinde iki parçaya ayrılır Birinci dizenin ilk parçasına sadr, son parçasına aruz ya da harb denir İkinci dizenin ilk parçası ibtida, son parçası acz ya da darb'dir Sadr ile aruz, ibtida ile acz arasında kalan bölüm haşv olarak isimlendirilir Uyaklı bir beyite "beyt-i musarra", uyaksız olanlara "ferd" ya da "müfred" denir Divanlarda müfredler müfredat adıyla ayrı bir bölümde toplanır Uyaklı beyitlerin olduğu bölüme de "metali" denir Örnek beyit:

Biz bülbül-i muhrik-dem-i şevkâ-yı firaakız
Âteş kesilür geçse sabâ gül-şenimizden
Selimî (Padişah 2’nci Selim)