Baharat Sözlüğü

Anason

Maydanozgillerden bir yıllık bir bitkinin tohumudur Yurdumuzda ekimi çok yapılan anasonun anayurdu Mısır'dır Anasonun tohumlan çok küçük, yeşilimsi, tatlı ve bahaflı olur Ülkemizde hamur işlerinde, rakıcılıkta, gevreklerde, çöreklerde kullanılır Avrupa'da anasonlu likör ve meşrubat da yapılmaktadır Çin'de ve Vietnam'da yetişen " yıldızanasonu " ise manolyagillerden yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır Tadı ve kokusu anasona benzediğinden bu ad verilmiştir

Ardıç

Kozalaklılardan, yaz, kış yapraklarını dökmeyen, güzel kokulu, siyahımsı kahverengi, yuvarlak yemişleri bulunan bir ağaççıktır Yemişlerinden hekimlikte kullamlan bir cins esans da çıkarılmaktadır Genellikle av ve kümes hayvanlan etlerinin pişirilmesinde, dinlendirilen etlerde kullanılmaktadır Ardıç başta cin olmak üzere çeşitli alkollü içkilere koku ve tat vermek için kullanılır Ülkemizde de " tükenmez " adıyla anılan ve çeşitli meyvelerden yapılan içeceğin de mayalanması ve hoş bir koku kazanması için ardıç konur

Beyaz Toz Biber

Karabiberin dış kabuğu alınmış ve öğütülmüş olanıdır Karabiberden daha keskin kokuludur ama tadı karabibere göre daha hafiftir

Biber

Patlıcangillerden, ülkemizde bol yetişen, aynı adla anılıp tazeyken yeşil ve çoğu zaman acı meyveleri olan bir bitkidir Ülkemizde başlıca şu cinsleri yetişir:

Sivri biber, sulak yerde yetişirse tatlı olursa da, genellikle acıdır Tazeyken yeşildir Fazla olgunlaşırsa veya güneşte kurutulursa kızarır

Çarleston biber, sivri biberden daha kalın, daha etlidir genellikle tatlıdır

Domates biberi, domatese benzer, yayvan yapılıdır Rengi kırmızıdır, ama acı değildir

Dolmalık biber, yeşil ve sarı cinsleri vardır Dolmalık biber de fazla olgunlaşınca veya güneşte kurutulunca kızarır

Paprika, ülkemizde kırmızıbiber, Avrupa'da Paprika diye amlan bu cins biber tazeyken bile kırmızıdır ve genellikle çok acıdır Macarlann ünlü gulaş ve benzeri yemeklerinde kullandıklan biber budur Bütün biberler kurutulup kırmızı bir renk aldıktan sonra tuz durumuna getirilir, buna " kırmızıbiber " adı verilir ve " çok acı ", " acı ", " az acı " ve " tatlı " olarak ayrı ayrı satılır Kırmızı renkli domates biberinden " biber salçası " yapılır Biber salçası Güney Anadolu'da çok kullanılmaktadır Bazı bölgelerde güneşte kızarmış tatlı biberlerden de biber salçası yapılmaktadır

Biberiye

Ballıbabagillerden, Akdeniz çevresinde bol yetişen bir bitkidir Ülkemizdeki dağlarda da yaygın olarak görülen bu bitki yaz, kış yeşildir Daha çok sıcak bölgelerde yetişir Soğuk yerlerdeyse, kışın üstünün örtülmesi gerekir En iyisi evlerde bir saksı içinde yetiştirmektir Böylece her zaman el altında bulundurmak mümkün olur Küçük, kalınca, ensiz ve kokulu olan yaprakları av ve kümes hayvanlarının etlerinden yapılan yemeklerde diğer et yemeklerinde ve soslarda hoş bir koku vermesi için kullanılır

Cevz-i bevva Ülkemizde bazı baharatçılar buna " küçük hindistancevizi " demektelerse de bildiğimiz hindistanceviziyle bir ilgisi yoktur Hindistancevizi hurma cinsinden, bir tropikal bölge yemişidir Cevz-i bevvaysa, sıcak bölgelerde yetişen ikiçeneklilerden bir ağacın fındık ve ceviz arasında bir büyüklükteki yemişidir Rendelenerek toz haline getirilir ve genellikle tavalarda, beşamel soslarda, et, dolma ve sarmalarda kullanılır Fazlası zararlı olduğundan, özellikle de beyni ve sinir sisteınini etkilediğinden cevz-i bevvayı yemeklerde çok az (sivri uçlu bir bıçağın ucunda duracak kadar) kullannıak gerekir

Defne

Yapraklarını dökmeyen bir ağaç olan defne ağacının kurutulmuş yaprakları baharat olarak kullanılır Akdeniz ülkelerinde çok rastlanan defne ağacı güneşli ve kuytu yerlere dikilmesi şartıyla Doğu Anadolu Bölgesi' nde de yetiştirilebilmektedir Yapraklan çok güzel kokulu olduğundan Türk mutfağında ve diğer ülke mutfaklarında çok önemli bir yer tutmaktadır Defne yaprakları çeşitli balık, et, kümes ve av hayvanlannın etlerinden yapılan yemeklerde, soslarda kullanıldığı gibi bazı turşulann ve konservelerin de önemli malzemesidir Avrupa' da zeytinyağında konserve edilen mantarlarınn içine mutlaka birkaç defneyaprağı konulur

Dereotu

Maydanozgillerden, iplik biçiminde yapraklan olan bir bitkidir Güzel kokusu nedeniyle cacık, çiroz salatası gibi bazı salatalarda ve zeytinyağlı birçok yemekte, böreklerde çiğ ve pişmiş olarak kullanılır Sindirimi kolaylaştırıcı bir bitkidir Türkiye' de ve Akdeniz ülkelerinde çok yetişir

Fesleğen

Ballıbabagillerden yapraklan çok keskin ve güzel kokulu olan yıllık bir bitkidir Anayurdu Hindistan'dır Akdeniz ülkelerinde ve ülkemizde süs bitkisi olarak bahçelerde, özellikle de saksılarda yetiştirilmektedir Fesleğen Türk Mutfağı' nda pek fazla kullanılmaz Ama Avrupa ülkelerinde domates salçasında, türlü soslarda, çorba ve salatalarda çok kullanılmaktadır Pek çok türü bulunan bu bitkinin yapraklan yıkandıktan sonra maydanoz gibi kullanılır

Frenk Maydanozu

Maydanozgillerden kırlarda kendiliğinden yetişen bir yıllık bitkidir Boyu 40 cm' ye kadar ulaşan frenk maydanozunun anayurdu Avrupa'dır Maydanoz gibi kokulu yapraklarından yararlanılır Kızartmalara, soslara ve salatalara hoş bir tat verir Kıvırcık olan yapraklarından servis tabaklannın süslenmesinde de yararlanılır

Hardal

Turpgillerden bir bitkidir Bu bitkinin sert ve yakıcı bir madde taşıyan tohumu un durumuna getirilir ve siraaale karıştırılarak macun kıvamında bir karışım yapılır Bu karışım özellikle ızgara etlerin yanında ve bazı soslarda kullanılır Hardal toz halinde bazı yemeklerde de kullanılır

Haşhaş Tohumu

:Haşhaş bitkisinin tohumudur Mavi-siyah veya beyaz renkte olur Ekmek, çörek, börek gibi fırın ürünlerinde kullanılırAyrıca kavrularak salata, kanape, meze ve sebze yemeklerine de katılır

Hintcevizi

: Bir diğer adı müskat'tır Beşamel sos ve benzerleri ile peynirli yemeklerde kullanılır En ince rendeden çekilir Acımsı tadından ötürü çok küçük miktarlarda kullanılmalıdır

Kakule

Zencefilgillerden, sıcak iklimlerde yetişen kokulu bir bitkidir Kakulenin baharat olarak kullanılan tohumları mercimekten küçük ve beyazımsı bir renktedir İştah açıcı, mide bozukluklarını giderici ve gaz söktürücü özelliği vardır Bu nedenle hem baharat, hem de ilaç olarak kullanılır ABD'de güzel koku vermesi için çikletlere de kakule katılmaktadır

Karabiber

Karabibergillerden, zeytinsi meyvelerinin taneleri yuvarlak, yapraklan yürek biçiminde tırmanıcı bir tropikal bölge bitkisidir En çok Güney Asya'da ve Endonezya'da yetişir Kuru ve siyah tanelerinin baharlı ve acı bir tadı vardır Hemen hemen her türlü yemeğe bütün olarak veya dövülmüş toz durumunda koymak mümkündür Ancak mideye zararı olduğundan, midesi rahatsız olanlar karabiber kullanmaktan kaçınmalıdırlar

Karabiber tane veya toz halinde satılır Tane karabiber alıp, kullanılacağı zaman çekip toz haline getirmek ve taze taze kullanmak daha doğrudur Böylece karabiberin keskinliği kaybolmaz Ülkemizde pek bilinmemesine karşın Avrupa'da karabiberin beyazı, yani " beyaz biber " de çok kullannılır Karabiber, bu tırmanıcı bitkinin iyice olgunlaşmamış meyvelerinin, güneşte veya çok hafif bir ateşte kurutulmasıyla elde edilir

Beyaz biber ise, aynı bitkinin iyice olgunlaşmış meyveleridir Bu taneler bir süre deniz suyunda veya kireçli suda bekletilir Sonra kabuklan soyulup içi kurutulur Beyaz biber, karabiberden daha keskin kokuludur

Karanfil

Yaz, kış yeşil bir bitki olan karanfil mersingillerdendir Hindistan, Filipinler ve Afrika'da yetişir Bu bitkinin koyu renkli, küçük çivi biçimindeki tomurcuklan kurutulur ve öğütülerek toz haline getirildikten sonra veya dövülmeden tane olarak kullanılır Genellikle kompostolarda, bazı tatlılarda, şerbetlerde, keklerde, dondurmalarda, bazı sos ve yemeklerde kullanılır 2-3 tane dövülmemiş karanfil 3-4 litre et suyuna hoş bir koku vermeye yeter Karanfilin pastacılık ve şekerlemecilikte de önemli bir yeri vardır Bazı Anadolu köylerinde, çaya da bir karanfil tanesi atarak bambaşka bir tat ve koku verilir Karanfil bitkisinin tohumlarından ilaç yapımında kullanılan karanfilağı da çıkarılır

Kekik

Ballıbabagillerden, yaprakları küçük ve karşılıklı, çiçekleri beyaz, pembe veya kırmızı ve başak durumunda olan kokulu bir bitkidir Genellikle sıcak, kuru ve taşlık topraklan sever, ülkemizde çok yetiştirilir Etlerin, ızgaralann, sebzelerin, haşlanmış balıklann ve salçaların kokulandınlmasında kullanılır Ülkemizin bazı bölgelerinde, özellikle çorbalarda nane gibi kekik de bol bol kullanılır

Kereviz

Maydanozgillerden, kökleri ve yapraklan sebze olarak kullanılan kokulu, baharlı bir bitkidir Yapraklı ve kök olarak iki çeşidi vardır Kök kerevizinin kökleri iri olur Yaprak kerevizinin kökleriyse, yok denecek kadar küçüktür Hem ülkemizde hem de Avrupa'da bu bitkinin köklerinden ve yapraklarından çok yararlanılmaktadır Genel olarak pişirilerek yenir Bazı Avrupa ülkelerinde yapraklan çiğ olarak da kullanılmaktadır Ülkemizde yetiştirilen kök kerevizler iki cinstir: " San kereviz " ve " Odesa kerevizi " Bunlardan ı~ıakbul olam " Odesa kerevizi " dir

Kimyon

Maydanozgillerden kokulu bir bitkidir Anayurdu Akdeniz Bölgesi olan bu bitkinin tohumları yarım santimetre uzunluğunda ve esmer-san reııktedir Keskin kokusu ve tadıyla çok bilinen ve kullanılan bir baharattır Genel olarak toz halinde kullanılmaktadır Ülkemizde köfte yaparken içine kimyon katılır Sucuk yapımında da kimyonun önemli bir yeri vardır İtalyanlar aperitifler ve ikram ettikleri bazı tuzlu bisküvilerin hamuruna kimyon katarlar Hollandalılar ise kendilerine has bir peyniri kimyonla kokulandınrlar İçine kimyon katılarak yapılan Alsace sosisi de tıpkı Türk sucuğu gibi ünlüdür Almanya'nın bazı bölgelerinde yapılan kimyonlu ekmekler de bütün dünyada bilinmektedir Avrupa'da çok beğenilen Kümmel likörü de kimyonludur Kimyon tek başına kullanıldığı gibi baharat kanşımlarının (mesela köri) içine de girer

Kişniş

Maydanozgillerden, yaprakları maydanozu andıran ve kurutulmuş meyvesi baharat olarak kullanılan bir bitkidir Minik, sarımsı kahverengi meyvelerinin kokusu tazeyken pek hoş değildir Ama kurutulunca bu kokunun yerini insana ferahlık veren hoş bir koku alır Kişniş genellikle şuruplarda, likörlerde, şekerlemelerde kullanılmaktadır Bu tohumlann şekere bulanmasıyla yapılan " kişniş şekeri " ülkemizde olduğu gibi başka ülkelerde de çok ünlüdür Kişniş şekeri pastacılıkta çok kullanılmaktadır Türk mutfağında kişniş bazı yemeklerde de kullanılır Bitkinin körpe yaprak ve filizleri de çorba ve salatalara doğranarak yenir

Köri:

Genellikle zerdeçal, kişniş, kimyon, biber, karanfil, kakule, zencefil, hindistan cevizi, demirhindi ve acı kırmızı biberden oluşan Hint kökenli bir baharat bileşimi

Lassi

Yoğurt, su, şeker ile yapılan ayran benzeri bir içecektir

Maydanoz

Küçük, ince dilimli ve güzel kokulu yaprakları olan bir bitkidir Maydanozun iki çeşidi vardır Biri " yaprak maydanoz ", diğeri " kök maydanoz " dur Ülkemizde her iki çeşidi de yetiştirilir Türk mutfağında olduğu gibi diğer ülkelerin mutfaklannda da maydanoz pek çok yemekte sıkça kullanılmaktadır Tava yemeklerinde servis tabaklannın süslenmesinde de maydanozdan faydalanlır

Maydanozlann saplan da kokulu ve lezzetli olduğundan, saplarını da yapraklanyla birlikte doğramak gerekir

Kök maydanozda ıtırlı bir yağ bulunduğundan bazı soslarda ve yemek sulannda bu köklerden yararlanılmaktadır

Mercanköşk

Ballıbabagillerden, yapraklan küçük ve ıtırlı bir saksı bitkisi olan mercanköşk bazı bölgelerde " merzengGş " olarak da adlandınlır Anadolu'nun bazı bölgelerinde yabanî mercanköşke de rastlanmaktadır Yabanî mercanköşke " farekulağı " da denilir Ancak "farekulağı " denilen ve cuhagillerden, tohumu kuşyemi olarak kullanılan bir başka bitkiyle kanştırmamak gerekir

Mercanköşk, Türk Mutfağı'nda, olduğu kadar Avrupa ülkelerinin mutfaklarında da çok kullanılan bir bitkidir Sindirimi kolaylaştıncı bir etkisi olduğundan, av etleri gibi sindirimi zor yemeklerde mutlaka kullanılır

Nane

Ballıbabagillerden, yaprakları sapsız, çiçekleri beyaz veya menekşe renginde, ıtırlı, küçük bir bitkidir " yabanî nane ", " Su nanesi ", yeşil nane " gibi çeşitli cinsleri vardır Yemeklerde kullanılan nane " yeşil nane " dir Yetiştirilmesi kolay bir bitki olan nane ülkemizde olduğu gibi bütün Akdeniz ülkelerinde çokça yetişir Türk mutfağında nane oldukça sık kullanılmaktadır Çorbalardan, dolmalara kadar pek çok yemekte nane kullanılır Avrupa ülkelerindeyse nane, daha çok fınnda ve tencerede pişirilen etler için hazırlanan soslara konulmaktadır Bununla birlikte bazı haşlanmış sebze yemeklerinin de üstüne serpilir

Pancar: Ülkemizde yalnızca Adana ve Çanakkale'de yetiştirilen pancar, az kalorili bir sebze Salata ve turşusunun yanı sıra çorbalara da eklenebilir Dayanıklı bir sebze olduğu için buzdolabında uzun süre saklayabilirsiniz

Rezene

Yakın zamana kadar " raziyane " adıyla tanınan rezene maydanozgillerdendir Yaprakları dereotuna benzeyen, kökü de sümbül soğanını andıran bu bitkinin yemeği ve salatası yapılır " Denizrezenesi " adı verilen türüyse, deniz kayalıklannda yetişir Kokulu bir bitki olan denizrezenesi de kararezenesi gibi maydanozgillerdendir

Roka

Turpgillerden yapraklan turp yaprağına çok benzeyen bir bitkidir Gerek ülkemizde, gerek Avrupa'da yaygın olarak yetiştirilmektedir Çiğ veya salata olarak, tava ve ızgarada pişirilmiş balık yemekleriyle birlikte yenir Bazı Avrupa ülkelerinin mutfaklannda salatalara kanıştırıldığı gibi servis tabaklannın süslenmesinde de kullamlır

Safran

Süsengillerden, Akdeniz ülkeleı~inde yetişen, baharda çiçek açan küçük bir bitkidir Bu bitkinin çiçekleri toplanır ve tepecikleri kurutularak kullanılır Yemeklere san bir renk veren bu toz, zeytinyağında hiç erimez Böylece kanşık veya hileli olup olmadığını kontrol etmek mümkündür Akdeniz ve Doğu ülkelerine tSzgü pirinç ve balık yemekleı~inde kullanılan safran,bazı Balkan ülkelerinde ekmeğe katılır Bazı yemeklere renk ve koku vermek için kullanılan safrandan zerde adı verilen tatlı yapılır

Soya fasulyesi

Çin'de 5 bin yıldır yiyecek ve doğal ilaç olarak kullanılan soya, besin değeri en yüksek ve en kolay sindirilen bitkidir Margarinlerde bulunan ve eritilirken margarinin sıçramasını önleyen lesitin de soyadan elde edilir

Margarinler, tüm bu değerleri bitkilerden elde edilen yağlar sayesinde, besleyicilikleri, lezzetleri ve vitaminleriyle sofralarımıza konuk olmaktadır

Sumak

Ülkemizin bazı yerlerinde " somak " diye bilinen baharatın ağacı sıcak biSlgelerde yetişir Sakızağacıgiller familyasından küçük bir ağaç olan sumağın kabuğu hekimlikte, yaprakları dericilikte kullamlır Mercimeğe benzeyen ve mayhoş bir tadı olan taneleriyse dövülerek baharat olarak kullanılır Bazı türleri zehirlidir Kebaplara ve bazı salatalara ekşilik vermek için kullanılan sumağın dövülmüş taneleri, ince kıyılmış kırmızıbiberi andını:

Tarçın

Defnegillerden olan tarçın ağacının kabuğundan elde edilir Güney Asya, Orta Amerika ve Brezilya'da yetişen bu ağacın kabuğu, içindeki kokulu ve uçucu bir yağdan ötürü baharat olarak kullanılmaktadır Kabukları dövülüp toz haline getirildiğinde, yağımn uçması sonucu kokusunu çabuk kaybettiğinden genellikle kabuk parçaları durumunda ve cam kavanozlarda saklanır Tarçın, ülkemizde genellikle sütlü tatlılarda ve hamur tatlılarında, şekerlemelerde, pastalarda ve bazı yemeklerde, boza, salep gibi içeceklerde, hatta kaynatılarak çay yerine kullanılmaktadır Avrupa ülkelerinin mutfaklarındaysa soslara, bazı şaraplara, kremalara da konulmaktadır

Tarhun

Doğu Avrupa ülkelerinde yetişen bileşikgillerden kokulu bir bitkidir Yaprağının çok baharatlı olmasından ötürü salçalı et yemeklerinde, soslarda, yumurtalarda ve salatalarda çok kullanılır Tarhun kanştınlmış siraaale yapılan mayonezlerin kendine has bir lezzeti ve kokusu olur Tarhunlu sirke şöyle yapılır: iki avuç dolusu tarhun iyice yıkandıktan sonra bir şişeye konur Üzerine yarım litre sirke boşaltılır ve 2-3 ay beklettikten sonra süzülerek başka bir şişeye aktarılır Gerektikçe kullanılır

Tere

Turpgillerden, yaprakları uzunca bir bitkidir Bu bitkinin yapraklan genellikle çiğ ve salata olarak yenir Servis tabaklannda garnitür olarak da kullaınlır

Turp

Turpgillerden, yaprakları karşılıklı, çiçekleri salkım durumunda, meyvesi acımsı bir bitkidir Etli olan kökleri yenir Türbun " karaturp ", " beyaz turp ", " yabanî turp ", " kınmzı turp ", " bayır turbu " gibi birçok çeşidi vardır Nemli toprakları sever Beyaz turbun etli ve sulu bir yumru durumunda olan kökü, kabuğu soyulup rendelendikten sonra tuz, sirke ve zeytinyağıyla karıştırılarak salata olarak yenir Ancak rendelendikten sonra suyunun süzülmesi gerekir Bazı Avrupa mutfaklarında beyaz turbun kökü çeşitli soslarda da kullanılır Karaturp da beyaz turp gibi salata olarak yenir İri bir fındık büyüklüğünde veya körpe küçük havuç gibi uzun biçimde olan kırmızı turp rendelenmez Üstü hafıfçe kazınıp, iyice yıkandıktan sonra bütün olarak veya ikiye bölünerek salatalara konur ve öyle yenir Kırmızı turp aynı zamanda servis tabaklarının süslenmesinde de kullanılır Turbun her türlüsü çiğ yenir

Vanilya

Salepgillerden, çiçekleri beyaz ve kokulu, tırmanıcı küçük bir bitkidir Genellikle Orta ve Güney Amerika ve Madasgaskar'da yetişen bu kalın ve etli bitkinin meyvesi iyice olgunlaşmadan toplanır ve gölgede kurutulur Baharat olarak kullanılan bu meyve kuruduğunda buruşur, esmer bir renk alir ve kokusu artar Kurutulduktan sonra dövülerek toz haline getirilen vanilya, genellikle sütlü tatlılarda, dondurmalarda, pasta ve şekerlemelerde kullanılır Meksika'da ve bazı Avrupa ülkelerinde çeşitli likörlere de konulur

Yenibahar

Mersingillerden ABD'nin sıcak bölgelerinde yetişen bir bitkinin tohum şeklindeki küçük meyvesidir Bu meyveler kurutulduktan sonra öğütülür ve çeşitli yemeklerde baharat olarak kullanılır

Zencefil

Zencefılgillerden sıcak bölgelerde yetişen, güzel kokulu bir bitkidir Genellikle Güney Asya, Orta Amerika ve Brezilya'da yetişmektedir Bitkinin kokulu köksapları kurutularak toz durumuna getirilmesiyle baharat elde edilir Köksaplardan hekiınlikte kullamlan bir tür yağ da çıkanlmaktadır Aynca taze köksaplar pişirilerek yenir Daha çok şerbet, meşrubat ve likör yapımında kullanılmaktadır Uzakdoğu ülkelerinde çay, kahve, ıhlamur gibi içeceklere de zencefıl katılır Zencefıl " beyaz " ve " esmer " olarak iki türlüdür Köksaplar kurutulurken kabuklanndan aynlmazsa elde edilen zencefıl esmer, kabuğu ayıklanan ktSksaplardan elde edilen zencefıl ise beyaz olur

Zerdeçal

Zencefılgillerden, yapraklan sivri uçlu, çiçekleri san renkte bir bitkidir Bu bitkinin saplarından safranı andıran boyalı bir madde çıkanldığı için buna " Hint safram " da denir Safran pahalı olduğundan genellikle zerde yapımında safran yerine zerdeçal kullanılır Et, balık ve yumurtalı yemeklere katılan zerdeçal hardal hazırlamakta da kullanılır