Rikşaların Son Günleri

Kolkata'da sürücülerin -özel araç, taksi, otobüs ya da elle çekilen rikşa kullanıcısı olsun, fark etmez- stratejisi basittir: Korna çalarak dümdüz ilerlemek Yollarda pek fazla dur işareti görülmez Büyük harflerle yazılmış TRAFİK KURALLARINA UYUN işaretleriyse kente dışarıdan gelenler için biraz da kara mizah gibidir
Kolkata'ya kısa bir süre önce yaptığım ziyaret sırasında ana caddelerden geçmek için geliştirdiğim yöntem, bir taksinin ezmeyi göze alamayacağı kadar çok sayıda yayanın birikmesini beklemek ve onların peşine takılmaktı Dar yan sokaklardan geçerken duyulan gürültülü korna sesleri, bir taksinin, hatta bir kamyonetin hızla köşeyi dönerek, aslında bir bisikletten başka bir aracın geçemeyeceği kadar dar bir alanda kendine yol açmak üzere olduğunun işaretiydi Bazen, korna seslerinin kesildiği kısa aralarda, arkamda çınlayan bir zil sesi duyduğum da olurdu Çok fazla Noel filmi seyretmiş bir Batılı olarak, arkama döndüğümde, karlı bir ormandan geçen bir kızak görmeyi bekleyebilirdim Ancak gördüğüm şey rikşaydı At yerine, bir adamın, parmağına sürekli çaldığı bir zil dolamış, Kolkata'da herhangi bir araçtan duyulabilecek en hoş sesi çıkaran -genellikle de, bu işe hiç de uygun değilmiş kadar sıska görünen, pejmürde ve yalınayak bir adamın- çektiği bir rikşa
Batı Bengal'in başkenti, yaklaşık 15 milyon nüfuslu Kolkata, dünyadaki büyük kentler arasında, genellikle, bünyesinde büyük bir -elle çekilen- rikşa filosu barındıran tek örnek olarak anılıyor Aslına bakılırsa bu, kent yöneticilerinin pek de hoşuna giden bir özellik değil Neden mi? Bu durumdan Rahibe Teresa'yı sorumlu tutmak elbette ki kolaycı bir yaklaşım olur Kolkata'da bir siyasetçi, kentin üç m'si ile tanındığını söylüyor: Marksizm (Batı Bengal, 30 yıldır Komünist Parti hakimiyetindeki bir hükümet tarafından yönetiliyor), mişti (Kolkatalılar'ın çok sevdiği tatlandırılmış yoğurt) ve Mother Teresa (Rahibe Teresa) Rahibe Teresa'nın, sefalet içinde yaşamını sürdürmeye çalışan -ve yitiren- insanlar üzerine sürdürdüğü, uluslararası boyutta dikkat çeken çalışmalar, kuşkusuz Kolkata'yı Batılıların zihninde pislik ve bakımsızlıkla eşleştirdi -ve Kolkatalıların, örneğin Mumbai'de (Bombay) çok daha fazla gecekondu mahallesi olduğunu ve Hindistan'ın hiçbir kentinin Kolkata'nın entelektüel ve kültürel hayatının zenginliğiyle yarışamayacağını sık sık dile getirmeleri de bu konuda fazla bir değişiklik sağlamadı
Kolkata'nın en ateşli savunucuları dahi, kentin, Hindistan'ın bağımsızlığını kazanmasını izleyen 60 yıllık süreçte, Rahibe Teresa'dan çok önce başlamak üzere, zorlu dönemlerden geçtiğini kabul eder Bölünmeyi izleyen bağımsızlıkla birlikte, Kolkata, merkezi hükümetten ciddi bir yardım almaksızın, Doğu Pakistan'dan gelen birkaç milyon sığınmacıyla baş etmek zorunda kalır 1970'ler ve 80'lerde, Doğu Pakistan'ın bağımsızlığına kavuşması ve Bangladeş'in kurulması ile sonuçlanan savaştan kaçan yeni bir sığınmacı dalgasının eklenmesiyle, Kolkata, bu sığınmacı akımının neden olduğu travmadan hiç kurtulamayacak gibi görünmektedir Söz konusu bu yıllar, elektrik kesintileri, sanayi yatırımcılarının kenti terk etmesi ve Batı Bengal'in kırsal kesimlerinde köylülerin toprak dağıtımı talebiyle başlayan ve üniversite öğrencileri tarafından kentsel gerilla savaşına dönüştürülen Naksalit hareketinin vahşetiyle hatırlanır 1985'te, o dönemde Hindistan başbakanı olan Rajiv Gandhi dahi, Kolkata'dan "ölen şehir" diye söz etmektedir
Kolkata'da hâlâ sokaklarda yatıp kalkan çok sayıda insan var, ancak son yıllarda pek çok değişim de yaşandı Batı Bengal'in -onlarca yıl boyunca kırsal kesimdeki yoksullardan oluşan tabanı üzerine yoğunlaşan ve dış yatırımlara burun kıvıran- Komünist Partisi artık kapitalizme ve modernleşmeye kucak açmış durumda



Rikşa çekicileri, yemekten sonra, dera denilen yaşam alanlarında toplanmış Hindistan'da dini tansiyon sık sık yükselse de, Hindular ve Müslümanlar sıkışık meskenleri paylaşıyor



Bir alışveriş seferi, çoğu kez Kolkata'nın kent merkezindeki hareketli caddelerinde bir rikşa gezintisiyle başlar Pembe giysili bu iki kadın gibi, yolcuların çoğu orta sınıftan -yoksullar taşıma ücretini ödeyemiyor, zenginler için ise dolaşmanın daha havalı yolları var



Rikşa, Dharmindra Singh ve Bhanu Paswan için aynı zamanda ev anlamına geliyor Yanlarında getirdikleri ailelerini yılda bir kez Bihar'da ziyaret etmektense, hep birlikte sokakta yaşıyorlar



Yılın en büyük Hindu şenliklerinden biri olan Durga Puja sırasında, insanlar bir yere varmak için ya rikşa tutmak ya da yürümek zorunda Beş gece boyunca binlerce kişilik kalabalıkların daracık sokaklara doluşması, normal trafik akışını tamamen engelliyor



Gopal Shaw, toptancıdan alınıp perakende mağazasına gidecek olan tavukları taşıyor Bir çekicinin günü sabahın erken saatlerinde bu tür bir teslimatla başlayıp, gecenin geç saatlerinde son bulabiliyor



Rikşa sürücüleri muson yağmurunun ortasında kalındığında sel basmış yollardan geçmek isteyenler için en iyi ulaşım seçeneğini sunuyor



Para cezasını göze alan bir çekici, kestirmeden gitmek için girdiği tek yön yolda trafiğe karşı ilerliyor Bu insanlar için, eğitimsiz olmaları nedeniyle, farklı iş olanakları pek bulunmuyor Çoğu, Hindistan'ın en yoksul eyaletlerinden biri olan Bihar'dan geliyor



Muhammed Razzak dera'sının ortasında tek yedek elbise takımını basit bir kovada yıkıyor Rikşa çekicileri konforun ya da özel yaşamın bulunmadığı ilkel barınaklarda kalıyor; ama bunlar en azından yatmaları ve eşyalarını koymaları için güvenli bir yer sağlıyor



Bir tapınağın dışında, açıkta asılı haldeki tüm dünyevi eşyalarının dibinde kaldırıma serdiği yatağında oğluyla birlikte uyuyan Pankaj Pasman Ailesi 1960'larda Bihar'dan göç edip Kolkata'nın boş bir alanına yerleşmiş ve barınacak bir gecekondu inşa etmiş Yapılaşma nedeniyle buradan çıkarılınca, hep birlikte sokağı mesken edinmişler



Bozuk asfaltı -çoğunlukla yalınayak- arşınlamak, bir çekici için, yetersiz ama namuslu bir geçim kaynağı Peki rikşalar yasaklanırsa ne yapacak -ve müşterileri bir yerden bir yere nasıl ulaşacak?

Elle Çekilen Rikşalara Kimler Biniyor?
Kolkata'nın yoksul ve orta sınıf sakinleri kent merkezinin toplu taşıma hizmetinden yeterince yararlanamayan alanlarında hesaplı ve güvenilir bir ulaşım aracı olarak rikşalara başvuruyor Aileler de çoğu kez çocuklarını okula götürüp getirmesi için bir wallah tutuyor ve esasen onu bir aile hizmetçisi konumuna getiriyor

Rikşalar ayrıca kentin her yanında otellere, mağazalara ve evlere mal teslimat hizmeti vererek, 500 düğün konuğunu besleyecek yemeklerden canlı tavuklara kadar her şeyi taşıyor Alışverişe çıkan hanımlar eve dönmeden önce, eşyalarını taşıyan wallah'ları bekleterek birkaç yere uğrama fırsatını buluyor Bazı insanların ambulans yerine rikşa kullandığı bile oluyor

Bu kesimler ve elle çekilen rikşalara muhtaç başka birçok kişi açısından, bu araçların yollardan kaldırılması onlar için "felaket" olarak nitelendirilen bir sonuç doğurabilir

Wallah'lar Kimdir?
İnsan hakları savunucusu iki grup (Kalküta Samaritanları ve Hindistan'a Yardım İçin Eylem) 2003'te A Report on Hand Rickshaw Pullers of Kolkata ("Kolkata'nın El Rikşası Çekicileri Üzerine Bir Rapor") adıyla rikşa çekicilerinin yaşamına ilişkin kapsamlı bir değerlendirme yayımladı Raporu hazırlayan uzmanlar bu insanların yaşamını tüm yönleriyle -doğum yeri, eğitim düzeyi, maddi durum, din, sağlık, cinsel alışkanlıklar gibi unsurlar açısından- inceledi

İncelemeye göre, sayıları tahminen 18 bini bulan wallah'ların yaklaşık yarısı 40 ila 60 yaş arasında ve ömrünün yarısını rikşa çekerek geçirmiş Büyük bölümü Batı Bengal'in kuzeyinde yoksul Bihar eyaletinden gelme, okuryazar değil ve vasıfsız Kolkata metropolünde rikşa çekiciliğine başlamakla ekonomik anlamda bir adım ilerlemiş

Bununla birlikte çekicilerin çoğu evsiz Bazıları bir dera'da, esasen rikşa garajı olan kırık dökük bir binada barınıyor; diğerleri ise rikşasında ya da sokakta yaşıyor Wallah'lar aralıksız 12 saatten fazla çalışıyor ve günde ortalama 100 rupi (6 YTL) kazanıyor Öncelikleri aracın kirasını ödemek, daha sonra da yiyecek ve barınak edinmek Kazanılan paranın bir bölümü de sıklıkla onları rikşa ruhsatı ve diğer kurallar konusunda sıkıştıran kent polisine rüşvet olarak veriliyor Geriye kalan ise çoğu kez memleketlerindeki ailelerine gönderiliyor

Wallah'ların yetersiz beslenme, sağlık hizmetlerinden yoksunluk ve ağırlıklarının iki ila üç katını çekmeye bağlı sıkıntılar çekmesi şaşırtıcı değil Yaralanmalar ve kronik hastalıklar yaygın, hava kirliliğine ve pis taşkın sularına maruz kalmaktan kaynaklanan rahatsızlıklar da öyle

Elle Çekilen Rikşalar ve Kolkata'nın İmajı
Batı Bengal eyaletini 30 yıldan beri yöneten Marksist ağırlıklı koalisyon hükümeti aslında iktidara gelişinden önce de elle çekilen rikşalara karşı olmakla birlikte, Kolkata'yı bu araçlardan kurtarma çabalarını son yıllarda daha da yoğunlaştırdı Şimdiki eyalet başbakanı ve kent yetkilileri, Kolkata'nın imajını modernleştirmek istediklerini belirtiyorlar Ayrıca trafik sıkışıklığını azaltmayı amaçladıklarını ileri sürüyorlar Bir kent yetkilisi, "El rikşaları yüzünden ağır ilerlemek zorunda kalan otomobillere ve otobüslere haksızlık etmemeliyiz" diyor

Yetkililer rikşa sahiplerine verilecek ruhsat sayısını 6000'le sınırlamış olsa da, kesin olarak bilinemeyen bir sayıda kaçak rikşa, kent sokaklarında dolaşmaya devam ediyor Çekicilerin çoğu araçlarını kiralıyor ve gizli çalışmaları, kentte ne kadar rikşa ya da çekici bulunduğunu saptamayı neredeyse olanaksız hale getiriyor Kent polisinin son yıllardaki itiraflarına bakılırsa, yollarda 50 bine varan rikşa çalışıyor olabilir 24 saat boyunca iki ila üç kişi aynı rikşayı kullanıyor Bundan 25 yıl önce yapılan bir incelemede varılan tahmine göre, kentte çalışan 100 bin kadar çekici vardı; ama savunma grupları yakın dönemde bu sayının muhtemelen 18 bine yakın olduğunu açıkladı

2006'dan bu yana hiçbir rikşa ruhsatı yenilenmiyor ve polisin ruhsatsız rikşaları yakalamak için açtığı mücadele kimi zaman yoğunlaşan, kimi zaman gevşeyen bir seyir izliyor Ama hükümet wallah'lara karşı yıpratma savaşını sürdürerek, ana yollara çıkmalarını önlüyor ve ağır cezalar kesiyor Bu arada bazı memurlar araçlarına el koyma tehdidiyle çekicilerden rüşvet alıyor

Hükümetin aldığı en önemli önlem, Eyalet Meclisi'nin Aralık 2006'da aldığı bir kararla 1919 Kalküta Atlı Araba Yasası'na, elle çekilen rikşaların yasaklanması yönünde bir madde eklemek Azınlıktaki siyasal gruplar ve insan hakları savunucuları yasağa açıkça karşı çıkıyor; wallah'ları temsil eden Tüm Bengal Rikşa Çekicileri adlı bir sendika da konuyu mahkemeye götürmüş durumda Kolkata Üst Mahkemesi henüz davayı sonuca bağlamış değil ve şimdilik yasağın uygulanması bekletiliyor

Yasağın Uygulanması Halinde Neler Olabilir?
Ekim 2006'da Kolkata kent yönetimi, Eyalet Meclisi'nde elle çekilen rikşaları yasaklayıcı bir karar alınacağını beklediği için, "Rikşa Çekicilerinin Durumunun Düzeltilmesi" adlı bir rapor açıkladı

Rapor, işsiz kalacak çekicilerin durumu ele alındığında birçok sorunun çıkacağını öngörüyor Bu sorunlardan biri de çekicilerin tespiti, çünkü birçok rikşa ruhsatsız çalışıyor Raporun "eylem planı" bölümü "öncelikle ruhsatsız rikşa çekicilerini durumunu düzeltmek için çalışıp çalışılmayacağına karar verilmesi gerektiğini" vurguluyor Bir başka endişe ise "başka işlerde çalıştırılamayacak kadar yaşlı ya da hasta olan" çekicilerin durumu İnsan hakları savunucusu, yerel bir grup olan Kalküta Samaritanları'nın 2003'teki tahminine göre, 9 binden fazla kişinin yeniden eğitilmesi gerekebilir

Basında yerel makamların çeşitli olasılıklardan söz ettiği bildiriliyor: Eski çekiciler "oto-rikşa"lar sürmek üzere eğitilebilir, araba parklarında çalışabilir, terzi, marangoz ve elişleri ustası olarak iş kurabilir Ayrıca onlara geçim kaynaklarını yitirmekten dolayı makul bir tazminat ödenebilir

Wallah'ların meçhul bir geleceğe körlemesine atılmaya isteksiz oldukları, ama ailelerinin yararı için durumlarının düzeltilmesini istedikleri belirtiliyor

Yazı: Calvin Trillin
Fotoğraflar: Ami Vitale