Kierkegaard , Soren Aabye

Kierkegaard Soren Aabye:


(1813-1855) Düşünceleriyle varoluşçu felsefenin biçimlenmesinde çok büyük bir yeri bulunan Danimarkalı Filozof din düşünürü toplum eleştirmeni yazınsal ironi ustası Yapıtlarının felsefenin geleneksel sınırlarını epey bir zorlaması tanrıbilim ruh- bilim yazın eleştirisi kurmaca yazın gibi pek çok alanda da kendisinden sık sık söz edilmesine yol açmıştır Kierkegaard’ın bütün bu farklı söylem alanlarında etkileri bulunan bir düşünce geliştirebilmiş olmasının altında hiç kuşkusuz filozofun mevcut Hıristiyanlığın yozlaşmış karakteri karşısında Hıristiyan inancının baştan sona yenilenmesi gereğine duyduğu sarsılmaz inanç yatmaktadır Bu anlamda öteki alanlara yaptığı katkılar bir yana Kierkegaard özgün düşünceleriyle hem din felsefesinin hem de tanrıbilimin geleceğine yaşamsal değerde katkılarda bulunmuştur Varoluşçuluğun en önemli kurucularından biri olarak gösterilen Kierkegaard dönemin yükselen değerleri Hegelcilik ile Alman Romantizmi’ne yönelttiği eleştirilerle modernizmin gelişimine getirdiği açımlamalarla deneysel içerikli yazın denemeleriyle kutsal kitaptaki betilere getirdiği canlı betimlemelerle dönemin Danimarka Kilisesi’ni ağır bir dille yeren yazılarıyla gerçek Hıristiyan inancını çözümleyip yeniden canlandırma çabasıyla ve felsefe sorunlarının bambaşka bir gözle görülmelerine olanak sağlayan yarattığı yeni kavramlarla da bir o denli önemlidir Kierkegaard’ın düşüncelerinin pek çok başka filozofla karşılaştırıldığında daha ilk bakışta yaşamıyla daha bir yakından ilintili olduğu görülür Nitekim Hegelciliğe yönelttiği eleştirilerin kaynağında da Hegel’ın geliştirdiği düşünce dizgesinin bu dizgenin büyüsüne kapılan izleyicilerini yaşamın kendisinden bütünüyle uzaklaştırıyor olması vardır Varoluşçu denebilecek bu eleştirinin açımlandığında bir filozofun yaşamı ile düşünceleri nasıl birbiriyle çelişebilir sorusunun öne çıkarılmasından oluştuğu görülür Kierkegaard bu bağlamda eleştirisinin yapısını büyük ölçüde “filozofları ortaya koydukları düşünsel yaratılarla değil yaşamlarıyla değerlendirmek gerekir” yollu Eski Yunan savsözü üstüne kurmuştur Bu açıdan bakıldığında Kierkegaard’a göre Hıristiyan ülküsü çok daha anlamlıdır çünkü bireyin bütün varoluşu bir yaratı olarak Tanrı tarafından değerlendirilecektir Kuşkusuz bir düşünürün ortaya koyduğu yapıtlar onun varoluşunu değerlendirmede önemlidir Ne var ki Kierkegaard açısından bu onun bütün varoluşunu tüketmez; ancak belli bir bölümüne karşılık gelir Bu anlamda Kierkegaard’ın düşüncelerinin hemen her yerinde yaşamında başından geçen olayların izleriyle karşılaşmak olanaklıdır Bu anlamda annesiyle babasıyla uzatmalı nişanlisı Regine Olsen ile yaşadıkları Kierkegaard’ın felsefesinde hep başköşededir Kierkegaard’ın pek çok yapıtındaki temel sorunsal mevcut Hıristiyanlık durumu içerisinde nasıl Hıristiyan olunacağıdır İyi eğitim almış bir kimse için bu sorunun yanıtı çok daha güçtür; çünkü varolan eğitim ve kültür kurumları bireylere kendilerine özgü kimliklerini keşfetme olanağı tanımaktan çok onları sürünün tektip kişileri olarak yeniden üretmektedir Kierkegaard’ın gözünde bu sorun Danimarka’nın feodal toplumdan kapitalist topluma çok hızlı bir biçimde geçmesinin doğal bir sonucudur Kierkegaard’a göre böyle bir toplumsal bağlamda kişinin kim ise o olmasının önünde iki büyük engel vardır Bunlardan ilki varolan toplumsal kimliklerin olağandışı derecede akışkan olmalarıyken ikincisi kişileri baştan normalleştiren düzmece bireyler üretme üzerine kurulmuş kurumların varlığıdır Böyle bir toplumsal bağlamda yaşanan bu derin sorunsal karşısında Kierkegaard tektip kimlikler üretmeyecek bir iletişim biçimi oluşturmanın ne denli gerekli olduğu düşüncesinden yola koyulmuştur Bunun için kişilerin kendi öz kaynaklarına geri dönebilecekleri kendi varoluş seçimleri için sorumluluk üstlenebilecekleri kendilerine dayatılan toplumsal kimlikler dışında gerçekten kendileri olabilecekleri çok özel bir retorik geliştirmiştir Bu retoriği geliştirirken Kierkegaard baştan sorgulanmaksızın doğru diye görülerek geleneksel kültür yoluyla taşınan bilgi savla ona karşı önü alanamaz bir ironi ile savaşan Sokrates’ten çok büyük esinler almıştır Nitekim Sokrates’e Aralıksız Göndermelerle İroni Kavramı Üzerine başlığını taşıyan 1841 tarihli doktora tezinde Kierkegaard Sokrates’in ironiyi söyleştiği kimselerin kendi öznelliklerini yine kendilerinin doğurmalarını kolaylaştırmak için kullandığım savlamaktadır Böylelikle Sokrates yönelttiği ironi dolu sorularla konuştuğu kimseleri bildiklerini sandıkları kanıları bırakıp kendileri için düşünmeye başlamaya kendi bilgi savlarının sorumluluğunu almaya özendirmiştir Kierkegaard yazılarında “ıroni” “parodi” “taşlama” gibi yazınsal teknikler yoluyla yerleşik bilgi ve değer kalıplarını kırmaya çalışır Kierkegaard’ın düşüncesinin temelinde kendi ıçinde diyalekıik bir sıra izleyen üç aşamalı bir varoluş anlayışı yarmaktadır Bunlardan ilki ”estetik aşama” ikıncisi “etik aşama” ve en sonda yer alan da “dinsel aşama”dır Bu üç aşamadan her bırınin aynı zamanda “estetik” “etik” ve “din” olmak uzere Kierkegaard felsefesinin üç ayrı bölümünü oluşturduğu söylenebilir “Estetik varoluş aşaması” nın en belirleyici özellikleri duyu deneyine daima gerçeklik yerine olanaklılığın yeğlenmesi bölük pörçük bir öznenin yaşadığı bölük pörçük deneyimler ironi ile kuşkuculuğun yoksayıcı kullanımı ve elden geldiğince cansıkıntısından kaçıştır Kierkegaard’ın başyapıtı sayılan Ya/Ya Da:Yaşamdan Bir Kesit ’in (Enren-Eller: Et Livs Fragment 1843) ilk cildinde estetik aşamaya simgeleyen “estet” karakteri ironik bir yolla Alman romantizminin resmini çizdiği gibi Don Juan’dan Ahas verus’a (Serseri Yahudi) ondan da Faust’a değin tarihin çeşitli karakterlerine açık göndermelerde bulunmaktadır Söz konusu yapıtın “Baştan Çıkarıcının Günlüğü” (‘Forforens Dagbog”) başlığını taşıyan en son bölümcesinde baştan çıkatma eyleminin kendisinden çok baştan çıkarma olanağını tasarlayıp bir düzen uyarınca uygulamaktan duyusal haz alan kimse olarak “estet” karakteri en olgun biçimine kavuşur Estet’in yaşamdaki temel amacı insanları ve durumları güdümleyip yönlendirerek bunun doğurduğu etkileri kendi dikizci zihniyle seyredip haz almaktır Kierkegaard’a göre estetik bakış gündelik yaşamın sıradanlığını hangi araçla olursa olsun şiirselleştirme yetisi taşıyan bir bakıştır Düşünümcü estet kimileyin salt belli bölümlerini okurken geliştirdiği oyunlarla sıkıcı bir kitabı ilginç kılabilir kimileyin de karşı tarafın sıkıcılığını onu kızdırarak sonra da karşısına geçip kızdırmasının ondaki etkilerini seyrederek keyifli hale getirebilir Bu anlamda ester kurnazca oyunlar tasarla***** ironiler geliştirerek kendi imgelemiyle dünyayı kendi imgesine göre yeniden yaratma becerisi olan kimsedir Bütün bunları yaparken estet’ın yaşamının başlıca güdülenimi sıkıcı olanı ilginç kılmaktır Bu tür bır estetizm anlayışına ilk bakışta sorumluluk almaktan kaçmayı özendiren bir anlayış ya da gerçeklikle fantezileri karıştıran yanılsama üstüne kurulu bir yaşama biçimi olarak etik konumdan bir takım eleştiriler yöneltmek olanaklı gibi görünse de Kıerkegaard etik ya da dinsel aşamalar adına estetik aşamayı bütünüyle ortadan kaldırmayı asla düşünmemiştir Nitekim Kierkegaard estetik ile etik aşamalar arasındaki diyalektiğimsi ilişkiyi bir bireşimle dinsel aşamada bir birlerine ustalıkla kaynaştırmaktadır Varoluşun ıkıncı aşamasına karşılık gelen “etik varoluş aşaması” ile anlatılmak isteneni kavramaya Kierkegaard için etik teriminin tek bir anlama gelmediği belirtlerek başlanabilir Bu anlamda etiğin Kierkegaard’a göre iki ayrı anlamı söz konusudur: (i) daha yüksek bır aşama olan “dinsel aşama” ile sınırlandırılmış varoluş aşaması; (ii) dinsel bir yaşam sürdürulürken dahi edinılmesı olanaklı bir yaşam görüşü

Ilk anlamıyla etik daha çok “evrensel “ olduğu düşünülen değerlere daha açık söylenirse toplumsal normlara karşılık gelmektedir Buna göre toplumsal normlar insan eylemlerini yargılamak için başvurulan en üst makamdır Nitekim Agamennon da sırf Yunan törelerini yerine getirmek amacıyla kızını tanrılara kurban etmiştir Kierkegaard’ın Ibrahim ile Ishak’ın öyküsünü diyalektik lirik bir dille yeniden yazdığı Korku ile Titreme (Frygt og Baeyen: Dialektisk Lyrik af Johannes de Silentio 1843) de özünde aynı konuyu işlemektedir Ancak yapıtın temel amacı Ibrahim’in canı gibi sevdiği oğlu Ishak’ı toplumsal normlar öyle dediği için değil Tanrı’nın buyruğu gereği kurban etmek zorunda oluşunun tanıtlanmasıdır Ancak Kierkegaard’a göre dinsel buyrukla karşılaşmak için kişinin öncelikle etik buyruklarla yüzleşmesi zorunludur Kişinin imgelemle olanaklarla duyularla biçimlenen estet yaşam biçiminin dışına çıkabilmesi için bir bağıtta bulunması gerekmektedir Estet’in etik olanı seçmesi zorunludur bu bağıtın kurulabil mesi için Kierkegaard’ın dinsel bakış açısına göre iyi ile kötü arasındaki ayrım toplumsal normlar üzerine değil bütünüyle tanrı üzerine kuruludur Ancak yine de Johannes de Silentio’nun Ibrahim’in durumu için ileri sürdüğü gibi Tanrı toplumsal normlar uyarınca bir etik bağıt talep ediyor düşüncesiyle etik aşamada kalarak yaşamak da olanaklıdır Bu Kierkegaard’ın anlayışında etiğin taşıdığı ikinci anlama karşılık gelmektedir “Dinsel varoluş aşaması” na gelince Kierkegaard her şeyden önce kendisini bir din ozanı olarak tanımlamıştır Yapıtlarıyla temelde gerçekleştirmeye çalıştığı okurlarının Hıristiyan dininin gerçek özüne dörımelerini sağlamaktır Dönülmesini istediği Hıristiyanlık türü günah suç acılara kadanma bireysel sorumluluk gibi ağır değerlerin ya da bedellerin sonuna dek yaşanmasından geçmektedir Bu anlamda sahici Hıristiyan inanışı Kierkegaard’a göre kesinlikle Kilise’nin dogmalarını peşinen kabullenen bir sürü inanışı değildir Böyle bir inanış her zaman için kişinin öznel tutkusuyla ilgili bir yaşam biçimi gerektirdiğinden Tanrı adına bile olsa araya ne bir dünyevi kurumun ne de bir başka öznenin girmesine izin vardır İnanç Kierkegaard için insanın mutlaka gerçekleştirmesi gereken bir varoluş ödevidir; çünkü ancak inanç temelinde bireyin tam anlamıyla kendisi olarak yaşayabilmesi olanaklıdır Böyle bir kendilik Tanrı’nın sonsuzluk olarak değerlendireceği bir yaşam yapı tıdır; çünkü en büyük yapıt kayıtsız şartsız inanç üzerine kurulmuş yaşamdır Bu nedenle Kierkegaard’ın gözünde bireyi altından kalkılması son derece güç bir sorumluluk beklemektedir Bengisel anlamda kurtulmayı da köle kalmaya devam etmeyi de alacağı kararlarla yapacağı varoluşsal seçimlerle belirleyecek o lan insanın kendisinden başkası değildir Bu son derece ağır varoluş sorumluluğu karşısında özellikle varoluş seçimleri ön cesinde bireyi kuşatan en derin duygu “kaygı”dır (angest) Kierkegaard için kaygı gibi temel bir insanlık duygusu iki yönlü bir duygudur Ilk yönünü kişinin bengiselliği yaşamasından duyduğu kaygı oluştururken ikinci yönünü kişinin kendi özgürlüğünü seçiyor olmasından duyduğu kaygı biçimlendirmektedir Varoluş seçimi zaman ile sonsuzluğun kesiştiği anda meydana gelir; birey zamana konu bir seçimde bulunarak sonsuzluğa geçmiş olur Buna karşı inanç seçimi tam olarak bu biçimde gerçekleşmez İnancın sürekli olurlıınarak yenilenmesi Kierkegaard’ın deyişiyle “yinelenmesi” inanca özel bir seçim yordamıdır Kişinin kendi olmaktaliğı tam olarak bu yi nelemeye dayalıdır ama kişi bu yinele meden güçlü çıkmıyorsa kendiliğini çö kertecek bir umutsuzluk içinde bulacaktır kendisini Bu güçsüzlük durumuna düşmemek için kişinin sürekli olarak i nancını yenileyerek güç toplaması ge rekmektedir Buaçıdan bakıldığında Ki erkegaard’a göre kişinin kendiliği ile Tanrı arasında dua yoluyla ya da mantıksal bir inanç dizgesi aracılığıyla (Katolik din yorumunda ya da Hegelcilik’te olduğu üzere) bir ilişki kurulması söz konusu değildir Tanrı ile kişi arasındaki ilişki yalnızca bireyin inancımn yinelenmesiyle kurulmaktadır İnancın yinelenmesi ben’in kendisiyle kendisi olarak ilişkiye geçerek güçlenmesine olanak sağlayacak tır Daha açık söylemek gerekirse Kierkegaard için ben inancın yinelenmesiyle özdeştir; kişi ben’ini ancak inancını yineleyerek kurabilmektedir Kierkegaard’ın hemen bütün yazılarında kendisini gösteren değişmez arayışlardan biri de “saçma” (absurd) tasarımına yönelik çözümlemelerinde kendisini göstermektedir Saçma yoluyla insan en temel varoluş kararlarını alabilmekte ancak alınan bu kararlardan son ra bile saçma tekrar tekrar insanın karşı sına çıkmayı sürdürmektedir Bu anlam da Kierkegaard’ın saçma için verdiği örneklerin saçmanın doğasına ilişkin aydınlatıcı değerleri vardır Ibrahim’in oğlu İshak’ı Tanrı’ya kurban etme kararı alışı Kierkegaard’ın Regine ile nişan attıktan sonra yeniden biraraya gelme umudunu canlı tutması hep saçma olanın kendisini açığa vurduğu yerlerdir Kierkegaard’ın düşüncesine göre inanç her zaman için Tanrı’ya karşı günah işlemiş olunduğunun yanlış işler yapıldığının farkına varılmasıyla başlar Insanın hep günah işliyor olduğunu görmesi Tanrı tarafından insana verilmiş inanan temel koşuludur Bu anlamda günah kavramı dolayısıyla da işlenen günahlar yalnızca insana özgü zayıflıkların bir sonucu değildir Kierkegaard bu anlamda açıklıkla günahın kökeninde aşkın bir kaynağın bulunması gerektiğini ileri surer Kişinin günahkar Olduğunu görmesi demek kendisine karşı günah işlenen bir yüce varlığın bulunduğunu görmesi demektir Buna bağlı olarak insan bu günahların bedelini yaşamı içinde sürekli olarak saçmayla karşılaşarak saçma eylemlerde bulunarak bu eylemlerden sonra saçmaliğı deneyimleyerek bir tür kefaret olarak ödemektedir Kierkegaard’ın saçma tasanmı Sartre’dan Camus’ ya Heidegger’den Merleau-Ponty’e değin dinsel çağrışımlarından arındırılmış biçimiyle XX yüzyılın pek çok varoluşçu düşünür ve yazarını derinden etkilemiştir Kierkegaard çoğu felsefe çevresinde siyaset dışı bir düşünür olarak bilinmesine karşın yaşamı boyunca Danimarka Kilisesi yaşadığı kültürün değerleri ve zamanının toplumsal durumu üstüne yazdığı yazılarda takındığı tutumun çok belirgin siyasal içerimleri olduğu açıktır Sözgelimi Kierkegaard’ın daha ilk yazılarından biri kadın özgürleşim hareketine karşı açılmış bir polemik olma doğası taşır Bu polemiğin başlıca nedeni karşı tarafın Kilise’nin yozlaşan değerlerini günün değerlerine uyum sağlama ki lığı altında yutturması olsa da bir diğer önemli neden de dönemin aydın çevrelerinin özgürlükçü savunıılarına yer etmiş inançsızlığa duyulan derin kuşkudur Kierkegaard’ın kültür siyaseti bağlamında sürekli üzerinde durduğu konulardarı biri hiç kuşkusuz Hegel felsefesinin Danimarka sınırlarından içeriye hızla girişinden duyulan ralhatsızlıkta kendisini göstermektedir Kierkegaard’ ın Hegel ile sorunu doğrudan düşünceleriyle ilintili değildir Nitekim felsefesini yalnızca bir düşünce deneyi olarak alacaksak Hegel’in gelmiş geçmiş en önemli düşünürlerden biri olduğunu söyleyen Kierkegaard’ın asıl sorun olarak gördüğü Hegelcilik’tir Kierkegaard’ın Hegelciliğin altını oymak için izlediği temel taktik bütün bir Hegel felsefesinin kapsamh bir parodisini sunmaktır Ya! Ya Da ’dan başla***** Bilimsel Olmayan Eklentiyi Sonlandrırken’e (Afsluttende uvidenskabelig Eftersknift 1846) kadar Kierkegaard okuru bilgiye ***ürmek yerine ondan uzaklaştırma amacıyla tasarlanmış bir biçimde Hegelci diyalektiği tersyüz etme uğraşı içindedir