Kompozisyon Anlatım Şekilleri Nelerdir?-Kompozisyonda Anlatım Şekilleri Hakkında

Kompozisyon Anlatım Şekilleri Nelerdir?-Kompozisyonda Anlatım Şekilleri Hakkında

Açıklama
Tartışma
Kanıtlama
Hikaye Etme (Öyküleme)
Tasvir Etme
Konuşmalı anlatım (Diyalog)
Özlü anlatım
Manzum anlatım

Herhangi bir konuyu konuşmaya veya yazmaya başlamadan önce (bilgilendirmek yönlendirmek inandırmak yanlışları düzeltmek anlayışları değiştirmek duyguları güzellikleri paylaşmak heyecanlandırmak eyleme geçirmek vb gibi) hedefler ve amaçlar belirlenir Bu amaçları gerçekleştirmek için sadece birikim yeterli olmaz Bilginin birikimin deneyimin önemli olması kadar bunların muhataba anlatılış biçimi ve üslûbu da önemlidir Konuya uygun olmayan bir anlatım biçimi plânlanan hedeflere ulaşmayı güçleştirir Esasen edebî türlerin ayrı ayrı adlandırılmasında bu üslûp farkının önemli bir payı vardır Meselâ; düşünce yazıları başlığı altında toplanabilen makale deneme fıkra sohbet gibi türler üslûp farklılıkları sebebiyle ayrı ayrı adlandırılmıştır
Anlatılmak istenenler için hangi tür seçilirse seçilsin ifade; mutlaka doğru açık duru yalın ve etkili olmalıdır Ancak bu özellikleri taşıyan bir anlatım (okuyucu veya dinleyici) nazarında başarılı olur
Yukarıda etkili ve güzel bir yazı yazabilmek için nelerin bilinmesi gerektiği üzerinde durduk Şimdi konuya en uygun anlatım biçimini doğru seçebilmek için belli başlı anlatım biçimleri ve bunların özellikleri üzerinde duralım:
1 Açıklama
2 Tartışma
3 Kanıtlama
4 Hikâye etme (Öyküleme)
5 Tasvir etme
6 Konuşmalı anlatım (Diyalog)
7 Özlü anlatım
8 Manzum anlatım
Açıklama
Açıklama herhangi bir şey hakkında okuyucuya (veya dinleyiciye) ayrıntılı bilgi (veya haber) vermek bir şeyi öğretmek gerektiği zaman kullanılan bir anlatım biçimidir Okuyucu veya dinleyicinin zihninde beliren kim ne nasıl niçin ne zaman gibi soruların cevapları açıklama yoluyla verilerek üzerinde durulan konu açıklığa kavuşturulur Açıklama biçimi atasözleri öz deyişler seçme mısralar gibi özlü sözlerin yorumunda daha çok kullanılır Makale deneme sohbet eleştiri vb gibi edebî yazılarda da yeri geldikçe açıklama yoluna başvurulabilir Konunun açıklanmasında tanımlama karşılaştırma örnekleme sınıflandırma gibi yollardan da yararlanmak mümkündür
Herhangi bir özlü sözü açıklamak gerektiği zaman önce verilen sözdeki kelimelerin anlamları üzerinde durulur Özlü sözlerde kelimeler çoğunlukla gerçek anlamları dışında (mecaz anlamlarıyla) kullanıldığı için bu anlamın doğru tespit edilmesi ve buna göre sözün doğru anlaşılması çok önemlidir Konu bu şekilde belirlendikten sonra yukarıda anlatılan kompozisyon yazmada kullanılacak plâna göre düşünceler açıklanır
Tartışma

Tartışma herhangi bir konuda okuyucuyu (veya dinleyiciyi) kendi gibi düşünmeye yönlendirmek ve onların yanlış kanaatlerini değiştirmek isteyen yazarların başvurduğu anlatım biçimidir Bu yöntem çok yaygın olarak kullanılan bir anlatım biçimi olmasına rağmen genellikle açıklamayla birlikte kullanılır Tartışmadan amaç yanlış anlayışları ortadan kaldırmaktır Bu anlatım biçiminde önce değiştirilmek istenen düşünce ele alınır daha sonra örnekleme açıklama karşılaştırma gibi yollarla düşüncenin yanlışlığı bir anlamda ispatlanmaya çalışılır Açık oturum panel forum münazara makale gibi türlerde tartışma biçimi daha çok kullanılır
Doğruluğu herkesçe kabul edilen konular üzerinde tartışmak yersizdir Farklı anlayışların bulunduğu birbirine zıt konular tartışma için daha uygundur: Turizmin gelişmesinde doğal güzellikler mi önemlidir tesisler mi önemlidir? Flört kişiyi hayata hazırlar mı hazırlamaz mı? Ekonomik gelişmede tasarruf tedbirleri işe yarar mı yaramaz mı? gibi
Tartışmada savunulan konuyla ilgili ayrıntılı bilgi sahibi olunmalı nesnel davranılmalı konu saptırılmamalı ve amacından uzaklaştırılmamalıdır

Kanıtlama

Ortaya atılan herhangi bir konu düşünce görüş veya yargıyı okuyucuya (veya dinleyiciye) kabul ettirmek için başvurulan anlatım biçimine kanıtlama (ispat yoluyla anlatım)denir Bu anlatım biçimi -genellikle- makale deneme fıkra eleştiri gibi yazılı türlerle; konferans açık oturum münazara gibi sözlü kompozisyonlarda kullanılır
Kanıtlamada önce kişiye ait düşünceler (yargılar kanaatler ) ortaya konur sonra bu kanaatlerin doğruluğunu ispatlayacak delillerden belgelerden de yararlanılarak dinleyici veya okuyucu ikna edilir Bu anlatım biçiminde bir başka üslûp olarak da önce yazarın katılmadığı zıt düşünceler söylenir sonra bunların yanlışlığı belgeleriyle ispatlanır
Hikaye Etme
Yaşanmış veya yaşanması mümkün olayların anlatıldığı hikâye roman tiyatro hatıra seyahat biyografi gibi türlerde en fazla kullanılan anlatım biçimidir Yaşanan veya tasarlanan olay hikâye plânındaki sıraya göre birinci veya üçüncü kişinin ağzından yazılı veya sözlü olarak anlatılır Bu anlatım biçiminde düşünceyle olay iç içe verilir ve her şey hareket hâlinde anlatılır Hikâye etmede olay temel unsur olarak kullanılır Yer zaman ve kahramanlar diğer unsurlardır
Bu anlatım biçimi yukarıdaki edebî türlerde kullanıldığı gibi yemek tarifleri problem çözümleri deney anlatımları gibi bilgilendirme veya beceri kazandırmayı amaçlayan anlatımlarda da kullanılabilir

Tasvir Etme
Tasvir Arapça bir kelime olup herhangi bir varlığın rengini kokusunu tadını görünüşünü özelliklerini anlatma ve canlandırma (bir anlamda yazıyla resmetme) demektir Çevremizde bulunan hemen her şeyi her olayı tasvir yoluyla anlatmak mümkündür
Tasvir başlı başına bir edebî tür olmadığı hâlde roman ve hikâye gibi eserlerde olayların varlıkların mekânın anlatımında vazgeçilmez bir yoldur Tasvirin başarısı yazanın iyi gözlem yapmasına duyulardan olabildiğince yararlanmasına kendinden bir şeyler katmasına ve plânlı olmasına bağlıdır Eşyayı veya manzarayı sadece dış görünüşüyle bir sıraya koymadan uzun uzadıya gelişigüzel anlatmak okuyucuyu sıkar bıktırır Tasvir edilenler karşısında duyulan hislerin anlatıma dahil edilmesi tasvire canlılık katar ruh verir Dış dünyayı beş duyusuyla algılayan yazar tasvir ederken duyularından yararlanır benzetmeler yapar kendi hislerini öznel değerlendirmelerini de tasvire katar; ama bunda aşırılığa gitmez Yazıyı dağınıklıktan kurtarmak ve okuyucunun anlatılan yeri veya nesneyi zihninde daha kolay canlandırmasını sağlamak için konunun özelliğine göre anlatılanı (yukarıdan aşağıya aşağıdan yukarıya uzaktan yakına yakından uzağa soldan sağa genelden özele özelden genele dışarıdan içeriye içeriden dışarıya büyükten küçüğe gibi) bir sıraya koymak gereklidir
İnsanı konu alan tasvire portre denir
Tasvir örnekleri
HOROZ

Sırtında sanki kanla altınla işlenmiş ağır parıl parıl bir manto! Başında vahşi ruhunun timsali gibi balta şeklinde kıpkırmızı tacı! Yerde hançer gibi keskin bir gaga! Sonra ayaklarındaki mahmuz dediğimiz sivri süngüleri! Dikkat ederdim: Tavukların hiçbirini sevmezdi
Yerde bir şey bulup “gıt gıt” diye çağırması beni hiddetlendiren bir yalandı Yiyecek bir şey buldu mu kendi yutardı Yenmeyecek yutulmayacak bir taş bir kum parçası buldu mu hemen tavuğa ikram:
− Gıt gıt gıt!
Ömer Seyfettin

KÖHNE KAMYON

[color="gray"]Her yanı gıcırdayıp tangır tungur sallanan ve art borusundan bir lokomotif bacası gibi dumanlar çıkaran bu köhne bu derme çatma taşıt müstehasesi herhangi bir arızaya uğrayıp ikide bir yol ortasında hareketsiz kalıyor; makinesi söyleniyor homurdanıyor ve uzun müddet hep bulunduğu noktada hırçın hırçın tepiniyordu
YK Karaosmanoğlu


Konuşmalı Anlatım
Herhangi bir konu üzerinde iki veya daha çok kimsenin karşılıklı konuşturulduğu anlatım biçimine konuşmalı anlatım (diyalog) denir Tiyatro eserlerinin tamamı bu anlatım biçimiyle kaleme alınır Açık oturum panel forum münazara mülâkat ve röportaj gibi uygulamalar da diyalog tarzında yapılır Hikâye roman sohbet fıkra gibi türlerde anlatıma canlılık kazandırmak ve okuyucunun dikkatini çekmek için yeri geldikçe konuşmalı anlatımdan yararlanılır
Konuşmalı anlatımda aşağıdaki hususlara dikkat edilir:
a) Kişilerin konuşmaları kendi karakterlerine toplumdaki yerlerine mesleklerine uygun ve tabiî olmalıdır Öğretmenin bir öğretmen gibi annenin bir anne gibi doktorun da bir doktor gibi konuşturulması gerekir
b) Konuşmalar okuyucuyu bıktıracak derecede uzatılmamalıdır
c) Cümleler konuşma dilinin özelliklerine uygun biçimde düzenlenmelidir
d) Sözün gelişinden kimlerin konuştuğu açıkça anlaşılıyorsa gereksiz açıklamalara ve ayrıntılara yer verilmez
e) Karşılıklı konuşmalar konuşma çizgisiyle (―) gösterilir (Amerikan tipi yazılarda konuşma çizgisi kullanılmamakta bunun yerine konuşmalar tırnak işareti içinde verilmektedir) Konuşma çizgisinin her zaman paragrafa konması gerektiği unutulmamalıdır Bir kişinin sıra kendindeyken peş peşe söylediği cümlelerin her biri için konuşma çizgisi tekrarlanmaz Konuşanın değiştiğini sözün başkasına geçtiğini göstermek gerekince konuşma çizgisi tekrar konur

Konuşmalı anlatım örnekleri

NE ALIRSINIZ?

Yahya Kemal bir yokuşu çıkıncaya kadar nefes nefese kalır Yoku*şun sonundaki lokantadan bir garson seslenir:
− Buyurun beyim ne alırsınız?
Yahya Kemal tebessümle:
− Evlat müsaade edersen bir nefes alacağım
* * *


Başka bir taşra vilâyetinin pazar yerinde iki memur konuşuyor:
− Ayıp oldu be Şükrü kardeş Akşama kadar fır dolandık şu Fil Hamdi’yi yakalayamadık
− Şu adam olmasın?
− Belki de odur Soralım
Adamın yanına giderler:
− Bayım senin adın ne?
− Mustafa
Birbirinin kulağına:
− Mustafa diyor
− Hamdi diyecek değil ya Adını saklıyor
− Aklı sıra bizi kandıracak
− Bayım biraz gelir misiniz?
Aziz Nesin Fil Hamdi Nasıl Yakalandı?


Özlü Anlatım
Özlü anlatım yorumlandığı zaman çok geniş anlamlar çıkacak bir konunun az öz açık olarak ifade edilmesidir Okuyan veya dinleyen üzerinde çabuk kesin ve güzel bir etki bırakan bu anlatım biçimine deyimlerde atasözlerinde özdeyişlerde ve bazı manzum parçalarda rastlanır

Özlü anlatım örnekleri
ØAvcı ne kadar al bilse ayı o kadar yol bilir (Al: Hile) (Atasözü)
ØHayvan ölür semeri kalır; insan ölür eseri kalır (Atasözü)
ØRüzgâr eken fırtına biçer (Atasözü)
ØSöz var iş bitirir söz var baş yitirir (Atasözü)
ØBir memleketin bir memleket halkının düşmanlarından zarar görmesi acıdır Fakat kendi ırkından büyük tanıdığı ve başlarında taşıdığı insanlardan vefasızlık felâket görmesi ondan daha acıdır
(Atatürk)

ØTürk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır
(Atatürk)

ØAkıl yaşta değil baştadır Doğru bir söz fakat aklı da başa yaş getirir
(Cenap Şahabettin)

ØCanı can vererek satın almamışsın ki değerini bilesin
(Nizamî)


ØKomşularından av kapmak aslanlara ayıptır köpeklere değil
(Mevlânâ)


Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
(Kanunî)
Kim kazanmazsa bu dünyada bir ekmek parası
Dostunun yüz karası düşmanının maskarası
(Mehmet Âkif)
Anladım işi sanat Allah’ı aramakmış
Marifet bu gerisi yalnız çelik çomakmış
(Necip Fazıl)

Manzum Anlatım
Duygu düşünce ve hayâllerin belli nazım türleriyle (genellikle) ölçülü ve kafiyeli olarak kulağa da hoş gelecek biçimde ifadesine manzum anlatım denir Günümüzde şiirlerde ve bazı tiyatro eserlerinde bu anlatım biçimi kullanılmaktadır Diğerleriyle karşılaştırıldığında az olmakla birlikte manzum hikâyeler masallar ve mektuplar da vardır
Örnekler
BENİM BUNDA KARARIM YOK
Benim bunda kararım yok ben bunda gitmeğe geldim
Bezirgânım matâım çok; alana satmağa geldim
Ben gelmedim dava için; benim işim sevi için
Dostun evi gönüllerdir gönüller yapmağa geldim
Dost esriği deliliğim âşıklar bilir neliğim
Değşürüben ikiliğim birliğe bitmeğe geldim
Ol hâcemdir ben kuluyam dost bağçesi bülbülüyem
Ol hâcemin bahçesinde şâd olup ötmeğe geldim
Bunda biliş olan canlar anda bilişirlerimiş
Bilişüben hâcemile hâlim arz etmeğe geldim
Yûnus Emre âşık olmuş; ma’şûka derdinden ölmüş
Gerçek erin kapısında hâlim arz etmeğe geldim
Yunus Emre

GÖNÜL
Bağından her güzel bir gül seçerdi
Bundan mı sarardın soldun ey gönül?
Kadınlar geçerdi kızlar geçerdi
Bir zaman aşk için yoldun ey gönül!
Dünyaya baksan da gülümser gibi
Uzuyor hayatın bir keder gibi
Ellerde dolaşan kadehler gibi
Yıllarca boşaldın doldun ey gönül!
Çare yok matemin çok derinse de
Hasretin tükenmez yaşın dinse de
Gençliğin hoş geçti eğlendinse de
Sanmam ki bahtiyar oldun ey gönül!
Faruk Nafiz Çamlıbel