Türkçenin Ses Özellikeri Nelerdir?

Türkçenin Ses Özellikeri Nelerdir?

1 Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır:
a) Büyük ünlü uyumu (Kalınlık-incelik artlık-önlük uyumu)
Kelimedeki ünlülerin artlık-önlük (kalınlık-incelik) bakımından gösterdiği uyumdur Türkçe kelimelerde art (kalın) ünlü (a ı o u) taşıyan heceleri art ünlülü; ön (ince) ünlü (e i ö ü) taşıyan heceleri de ön ünlülü heceler takip eder: anlayışınızdan soyunuz; sevgisiyle güzelliğinizden
Örneklere dikkat edilirse Türkçe bir kelimedeki ünlülerin hepsi ya art ya ön olmaktadır Bu sebeple Türkçe kelimeler art sıradan ünlü taşıyan kelimeler ve ön sıradan ünlü taşıyan kelimeler olmak üzere iki gruba ayrılır Art sıradan ünlü taşıyan kelimelere art ünlülü; ön sıradan ünlü taşıyan kelimelere ön ünlülü ekler gelmesi bu uyum sebebiyledir: ordu-lar yiğit-ler; sor-gu bil-gi
Türkçede artlık-önlük uyumu her devir ve her sahada çok sağlam olduğu hâlde aşağıda sıralanan bazı istisnaları vardır:
·Aslî şekilleri artlık-önlük uyumuna uyduğu hâlde çeşitli ses olaylarıyla uyum dışında kalan kelimeler: elma < alma anne < ana dahi <takı hani < kanı hangi < kangı inanmak < ınanmak kardeş < karındaş şişman < şışman
·-daş -ken -ki -layın /-leyin -mtırak -yor ekleri : dindaş azken çokken iyiyken yoldaki onunki akşamleyin sabahleyin yeşilimtırak biliyor
b) Küçük ünlü uyumu (düzlük-yuvarlaklık uyumu)
Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur
Düzlük uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki düz ünlüyü (a ı / e i) son*raki hecede düz ünlü takip eder: açık sıcak; sevgi ince
a → a ı e → e i ı → ı a i → i e
Yuvarlaklık uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki yuvarlak ünlüleri (o u ö ü) sonraki hecede dar yuvarlak (u / ü) veya düz geniş ünlülü heceler (a / e) takip eder: oduncular unutulmayanlar gözlerin gülümse
o → u a ö → ü e u → u a ü → ü e
Açıklamaya dikkat edilirse o ve ö ünlülerinin kelimenin sadece ilk he*cesinde bulunabileceği anlaşılır
Özellikle dudak ve diş-dudak ünsüzleri (b m p f v) avuç çamur karpuz kavun kavurma yağmur gibi örneklerde de görüldüğü gibi yuvarlaklaşmaya sebep olurlar Bu uyum kalınlık-incelik uyumu kadar sağlam değildir Anadolu ağızlarında bu gibi kelimeler düzlük - yuvarlaklık uyumuna uydurulur: avıç çamır karpız kavın kavırma yağmır
Uyarı: Türkçe kelimelerde a ı düz ünlülerinden sonra e i düz ünlüleri; o u yuvarlak ünlülerinden sonra ö ü yuvarlak ünlüleri gelemez “Anne elma gibi kelimeler kalınlık-incelik uyumuna uymaz ama düzlük-yuvarlaklık uyu*muna uyar” açıklaması yanlıştır
Ünlü uyumlarında bir ünlü kendinden bir önceki ünlüye uymaktadır Meselâ sormadı kelimesinde o’dan sonra a’nın gelmesi yuvarlaklık uyumuyla; a’dan sonra ı’nın gelmesi düzlük uyumuyla ilgilidir
Birleşik kelimelerde ünlü uyumları aranmaz: delikanlı gecekondu Bakırköy demirbaş hanımeli yelkovan
c) Ünsüz uyumu
Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b c d g ğ j l m n r v y z) tonlu ünsüzlerle; tonsuz (sedasız) ünsüzler (ç f h k p s ş t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelebilir Buna ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir Örnek: aş-çı at-kı iş-çi taş-tan Türk-çe
d) Ünlü-ünsüz uyumu
Türkçe kelimelerde art damak ünsüzlerinin art (kalın) ünlülerle (a ı o u); ön damak ünsüzlerinin ön (ince) ünlülerle (e i ö ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur Yani a ı o u ünlüleri g k ĺ ünsüzleriyle; e i ö ü ünlüleri ġ k l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar Bozgun kuzgun kapı kırağı tatlı; görüntü gezi güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g ğ k l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir
2 Türkçede o ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur İlk hece dışında o ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon biyografi fizyoloji konsol konsültasyon monitör otomobil profesör traktör
3 Türkçede uzun ünlü yoktur İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil mâvi millî nâhoş perîşân şâir târîh vazîfe
Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â < ağa âbi < ağabey pekî < pek iyi ile vârolmak yârın kelimeleri istisnadır
4 İnce a ve ince l sesleri yoktur: harften hakikate saati sıhhatli şefkâtini; alkollü hâlâ hayâl normalde plân Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür
5 Arapçadaki ayın ve hemze sesleri Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez düşürülür Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü uzun okunur: bāzen mānā mēmur şāirtēsir yâni Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme işaretiyle gösterilir Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından -son zamanlarda- vazgeçilmiştir: san’at ma’nâ meb’ûs me’mûr neş’e te’sîr te’sîs > sanat mana mebus memur neşe tesir tesis
6 Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e soru - y - u bekle - y - en söyle - y –ecek
Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile ait fail fiil muamele şair şiir reis vb gibi
7 Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kau-çuk kua-för koo-peratif sua-re
8 Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz: dikkat himmet şedde bakkal dükkan millet teşekkür
Anne (<ana) belli bellemek elli (<elig) kelimeleri istisnadır
9 Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelmez: Elektrik kontrol quartz sfenks strateji thyssengibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır Türkçe sertlik gibi örneklerde yan yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz
10 Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok bravo grup klâsik kral kontrat spor stop stres plâj program trengibi kelimeler başka dillerden alınmadır Ağızlarda bu iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir: kıral sipor tiren
11 Türkçede kelime başında c ğ l m n ñ r z sesleri bulunmaz Çocuk dili kelimeleriyle (cici mama meme ninni) nine ve ne ile ne’denyapılan kelimeler (nasıl (<ne asıl) ne neden nere nereden nereye nice niçin nine nitelik kelimeleri istisna oluşturur
Alınma kelimelere örnekler: cam can cehennem lâf limonata lira makine marul metal naylon nohut numara reçel romantik rol vakum vaziyet vazo zaman zarar zor zeytin
12 Türkçe kelimelerin sonunda b c d g ünsüzleri bulunmaz Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p ç t k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng) fert (< ferd) ihraç (< ihrâc) kitap (< kitâb) kalp (<kalb) levent (< levend)
Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner: ihtiyâc > ihtiyaç > ihtiyacı; mektûb > mektup > mektuba reng > renk > rengi gibi
Ad sac od öd gibi kelimeler istisnadır
13 Türkçede f h j v sesleri bulunmaz: Fal film filiz fizik; hakikat hamur havlu jeton jüri pijama plâj; vicdan vida gibi kelimeler alınmadır Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen j sesi halk ağzında c olarak söylenir Türkçe kelimelerdeki v sesi ya b’den ya g/ğ’dan değişmiştir ya da vur- örneğinde olduğu gibi türemiştir: öfke (<öbke) yufka (< yubka);dahi (< takı) han (< kan) hatun (< katun) hani (< kanı); ev (< eb) var- (< bar-) ver- (< bir) döv- (< döğ-) vur- (<ur-) ev (< eb)
14 Hece ve kelime sonunda aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:
-lç -lk -lp -lt: ölç; ilk kalk; alp kulp; alt bunalt salt
-nç -nk -nt: dinç genç gülünç sevinç; denk; ant kunt
-rç -rk -rp -rs -rt: sürç burç; bark görk Türk; sarp serp; sars pars ters;art kart kurt ört yırt yurtyoğurt
-st: ast üst
Aşk arş çift disk felç film fötr harf lüks misk modernizm popülizm risk şevk tolerans gibi kelimeler Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir
Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer: akıl (< akl) - aklı fikir (<fikr) - fikre ömür (<ömr) - ömrü seyir (<seyr) - seyret- şükür (< şükr) - şükretmek; film (< film) lüküs (< lüks) moderin (< modern)
15 I ünlüsü Türkçeye özgüdür Batı dillerinin pek çoğunda Arapçada ve Farsçada ı yoktur: Çıkış ılık sıcak yıldırım yıldız gibi kelimeler Türkçedir
16 Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank fıs fıs fingirti fiskos fokurtu hışırtı hoppala horultu lak lak lıkır lıkır melemek miyavlamak oh öf püf püfür püfür rap rap şırıl şırıl vıdı vıdı vızır vızır zırıl zırıl zonklamak
17 Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba bibi cici dede lala kaka nene mama meme
Türkçeye diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını (tesadüfen uyanlar dışında) kolaylıkla anlayabilirler Aşağıdaki kelimeler karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:
Vilâyet : 1 Ünlü uyumu yok
2 â uzun ünlüsü var
3 v sesi var
Monitör : 1 Başta m sesi var
2 Ünlü uyumu yok
3 İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir
Heyecân: 1 h sesi var
2 Ünlü uyumu yok
3 Uzun ünlü var
Mürâcaat :1 Ünlü uyumu yok
2 Başta m sesi var
3 İki ünlü yan yana gelmiştir
4 Uzun ünlü var
Teşekkür :1 Düzlük - yuvarlaklık uyumu yok
2 İkiz ünsüz var