Tasavvuf Edebiyatının Genel Özellikleri Ve Nazım Türleri Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Tasavvuf Edebiyatının Genel Özellikleri ve Nazım Türleri Nelerdir?

Dinî-Tasavvufî Türk edebiyatı İslâmiyet’in ve Tasavvufun etkisiyle ortaya çıkmıştır

İslâmiyet’in kökleşip yayılmasında büyük etkisi olan tasavvuf

zamanla edebî eserlerde de işlenmiş

din ve tasavvuf

edebiyat aracılığıyla yayılmaya çalışılmıştır

Dinî -Tasavvufî Türk edebiyatına Tekke edebiyatı da denir

Dinî -Tasavvufî Türk edebiyatında asıl olan sanat yapmak değil

dinî-tasavvufi düşünceyi yaymaktır

Tekke şairlerinin çoğu tarikatlarda yetişmiş şeyh ve dervişlerdir

Tekke şiiri

halk şiirinden de divan şiirinden de nazım şekilleri almıştır

En belirgin özellikleri şunlardır:

Kurucusu 12 yüzyılda Doğu Türkistan’da yetişen Hoca Ahmet Yesevi’dir
Tekke Edebiyatı Anadolu’da 13 yy’dan itibaren gelişmiştir
Bu edebiyat şairleri tarikat merkezi olan tekkelerde yetişmiştir
Nazım birimi genellikle dörtlüktür
Hem aruz hem hece vezni kullanılmıştır
Şiirlerin çoğu ezgilidir
Allah insan felsefe doğruluk ibadet gibi konular işlenmiştir
İlahi nefes nutuk devriye sathiye deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır
Dili Âşık Edebiyatı’na göre ağır Divan Edebiyatı’na göre sadedir
Âşık maşuk şarap saki gibi mazmunlara yer verilmiştir

Yüzyıllara göre bu edebiyatın en önemli temsilcileri şunlardır:

12yy: Hoca Ahmet Yesevi
13yy:Yunus Emre Hacı Bektaş-ı Veli
14yy:Kaygusuz Abdal
15yy: Hacı Bayram-ı Veli Eşrefoğlu Rumi
16yy: Pir Sultan Abdal
17yy: Niyaz-ı Mısrî Sinân-ı Ümmî Hüdâi
18yy: Sezai
19yy: Kuddusi Turâbi

Bu özelliklerin dışında kalan; eserlerini aruz ölçüsüyle ve Divan Edebiyatı diliyle

hatta tamamıyla Arapça-Farsça yazan tasavvufçular da vardır

Örneğin Mevlana Anadolu’da yetişen ilk ve en büyük Türk mutasavvıf olduğu halde eserlerini Farsça yazmıştır

Şeyh Galip

Divan tarzında eser verdiği için Tekke Edebiyatı çerçevesinde düşünülmez

Di-van Edebiyatı mensubu sayılır

Tasavvufla İlgili Bazı Terimler
Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği): Evrende sadece Allah’ın varlığı söz konusudur

Diğer varlık zannettiğimiz

bu “mutlak varlığın”

Allah’ın bir parçası ve görüntüsüdürler

Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin

tarikat mensuplarının barındıkları

eğitim gördükleri yer

kuruluş

Pir: Tarikat kurucusu
Şeyh: 1

Tarikat kurucusu

2

Tarikatta en yüksek dereceye ermiş kişi

3

Tarikat kollarından birinin başında bulunan kimsedir

Tarikat: Allah’a varma yolunda benzer biçimde düşünenlerin oluşturduğu topluluk

Derviş: Bir tarikata girmiş

onun kurallarına uygun yaşayan kimse

Abdal: Gezgin derviş
Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin kendisine vekil tayin ettiği

yetki verdiği kişidir

Tekke şiirinde görülen ve dinsel içerikli konuları işleyen ilahi nefes deme şathiye … gibi ürünler nazım biçimi değil

birer nazım türüdür

Çünkü bunlar da koşma tipi nazım biçimiyle ve hece ölçüsünün genellikle 7

8 ve 11′li kalıplarıyla söylenir

Söz konusu türlerde dörtlük sayısı genellikle 3 – 7 dir

İlahi

nefes ve demeler

bestelenerek söylenir

İlahi

Herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Allah’ı öven şiirlere denir
Daima özel bir ezgi ile söylenir
Divan şiirindeki tevhit ve münacaatın Halk Edebiyatındaki karşılığıdır
En ünlü şairi Yunus Emre’dir
Değişik tarikatlara göre “deme nefes ayin” gibi adlar alır
Şekil olarak koşma biçimindedir Yani dörtlüklerden oluşur
Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer
Genelde 7′li hece ölçüsü kullanılır Bazı ilahilerde aruz vezni kullanılmıştır Aruz vezninin kullanıldığı ilahiler gazel şeklindedir

Nefes

Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir
Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır Bunun yanı sıra Hz Muhammet ve Hz Ali için övgüler de söylenir
Nefeslerde kalenderane ve alaycı bir üslûp göze çarpar
Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür

Deme

Alevi-Bektaşi tarikatından tasavvuf şiirlerinin tarikatlarını ve hareketleriyle ilgili temaları işleyen sorunlarını konu edinen şiirlerine “deme” adı verilir
Genellikle 8′li hece ölçüsüyle yazılan demeler saz eşliğinde kendine özgü bir makamla söylenir

Nutuk

Tekke Edebiyatı’nda Pirlerin ve mürşitlerin tarikata yeni giren müridleri bilgilendirmek tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek amacıyla söylenen didaktik şiirlerdir

Şathiye

Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir
Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını alırlar inançlardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir Görünüşte saçma sanılan bu sözlerin yorumlandığında tasavvufla ilgili türlü kavramlara değindiği anlaşılır
Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi şairlerinde rastlanır
Medrese hocalarına göre bu şathiyeler küfür sayılır
Bu türün en tanınmış şairi Kaygusuz Abdal’dır

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Tasavvuf Edebiyatının Genel Özellikleri Ve Nazım Türleri Nelerdir? Tasavvuf Edebiyatının Genel Özellikleri ve Nazım Türleri Nelerdir? Dinî-Tasavvufî Türk edebiyatı İslâmiyet’in ve Tasavvufun etkisiyle ortaya çıkmıştır İslâmiyet’in kökleşip yayılmasında büyük etkisi olan tasavvuf zamanla edebî eserlerde de işlenmiş din ve tasavvuf edebiyat aracılığıyla yayılmaya çalışılmıştır Dinî -Tasavvufî Türk edebiyatına Tekke edebiyatı da denir Dinî -Tasavvufî Türk edebiyatında asıl olan sanat yapmak değil dinî-tasavvufi düşünceyi yaymaktır Tekke şairlerinin çoğu tarikatlarda yetişmiş şeyh ve dervişlerdir Tekke şiiri halk şiirinden de divan şiirinden de nazım şekilleri almıştır En belirgin özellikleri şunlardır: Kurucusu 12 yüzyılda Doğu Türkistan’da yetişen Hoca Ahmet Yesevi’dir Tekke Edebiyatı Anadolu’da 13 yy’dan itibaren gelişmiştir Bu edebiyat şairleri tarikat merkezi olan tekkelerde yetişmiştir Nazım birimi genellikle dörtlüktür Hem aruz hem hece vezni kullanılmıştır Şiirlerin çoğu ezgilidir Allah insan felsefe doğruluk ibadet gibi konular işlenmiştir İlahi nefes nutuk devriye sathiye deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır Dili Âşık Edebiyatı’na göre ağır Divan Edebiyatı’na göre sadedir Âşık maşuk şarap saki gibi mazmunlara yer verilmiştir Yüzyıllara göre bu edebiyatın en önemli temsilcileri şunlardır: 12yy: Hoca Ahmet Yesevi 13yy:Yunus Emre Hacı Bektaş-ı Veli 14yy:Kaygusuz Abdal 15yy: Hacı Bayram-ı Veli Eşrefoğlu Rumi 16yy: Pir Sultan Abdal 17yy: Niyaz-ı Mısrî Sinân-ı Ümmî Hüdâi 18yy: Sezai 19yy: Kuddusi Turâbi Bu özelliklerin dışında kalan; eserlerini aruz ölçüsüyle ve Divan Edebiyatı diliyle hatta tamamıyla Arapça-Farsça yazan tasavvufçular da vardır Örneğin Mevlana Anadolu’da yetişen ilk ve en büyük Türk mutasavvıf olduğu halde eserlerini Farsça yazmıştır Şeyh Galip Divan tarzında eser verdiği için Tekke Edebiyatı çerçevesinde düşünülmez Di-van Edebiyatı mensubu sayılır Tasavvufla İlgili Bazı Terimler Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği): Evrende sadece Allah’ın varlığı söz konusudur Diğer varlık zannettiğimiz bu “mutlak varlığın” Allah’ın bir parçası ve görüntüsüdürler Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin tarikat mensuplarının barındıkları eğitim gördükleri yer kuruluş Pir: Tarikat kurucusu Şeyh: 1Tarikat kurucusu 2 Tarikatta en yüksek dereceye ermiş kişi 3 Tarikat kollarından birinin başında bulunan kimsedir Tarikat: Allah’a varma yolunda benzer biçimde düşünenlerin oluşturduğu topluluk Derviş: Bir tarikata girmiş onun kurallarına uygun yaşayan kimse Abdal: Gezgin derviş Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin kendisine vekil tayin ettiği yetki verdiği kişidir Tekke şiirinde görülen ve dinsel içerikli konuları işleyen ilahi nefes deme şathiye … gibi ürünler nazım biçimi değil birer nazım türüdür Çünkü bunlar da koşma tipi nazım biçimiyle ve hece ölçüsünün genellikle 7 8 ve 11′li kalıplarıyla söylenir Söz konusu türlerde dörtlük sayısı genellikle 3 – 7 dir İlahi nefes ve demeler bestelenerek söylenir İlahi Herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Allah’ı öven şiirlere denir Daima özel bir ezgi ile söylenir Divan şiirindeki tevhit ve münacaatın Halk Edebiyatındaki karşılığıdır En ünlü şairi Yunus Emre’dir Değişik tarikatlara göre “deme nefes ayin” gibi adlar alır Şekil olarak koşma biçimindedir Yani dörtlüklerden oluşur Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer Genelde 7′li hece ölçüsü kullanılır Bazı ilahilerde aruz vezni kullanılmıştır Aruz vezninin kullanıldığı ilahiler gazel şeklindedir Nefes Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır Bunun yanı sıra Hz Muhammet ve Hz Ali için övgüler de söylenir Nefeslerde kalenderane ve alaycı bir üslûp göze çarpar Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür Deme Alevi-Bektaşi tarikatından tasavvuf şiirlerinin tarikatlarını ve hareketleriyle ilgili temaları işleyen sorunlarını konu edinen şiirlerine “deme” adı verilir Genellikle 8′li hece ölçüsüyle yazılan demeler saz eşliğinde kendine özgü bir makamla söylenir Nutuk Tekke Edebiyatı’nda Pirlerin ve mürşitlerin tarikata yeni giren müridleri bilgilendirmek tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek amacıyla söylenen didaktik şiirlerdir Şathiye Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını alırlar inançlardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir Görünüşte saçma sanılan bu sözlerin yorumlandığında tasavvufla ilgili türlü kavramlara değindiği anlaşılır Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi şairlerinde rastlanır Medrese hocalarına göre bu şathiyeler küfür sayılır Bu türün en tanınmış şairi Kaygusuz Abdal’dır