Yaratımcılık - Yazgıcılık (Fatalizm) - Yeni Eflatunculuk

Yaratımcılık
Hayvanların ve bitkilerin belirli ve değişmez cins ve türler halinde birdenbire ve ayrı ayrı yaratıldığını kabul eden nazariye (Bu nazariye, yeryüzü çağları nazariyesiyle birleşir Bu sonuncu nazariyeye göre, yeryüzünün her alt üst oluşundan sonra, üzerinde yaşayan canlıların yerini yeni yaratılmış farklı varlıklar alır Birçok biyoloji bilgini, yaratımcılığı bırakarak, zamanla, evrim nazariyesini benimsemiştir)

Yazgıcılık (Fatalizm)
Evrenin ve insanın önceden belirlenmiş olduğunu ilerisüren anlayış Bilimsel bilgilerden yoksun bulunan insanlar, bütün olupbitenleri üstün bir gücün yönetimine bağlayarak yazgıcı bir anlayışa varmışlardır Yazgı ya da alınyazısı, hiç bir zaman değiştirilemeyecek olan bir sonucun önceden belirlenmesidir ve bu bakımdan insana en küçük bir özgürlük tanımaz

Antikçağ Yunan felsefesi de yazgıcılık anlayışını güden bir felsefedir Örneğin Sofokles'in Antigon'unda toplumun sesi olan koro şöyle bağırır: "İnsanlar alınlarına yazılmış olan felaketlerden asla kaçıp kurtulamazlar" Ancak Yunanlılar alınyazısına, sadece insanları değil, tanrıları da bağlamışlardır Tanrılar da, insanlar gibi, yazgılarını yaşamaktadırlar Hıristiyanlık, yazgıcılığa, önceden bağışlanmış ya da mahkûm edilmiş olmak kavramlarını eklemiştir "Alınyazısı öğretisi, başarının, ne çalışmaya ne de insanın becerikliliğine dayanmadığının, insanın denetinden bağımsız koşullara bağlı olduğunun dinsel ifadesidir"

İnsanlar, alınyazılarına boyun eğmelidirler, durumlarına razı olmalıdırlar, yükselmek ya da daha iyi yaşamak istememelidirler Yazgıcılık öğretisi, metafizik alanda, insanın tanrı karşısındaki sorumluluğu ilkesiyle bir hayli çatışmış; bu çatışma elindelik (iradei cüz'iye) öğretisiyle çözümlenmek istenmiştir Oysa insan kafası, ortaçağın en karanlık günlerinde bile ve en ağır engizisyon baskısına karşı yazgıcılık öğretisini kökünden yıkıncaya kadar su soruyu sormakta devam etmiştir: Her şey önceden ve bir ilksizlikte (eternite) belirlenmişse, ceza niçin?

Metafizik yazgıcılık (fatalizm), bilimsel gerekircilikle (determinizm) karıştırılmamalıdır Gerekircilikte belli bir neden belli bir sonuç doğurur, neden ortadan kaldırılarak sonuç değiştirilebilir Yazgıcılıktaysa ne neden bellidir, ne de sonuç; belli olan tek şey, belli olmayan bir sonucun değiştirilemeyeceğidir Bu yüzdendir ki hastalanan gerekirci hekime gider, çünkü sonucu değiştirebilir; hastalanan yazgıcıysa yatağa girip sonucu bekler, çünkü ne etse bu sonucu değiştiremeyeceğine inanmaktadır
Yeni Eflatunculuk
Bu dönemin Eflâtun'dan hareket etmek istemesi doğaldır Çünkü Eflâtun, o döneme kadarki filozoflar arasında mistik yanı en güçlü olan filozoftur Eflâtun felsefesinin özellikle son dönemleri, çok açık olarak, mistik bir karakter taşır Yeni Eflâtunculuk, ismini taşıdığı Eflâtun'dan başka, Aristo ve Stao'dan da düşünceler taşır Ancak bu değişik etkilere rağmen, Yeni Eflâtunculuk "orijinal" olan büyük bir düşünce sistemidir

Yeni Eflâtunculuğun, İlkçağın son dönemlerinin en dikkat çekici filozofu, Mısır'da doğan ve ana dili Yunanca olan Plotinos'tur