Divan Edebiyatı Nazım Birimleri

Divan Edebiyatı Nazım Birimleri




DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİRİMLERİ

Uyak (kafiye)

• Şiirde dize sonlarındaki ses benzerliğidir Türk halk şiirinde ayak olarak adlandırılır Uyakta ses açısından benzeşen sözcüklerin anlam bakımından farklı olmaları gerekir Şiirde ses benzerliği yoluyla uyum sağlamak ve genellikle okuru etkilemek amacıyla kullanılan uyak, sözlü edebiyat ürünlerinde hatırlamayı ve ezberi kolaylaştıran bir öğedir
Ses benzerliğinin niteliğine göre uyaklar çeşitli türlere ayrılır Yalnızca bir ünsüzün (sessiz) benzeştiği uyaklara "yarım uyak" denir En az bir hecedeki ünlü (sesli) ve ünsüzün benzediği uyaklara "tam uyak" ya da "yalın uyak" adı verilir Birden fazla hece arasındaki ses benzerliği ise "zengin uyak"tır Yazılış ve söylenişleri aynı olduğu halde, anlamları farklı olan sesiz sözcüklerle yada bu sözcüklerin yan ana gelmesiyle yaratılan ses karmaşası sonucu ortaya çıkan benzerliğe "cinaslı uyak" denir Uyak, divan edebiyatında aruz kadar büyük önem taşımaktadır Divan şiirini belirleyen temel ilkelerden biri uyak düzenidir

Beyit

• Şiirde sonları uyaklı, iki dizeden oluşan, kendi içinde bağımsız bir yapısı ve anlam bütünlüğü bulunan birimdir Bir beytin her dizesi kendi içinde bir bütün olabildiği gibi, birinci dizedeki anlam ikinci dizede de sürebilir Beyit uzun şiirlerde anlatım birimi olarak sık kullanılır Güçlü ve özlü söyleyişlere uygun olduğu için bağımsız tek bir şiir olarak da yazılabilir Yada başka şiir biçimlerinin bir parçası olarak da ele alınabilir Batı edebiyatında olduğu gibi Türk edebiyatında da yaygın olarak kullanılır Özellikle divan edebiyatı beyit temeline dayalıdır
Divan edebiyatında, bir beyitteki iki dize kendi içinde iki parçaya ayrılır Birinci dizenin ilk parçasına sadr, son parçasına aruz yada harb denir İkinci dizenin ilk parçası ibtida, son parçası acz yada darb'tır Sadr ile aruz, ibtida ile acz arasında kalan bölüm haşv olarak isimlendirilir Uyaklı bir beyite "beyt-i musarra", uyaksız olanlara "ferd" yada "müfred" denir Divanlarda müfred bölümleri müfredat adıyla ayrı bir bölümde toplanır Uyaklı beyitlerin olduğu bölüme de "metali" denir

Mısra (dize)

• Manzum edebiyat yapıtlarının her bir satırına verilen isimdir Bir ölçüye uygun olarak söylenmiş beyitin yarısına da mısra denir En küçük anlamlı nazım birimi olan mısra, bir şiirin parçası olabileceği gibi, bağımsız bir bütün de olabilir Yani tek mısralık şiirler de olabilir Divan edebiyatında kendi içinde bir bütün oluşturan mısralara mısra-i azade (bağımsız mısra) adı verilir Ayrıca bir beyitin birbirinin anlamlarını tamamlayan yada aralarındaki anlam bağı kesin olmayan mısralarına da aynı isim verilir Yetkinliği, sağlam yapısı, özlü ve çarpıcı anlatımıyla dikkat çeken, her zaman kolayca anımsanabilen, dilden dile dolaşan mısralar "mısra-i berceste" yada şah-mısra diye adlandırılır



Bend (kıta)

• Şiirde iki yada daha çok mısradan oluşan birimdir Şiirin içeriği ve biçimine göre düzenlenir Kıtanın yapısını şiirin ölçüsü, uyak düzeni ve mısra sayısı belirler İki beyitlik kıtalara divan şiirinde rubai, halk şiirinde dörtlük denir Bu tür kıtaların uyak (kafiye düzeni) birinci ve üçüncü mısraları serbest, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyelidir (yani ab cb şeklinde) Bazen birinci ve üçüncü mısralar kendi aralarında, ikinci ve dördüncü mısralar da kendi aralarında uyaklı (yani ab ab) şeklinde de olabilir Birinci, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyeli (yani aaba şeklinde) olan kıtalara nazım denir Murabba, muhammes, şarkı gibi nazım biçimlerinin her bendi de parça anlamında kıta diye adlandırılır
Divan şiirinde kıta mahlassız şiirdir ve mısraları arasında anlam bütünlüğü vardırBir düşünceyi, hikmeti, nükteyi, yergiyi, övgüyü, yaşam anlayışını konu edinebilir Beyit sayısı ikiden fazla olan kıtalara "kıta-i kebire" denir Divanlar düzenlenirken kıtalara en sonda bağımsız şiirler olar yer verilir Bu bölüme de "mukattaat" denir

Aruz

• Divan şiirinin ölçüsü "aruz"dur Aruz'da açık ve kapalı heceler çeşitli kalıplarda, kendilerine özgü bir düzen içinde sıralanır Şairler eserlerini yazarken seçtikleri kalıba mutlaka uymak zorundadır Aruz, esas olarak hecelerin uzunluğu kısalığı temeline dayanan şiir ölçüsüdür İlk kez Arap dilcisi İmam Halil bin Ahmed tarafından kullanıldı Türklerin İslamiyet'i kabul etmelerinden sonra medrese kültürü ile yetişen şairlerin Farsça'yı edebiyat dili olarak benimsemeleri, aruzun Türk edebiyatına da girmesine yol açtı
Aruzda heceler uzun ve kısa olarak ikiye ayrılır Uzun heceler çizgi (-), kısa heceler nokta () ile gösterilir Uzun ve kısa heceler çeşitli biçimlerde yan yana gelerek kalıpları oluşturur Bu kalıplar yan yana geliş biçimlerine göre, failatün, failün, mefailün ve benzeri değişik adlarla anılır Aruz ölçüsüyle şiir yazmak için sözcükleri bu kalıplara uydurmak gerekir Aruzda sözcükleri ses özelliklerini bozmadan kullanmak her zaman olanaklı değildir Bu yüzden heceleri kimi zaman uzun, kimi zaman da kısa okumak gerekir Sık rastlanan bu iki duruma imale (uzun okuma) ve zihaf (kısa okuma) denir Zihaf, aruzda kusur sayılır
Aruz ölçüsünde hece ölçüsündeki duraklar yoktur Dizelerdeki hece sayıları eşit olmayabilir Dize sonlarındaki heceler kısa da olsa uzun kabul edilir Aruzda bir sözcük sessiz biter, ondan sonra gelen sözcük sesli harfle başlarsa, bu sesli harf birinci sözcüğün sonundaki sessiz harfi kendisine çeker Böylece birinci sözcüğün sonundaki sesiz harfle biten uzun hece kısa hece durumuna gelir Bu duruma da vasl (ulama) denir