Asalaklar

Alm Parasit, Fr Parasite, İng Parasite Bir canlının içinde veya üstünde yaşayan ve onun sırtından geçinen varlıklar Dünyadaki bütün canlılar beslenir, çoğalır ve nesillerini devam ettirirler Canlılar yaşayabilmek için, çok defa diğer canlılarla yarışmak ve savaşmak mecburiyetindedirler Bazıları ise yaşayabilmek için, uyum ile başka canlılardan istifade durumundadır Böyle canlılara asalak(parazit); bu yaşama durumuna da asalaklık (parazitlik) denir Parazitlik, canlılar arasındaki münasebetlerin bir çeşididir Bir ortak yaşama şekli olup, birarada yaşayan iki bireyden biri, diğeri zararına ortaklıktan faydalanır Asalaklığa "tufeylilik" de denir Parazitin istifade ettiği canlıya "konak" denir Virüs, riketsiya, bakteri, mantar gibi bitkiler dünyasının alt gruplarında da parazitlik vardır Fakat parazitlik denince daha çok hayvanlar dünyasındaki durum anlaşılmaktadır Bitkisel parazitlere "fitoparazit"; hayvansal parazitlere de "zooparazit" denir


Hayvansal asalaklar (Zooparazitler): Parazitlerin bir kısmı, bazı hayvan ve insanlarda asalak olarak yaşarlar Bir kısmı ise hayatlarının belirli bir bölümünü hayvan türlerinde, diğer bir bölümünü ise insan vücudunda geçirirler Parazitler gelişmeleri esnasında morfolojik ve fizyolojik değişmeler geçirerek olgunlaşırlar Parazitin gelişmesi için bir konağa ihtiyacı vardır Gelişmeleri esnasında bazan bir, bazan da birden fazla konak kullanırlar Parazitin, konak vücudunda bulunuşu üç şekil içinde gösterilebilir:


1- Bazı parazitler için ancak bir tür canlı konak olabilmektedir Bazı sivrisineklerin yalnız insan kanını tercih etmeleri gibi


2- Parazitlerin bazıları muhtelif konaklarda yaşayabilir Kenelerin birçok hayvan ve insanda asalaklık yapabilmeleri gibi


3- Birçok durumda insan, parazitin tesadüfen yerleştiği bir konaktır


Parazitlerin muhtelif çeşitleri vardır Parazit bir canlı bütün hayatı boyunca mecburi olarak bir konakta yaşayabilir, tesadüfen bir konağa yerleşebilir yahut da bütün hayatı süresince parazit olarak yaşaması gibi devamlılık arzedebilir Mesela bit ve uyuz böceği insanda devamlı parazit halinde yaşar Bundan başka özel olarak belirli bir hayvanın belirli dokularında ve organlarında yaşayabilen parazitler olduğu gibi, doku ve organlarda gezici olarak yaşayan parazitler de bulunmaktadır


Parazitlerin, konağın dış yüzeyinde veya deri altında bulunmasına dış parazitlik denir Bit, tahtakurusu, uyuz böceği gibi


Parazitin sindirim yolları, idrar yolları, safra yolları gibi boşluklarda, karaciğer, akciğer gibi dokularda ve kanda olmak üzere konak vücudunun içinde yaşaması genel olarak iç parazitlik olarak adlandırılır


İç parazitlerle meydana gelen parazitliğe infeksiyon denir


Parazitlerin bulaşması; kirlenmiş toprak veya su, parazitin olgunlaşmamış dönemini ihtiva eden besin, kan emen diğer bir parazit, parazitin bulunduğu hayvan, parazitli şahıs ve bunun elbisesi, yatağı, diğer eşyası ve çevresi ile olur


Parazitin insana bulaşması direkt veya dolaylı yoldan olur Parazit, insan vücuduna muhtelif yerlerden girebilir Barsak parazitleri bilhassa ağız yolundan vücuda girerler Solunum yollarıyla veya idrar yollarından bulaşanlar da vardır


Bir kısım parazitlerin konak organizma üzerinde zehirli ve allerjik etkileri olmasına mukabil, bazı parazitler ise yaşadıkları organizmada besin kaybı, kansızlık, şok, kanser, iltihab vb gibi önemli etkilere sebeb olabilirler


Sayıları çok kabarık olan asalakları kabaca sınıflandırmak mümkündür:


A) Protozoonlar: 1- Kamçılı protozoonlar: Leishmania tropica (Bkz Şark çıbanı) Giardia intestinalis (Bkz Lambliyazis) Trichomanas vaginalis vs gibi


2- Amipler: Entamoeba histolytica (Bkz Dizanteri) Entamoeba coli vs gibi


3- Sporozoonlar: Plasmodiumlar (Bkz sıtma) Toxoplazma gondii gibi


4- Kirpikli protozoonlar: Balantidium coli


B) Helmentler: 1- Trematodalar: Pasciola hepatica, Schistosomalar vs gibi


2- Cestodalar: Diphyllobothrıumlatum, Hymenolepis nana ve diğer tenya türleri (Bkz Tenya) Kist hidatik (Bkz Kistler) vs gibi


3- Nematodalar: Ascaris lumbricoides (solucan) Enterobius vemiculoris (Bkz Kılkurdu) Trichuris trichiura, Trichinella spiralis (Bkz Trişin)


C) Arthropodalar: Carcoptes scabiei (Bkz Uyuz) Pediculus humanus (Bkz Bit) vs


Solucanlar: En mühimi Ascaris lumbricoidestir Boyları 15-30 cm arasında değişir Yuvarlaktırlar, her iki uçları sivridir Kirli beyaz veya kırmızımtrak sarı renktedirler Ara konakçısı yoktur Dışkı ile çıkan döllenmiş yumurtaları dışarda uygun ısı, nem ve oksijen bulduklarında 2-3 haftada gelişirler Bu yumurtalar, besinler ve sularla mideye gelince larvalar açığa çıkar İnce barsaklara, oradan karaciğere, oradan da kalb ve akciğerlere gelirler Bronşlarla gırtlağa, oradan da yutularak tekrar barsağa gelip yerleşirler ki, bu süre 90 gün kadardır Yurdumuzda çok sık rastlanır Barsağı tıkayabilir, kanamalara sebeb olabilir ve delebilirler Sindirimi bozarlar, allerjik etkiler yaparlar (kurdeşen, öksürük, yüzde kızarma vb), iltihaba sebep olabilirler İştah bozuklukları, karın ağrıları, ishal yaparlar Ağızdan, burundan, gözyaşı kanallarından dışarı çıkabilirler Karaciğerde iltihaba ve sarılığa yol açabilirler Teşhis, bizzat kendisinin veya yumurtalarının mikroskop altında görülmesiyle konulur


Tedavide; en çok piperazihe tuzları kullanılır Hekim tavsiyesine göre hareket etmelidir


Korunmada; temizliğe riayet, çiğ sebze ve meyvelerin iyi yıkanıp yenilmesi ve sağlık eğitimi önemlidir


Bitkisel asalaklar (Filoparazitler): Kendilerine lüzumlu olan organik besin maddelerini üzerinde yaşadıkları diğer bitkilerden, onların zararına sağlayan organizmalardır Parazit bitkiler havstor (emeç) adını alan sömürme organlarını besleyici bitkinin iç kısımlarına gönderirler


Bitkiler aleminde parazit organizmalara başta bakteri ve mantarlar olmak üzere, bazı kamçılılar, su yosunları ve yüksek bitkilerde rastlanır


Parazitler ekseriya, belirli bitkilerde, hatta bazan tek bitki türünde yaşayacak tarzda özelleşmişlerdir


a) Yarı parazitler: Klorofil ihtiva eden ve fotosentez yapabilen bitkiler olup üzerinde parazit olarak yaşadıkları bitkiden (konaktan) yalnız su ve suda erimiş maddeleri alırlar Birçok meyve ağaçlarına zarar veren ökseotu böyle yarı parazit bitkilere misaldir


b) Tam parazitler: Bütün besinlerini üzerinde yaşadığı konak bitkiden alan, klorofilsiz ve yaprakları puslu gelişme gösteren bitkilerdir Cistus (laden) türlerinin altında yaşayan kırmızı renkli puslu yaprakları ile dikkati çeken gelin parmağı da tam bir parazittir Tarla ve bahçe bitkileri üzerinde yaşayarak bu bitkilere zarar veren canavar otu da önemli parazit bitkilerdendir


c) Parazit mantarlar: Parazit mantarlar konak bitkinin ya üzerinde dış parazit veya dokuları içinde iç parazit olarak yaşarlar Asma yapraklarında külleme hastalığına sebep olan külleme mantarı bir dış parazittir Bu mantar yaprakların yüzeyini örümcek ağı gibi örterek emeçlerini doku içine gönderir Yine asmalarda "mildiyo" adı ile anılan önemli bir hastalığa sebep olan mildiyo mantarı bir iç parazittir


d) Parazit bakteriler: Bakterilerden bir kısmı insan, hayvan ve bitkilerde parazit olarak yaşayarak önemli hastalıkların sebebi olurlar Meyve ağaçlarındaki bitki kanseri, sığır ve koyunlardaki şarbon, ruam, insanlarda verem, kolera, zatürre, difteri hastalıklarına sebeb olurlar


Netice olarak asalaklar, insan, hayvan ve bitkiler üzerinde yaşayan ve yaşadığı canlının aldığı gıdalara ortak olarak onunla birlikte beslenen canlılardır Genellikle bütün ömürlerini bu canlılar üzerinde yaşıyarak geçirirlerse de hayatının belli bir bölümünü bir canlı sırtında geçirdikten sonra o canlıyı terkederek başka canlılar üzerine geçen parazitler de vardır Dış parazitler dediğimiz parazitler genel olarak bu çeşittendirler


Kaynak: Rehber Ansiklopedisi