Laz Kemençesi

Boyu 47-61 cm, boyun (Rumca gula) 7-11 cm, kafa (Rumca kefal) 7-10 cm uzunluğunda gövde 7-11 cm genişliğin-de olup, burguluğu, boynu ve gövdesi tek bir ağaç parçasından yontulup oyularak yapılan, ayakta veya diz üstünde tutularak çalınan üç telli bir yaylı çalgının adı

Bilinen en eski yaylı enstruman olan rebap (Arapça rababah) Avrupaya, 9 yüz-yılda Bizans üzerinden (lira) ve 11 yüzyılda Müslüman Arapların kontrolü altında olduğu dönemde İspanya üzerinden rebec adıyla iki koldan yayılmıştır Rebek, Ortaçağ ve Erken Rönesans dönemi boyunca yoğun olarak kullanılmıştır Rebekde atası, rebap gibi armut biçiminde gövdeye sahip olup ve aynı şekilde beşli aralıklarla (örneğin G [sol] ?D [re] ?A ([la]) akort ediliyordu

15 yüzyıla değin tiz sesli bir enstruman olan rebec bu dönemde daha kalın sesli bir enstrumana dönüşse de 16 yüzyıldan itibaren kemanın yaygınlaşmasıyla popülaritesini yitirmiş ve 18 yüzyılda tamamen or-tadan kaybolmuştur Buna karşın, rebekin varyantları, Balkan müziğinde Slav guslası ve Bulgar gadulkası varlığını günümüzde de sürdürmektedir

Ege bölgesine özgü Yunan lirasının ise kaynağı Bizans üzerinden doğrudan Arap rebapından gelişmiş bir çeşit lute olup, antik Yunan çalgısı olan liranın adı uygunsuz bir tanımlamayla bu yaylı çalgıya konulmuştur

Armut biçimli Yunan lirası, 15 yüzyılda, İtalyada lira da braccio olarak adlandırılan kemanın atasına dönüşmüştür Orjinal re-bapta klavye bölümü bulunmayıp, teller parmaklarla durdurularak çalınmaktaydı ve bu haliyle Ortadoğu üzerinden, Afrika, Orta Asya, Kuzey Hindistan ve Güney Doğu Asyaya yayılmış, farklı bölgelerde küçük değişikliklere uğrayıp farklı isimler almıştı

MS 711 yılında Arap fatihler, Hindistan ve Orta Asyaya, Mogol ve Türkmen fatihler ise Yakın Doğuya akınlar yaptığında Ortadoğu ve Uzakdoğu kültürleri dolayısıyla müzikleri arasında da etkileşim başlamıştı

Hindistan (raga) ve Arap (makam) mü-zik modları arasında benzerlikleri belki bu dönemlerde şekillenmiş olabilir Özellikle Türk ve Moğolların bu etkileşimde taşıyıcı bir rol üstlenmesi de mümkündür Çin nefesli çalgısı "sona" muhtemelen Orta Do-ğuda sorna/zurna olarak bilinen enstrumandan gelişmiş olmalıdır Aynı şekilde Hint lutu "sitar" ile Fars "setarı", elle çalınan telli bir çalgı olan Çin y"ang chin"inin de kaynağı Orta Doğu "santuru" olmalıdır

Kemençenin, formunun ne zaman ve ne sebeple Kapadokya kemanesinden farklılaştığı henüz aydınlanmamıştır

Kemençe, Farsça "küçük keman" anlamına gelmekte olup Giresun, Trabzon, Batı Rize ve Kuzey Gümüşhanede Türkler ve (1923 öncesinde) Rumlar tarafından çalınmakta, Rizenin doğusunda yerini tuluma, Samsun ve batısında ise zurnaya bırakmaktadır

Trabzonun pek çok köyüne kemençe bu yüzyılda girmiş ve gelenksel enstruman olan şimşir kavalın yerini almıştır

Antik Yunanlılar, dinsel olmayan şarkılarına ve danslarına eşlik etmek için flüt ve o-tuz telli kanuna benzeyen bir çalgı kullan-maktaydılar Bizans dönemince bunlara org, ziller ve lirada eklenmiştir Talbot, Bizansta liranın, Arap kültürüne ve Arap kızlarının rakslarına meraklı olan Theophilos zamanın-da tanındığı söylentisine karşın, bu çalgının çok eskilerden beri bilindiğini kaydetmiştir BGY 201

Evliya Çelebinin notlarında (17 yüzyıl) Trabzon Lazları tarafından icat edildiği belirtilen ve dankiyo (< Antik Yunanca to ankiyo "hayvan derisi") olarak adlandırılan tulum ise bugün Trabzonda nerdeyse hiç çalın-madığı gibi, dankiyo adı da halk hafıza-sından tamamıyla silinmiştir Bununla birlikte bazı Holo (bugünkü Köprübaşı ve Çaykara) köylerinde (1970 lere kadar) Müslümanlar, Maçka civarında (1923e kadar) Rumlar tarafından ama tulum adıyla çalın-dığı bilinmektedir Biraz da İslami taassubun müzik aletlerine ve çalgılı eğlenceye bakış açısı yüzünden (bazı Of köylerinde bugün bile horon oynamak ve çalgı çalmak günah olduğu gerekçesiyle yaşlılar tarafından yasaklanmıştır), daha çok mübadele öncesi Rumlar tarafından kullanılan kemençenin, tulum akortuyla da (A [la] ? A [la] ? D [re]) çalınması, sembolik olarak dankiyo > kemençe dönüşmesinin bir sosyal olgu olarak ise koyun çobanlığı yapıp göçebe hayat sü-ren dağlıların, zamanla sahil kentlerine yerleşip kent kültürüne adapte olmalarıyla ilgili olabilir

Kemençe, Doğu Karadeniz Rumları tarafından, Anadoluda yaşadıkları dönemlerde lira olarak adlandırılmamıştır ve Girit kemençesi de aynen Kapadokya kemanesi ya da Yörük kemençeleri gibi rebapın şekil ve çalma tekniği açısından az farklılaşmış türe-vidir Oysa Karadeniz kemençesi ya da Ana-doluda tanındığı diğer isimiyle Laz kemençesi, Farsça bir isim taşımaktadır

Ağasar ve Giresun Çepnileri tarafından yaygın kullanımına rağmen, Anadolunun di-ğer bölgelerine dağılmış Çepni Türkmenlerinde bilinmemesi (örneğin oldukça yakın olan Sivas ve Kastamonu Çepnilerinde), Hemşinlilerin (Trabzon kültürüne adapte olmuş Cimil vadisi hariç), Lazların, Haltların (Gümüşhane, Bayburt, Erzurum) bu enst-rumanı tanımaması, yöreye başka bir bölgeden taşınmış olsa bile Trabzon ve merkez ve sahil ilçelerinde geliştiğine işaret etmektedir Rizede kemençenin varoluşuna dair bir söylence de derlenmiştir:

"Rizede yaşayan iki aileden birisinin oğlu öbürünün kızına sevdalıdır İki sevdalı kavuşacakları günü düşünüp, düşler kurarken ailelerin arası açılır

Gençler bir türlü ailelerine söz geçiremezler Sonunda kavuşma umudunu yitirmekte ol-duğunu görüp ormana kaçarlar Aileleri ardlarını bırakmaz Bir koruluğun kıyısında gençleri kıstırırlar Kurtulamayacaklarını anlayan gençler, kucaklaşır, birlikte yakarırlar

?Bizi bunların elinden kurtar Tanrım Dal olup bölüşelim, saz olup söyleşelim Az sonra köklenmeye, dallanıp budaklanmaya başladıklarını duyumsarlar Yüzlerinde mutlu bir gülücükle son kez kucaklaşırlar Kız li-mon, delikanlı servi ağacı olmuştur Bir süre sonra limon ağacından kemençe, Servi ağacından da yay yapılır Bir araya gelince saz olup söyleşir, söz olup sevdalarını dile geti-rirler Böylelikle sonsuza dek kavuşmuş olurlar"


Bu hikayenin ilginç yanı kemençe ve yayın bahsi geçen ağaç türlerinden kesinlikle imal edilmemesidir Bu da hikayenin dışardan ta-şındığını ya da başka inanışın, motifin kemençeye yakıştırıldığını göstermektedir

Kemençenin gövdesi dut, karadut veya erik ağacından tamamen elde oyularak yapılmaktadır Sürmene Belediye Binasının yanıbaşındaki küçük dükkanında çalışan, kemençe yapımcısı Hasan Sancak basit bir çan (tiz sesli) kemençeyi 3 gün, iyi bir kalın sesli kemençeyi ise 15 günde imal ettiğini belirtmektedir Geçmişte kullanılan bağırsak teller yerini zamanla metal olanlara bırak-mıştır Kemençe (E [mi] ?A [la] ?D [re]) olarak akort edilmekte ve sol elin parmak uçları aynı anda bir veya daha fazla teli tu-tarken sağ el yardımıyla kullanılan parmak kalınlığında at kılı takılmış bir yay yardımıyla ses çıkarılmaktadır


Kemençeyi oluşturan parçalar şunlardır (paratez içindekiler Karadeniz Rumcası karşılıkları):

tepe (korphe), kafa (kefal), kulaklar, boyun (godika), kravat/ dil (glossa), gövde (skaphe), kapak (skepasma), skolek/solucan/ yılan/ ses deliği (skolekia), köprü/ eşek (kordhokrites/ gaidaros/ kavalos), pehlivan/ kuyruk/palikar (palaistes/oura/palikar), yanak-lar (maghoula) ve yay (toksiri)


Kaynakça:

Özhan Öztürk "Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük" 2 Vol Heyamola Publishing Istanbul 2005 ISBN 975-6121-00-9