Kâşgarlı Mahmut

düzenle-tarihEylül 2006Kaşgarlı Mahmut (1008 - 1105)
Kaşgarlı Mahmud; Dîvânü Lugati`t-Türk isimli, dünyaca bilinen eserin yazarıdır Tam adı: Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed`dir Karahanlı soyundan asil bir ailenin ferdi olan Muhammed bin Hüseyin`in oğludur Babası, Barsgan şehrinde yaşamakta iken, bilinmeyen bir sebeple Kaşgar şehrine gelip yerleşmişti O dönemde Kaşgar, önemli bir ilim ve kültür merkezi idi Günümüzde, Çinliler`in işgali altında zulüm gören ve kadim bir Türk Yurdu olan Doğu Türkistan sınırları içerisindedir Kaşgarlı Mahmud, 1008 yılında Kaşgar`da dünyaya geldi Hamidiye ve Saç Medreseleri`nde eğitim gördü Dönemin bütün klâsik ilimlerini tahsil etti Arapça ve Farsça öğrendi 1057`de Kaşgar`dan ayrılarak Bağdat`a yerleşti 15 yıl boyunca Türkler`in yaşadığı bütün illeri, şehirleri, obaları, dağları ve çölleri dolaştı Bu geziler inceleme amaçlı idi Türkler`in örf ve âdetlerini mahallinde araştırdı Gezileri sırasında, ana dili Türkçe`nin Hâkaniye, Oğuz, Kıpçak, Argu, Çiğil, Kepenek şivelerini de öğrendi Sonradan anlaşıldığına göre, o büyük eserine malzeme hazırlıyormuş

Ünlü eserini 1072 yılında Bağdat`ta yazmaya başladı 12 Şubat 1074 tarihinde tamamladı Eserin tamamlanmasından sonraki iki yıl içerisinde dört defa baştan sona gözden geçirerek 1076 â??da son şeklini verdi 1077 yılında, Abbasi Halifesi Muktedî-Biemrillah`ın oğlu Ebü`l-Kasım Abdullah`a teslim etti

Bağdat`ta bulunduğu sırada, sohbetleri ile de hizmet verdi Türk dili ve kültürünü Arap dünyasına tanıttı O, çağının diğer âlimleri olan İbn-i Fadlan, Gerdîzî, Tâhir Merzevî, Muhammed Avfî ve Beyhakî gibi isimler arasında önemli bir makama sahip oldu Mensubu bulunduğu Türk Milleti`nin sosyal, içtimâî ve kültür hayatını, İslâm í?lemi`ne tanıttı Müslümanlığı kabul eden ilk Türk Ülkesi Karahanlılar Devleti`nin bir ferdi olması sebebiyle kendisine çok önem veriliyordu Karahanlı Devleti`nde, resmî dil Türkçe idi O, devletinin resmî politikasını yurt dışında tanıtan bir kültür elçisiydi Türk milletinin yüksek cevherini benliğinde özümsemiş ve yaygınlaşması için gayretle çalışmıştı Bu özellikleri sebebiyle Kaşgarlı Mahmud`u ilk Türkçü - Türk Milliyetçisi olarak kabul etmek, hatâlı bir değerlendirme olmaz

Türk dili ve kültürü, İslâm í?lemi`ne onun aracılığı ile tanıtıldı Türkçe`nin kullanım alanını genişleten iki âlimden biri Kaşgarlı Mahmud, diğeri Karahanlı Devleti`nin bir başka mensubu, ikinci bir kültür âbidesi olan Yusuf Has Hacib`tir Kaşgarlı Mahmud; Dîvânü Lugati`t-Türk isimli, Yusuf Has Hacib ise Kutadgu Bilik adlı eseri ile Türk dil birliğinin temelini attılar O temel, asırları aşıp günümüze ulaştı Batı ucunu Adriyatik Denizi`ne kadar uzatabileceğimiz İpek Yolu boyunca ve çevresinde seyâhat eden bir Türk, tercümana ihtiyaç hissetmeden meramını ana dili ile anlatabilir Bu olgu, Kaşgarlı Mahmud ile Yusuf Has Hacib`in, büyük Türk Milleti`ne armağanıdır

Kaşgarlı Mahmud, yalnızca bir dil uzmanı (filolog) değildir Aynı zamanda bir halk kültürü araştırmacısı ve harita uzmanıdır Sayısı 24 olan Türk Boyları`nı en sağlıklı biçimde tasnif eden, damgalarını belirleyen ve günümüzde de bu konuda yararlandığımız bilgileri ilk defa derleyen de O`dur Kaşgarlı Mahmud olmasa idi, Türk illerinin ve boylarının şiveleri hakkında bu gün elimizde hiçbir kaynak olmayacak, köklerimizle ilişki kuramayacaktık Fikirleri her asırda canlı kalmış, geçmişimizi olduğu kadar geleceğimizi de aydınlatmıştır O`nu, dilcilik ilminin ilk diyalektolojisti olarak kabul etmek, bir kadirşinaslık borcudur

Kaşgarlı Mahmud, 1080 yılında Kaşgar`a döndü O artık, ülkesinin önde gelen bir ilim adamı idi Adına izafeten, Mahmudiye Medresesi denilen binada dersler vermeye başladı Binlerce öğrenci yetiştirdi

Kaşgarlı Mahmud`un, Kitabu Cevahirü`n - Nahv fi Lugati`t-Türkî (Türk Dili`nin Nahiv ( ) Cevherleri) adlı bir eser daha kaleme aldığı biliniyor Nerede-nasıl kaybolduğu belirlenemeyen bu eser, günümüze ulaşmamıştır

Kaşgarlı Mahmud, 1105 yılında, 97 yaşında iken fâni hayata vedâ etti Aziz naaşı; ders verdiği Mahmudiye Medresesi`nde toprağa verildi Burası, Kaşgar şehrine 30 kilometre uzaklıkta, etrafı kavak, çınar ve söğüt ağaçlarıyla çevrili bir tepedir Ölümünden sonra öğrencileri tarafından inşa edilen türbe, günümüze kadar dört defa yenilendi

Türbede, Kaşgarlı Mahmud`un sandukasının bulunduğu bir oda, Kur`an-ı Kerim okumak için bir salon ve müze bölümü bulunuyor Müzede değerli âlimin kitap ve makaleleri, el yazması ve basma Kur`an-ı Kerim`ler ile bazı eşyaları var Müzenin duvarında, Doğu Türkistan`lı bir ressam tarafından büyük boyda yapılmış, Kaşgarlı Mahmud`u çalışırken gösteren temsilî bir resim yer alıyor Müzede ayrıca Uygurlar`ın Budizm inancını yaşadıkları dönemlere ait eşyalar göze çarpıyor Bu eşyaların, arkeolojik kazılarda elde edildiği belirtiliyor Karahanlılar dönemine ait çeşitli mâdenî para ve süs eşyaları, müzede sergilenen malzemeler arasında dikkat çekiyor Türbenin iç ve dış duvarları ile oda ve salonların tavanları, Uygur sanatının süsleme unsurlarıyla bezenmiş Süslemeler, ahşap tavanda eşsiz bir ihtişam oluşturuyor

Türkoloji`nin ilk ve en büyük âliminin türbesi, yalnızca Türkler`in değil, Türk Kültürü`nün de düşmanı olan Çinliler tarafından son yıllarda önemli ölçüde tahrip edilmiştir

DîVí?NÜ LUGATİ`T-TÜRK

Kaşgarlı Mahmud`un ünlü eserinin tam adı: Kitabu Kaşgar, (Uygurca قەشقەر Çince 喀什) Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin batısında yer alan tarihi bir şehir

Dîvânü Lugati`t-Türk`tür Araplar`a Türkçe`yi öğretmek ve Türkçe`nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır Kitap için çok kısa bir tanım yapmak gerekirse; Ansiklopedik Sözlük denilmesi uygun olur Orijinalinin nerede olduğu bilinmiyor Bu gün elimizde bulunan Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir`in, 1266 yılında kopya ettiği bir nüshası vardır Bu nüsha, İstanbul Fatih`teki Millet Kütüphânesi`ndedir Türk Dil Kurumu tarafından 1941`de, Kültür Bakanlığı tarafından 1990`da tıpkı basımı yapılmıştır

Eser ilk defa Kilisli Rıfat Bilge denetiminde 1915 - 1917 yılları arasında tercüme edildi Üç cilt olarak basılması düşünüldü ise de, düşünce gerçekleşmedi Besim Atalay`ın tercüme ettiği kitap, 4 cilt halinde 1939 - 1943 yılları arasında birinci, 1985 - 1986 yılları arasında ikinci defa basıldı Arapça olarak da yayınlandı

Dîvânü Lugati`t-Türk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk Milleti`nin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir Sekiz bölümden oluşur Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir Kitapta yaklaşık 8000 kelime vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı í?yet ve Hadis-i Şerif`lerden örnekler verilmiştir Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir Türkler`in oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir

Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir Dîvânü Lugati`t-Türk, Türk Milleti`nin yalnız savaş meydanlarında değil, kültürel alanlarda da önder, öncü ve örnek olduğunu gösteren bir âbidedir

Oğuz Çetinoğlu
dil-taslak

Bu makale, online kullanıcı topluluğu tarafından oluşturulan ve düzenlenen özgür ansiklopedi projesi Wikipedia'nın Türkçe versiyonu Vikipedi'deki Kâşgarlı Mahmut maddesinden kopyalanmıştır Bu makale, GNU Özgür Belgeleme Lisansı ilkeleri kapsamında özgürce kullanılabilir