Galaksi Tipleri Ve Biçimleri

Tipleri ve biçimleri




Hubble düzeni denilen biçimsel sınıflandırmaya göre galaksi tipleri ya da sınıfları E, eliptik galaksiler; S, sarmal (spiral) galaksiler; SB ise çubuklu sarmal (spiral) galaksileri belirtir


Galaksiler Hubble düzeni olarak adlandırılan yaygın bir biçimsel sınıflandırmaya göre üç ana sınıfta sınıflandırılırlar: Eliptik, sarmal (spiral) ve düzensiz Bu sınıflandırma tümüyle galaksilerin gözle görülen biçimlerine dayanır Fakat bu sınıflandırma esas alındığında,etkin galaksilerdeki çekirdek etkinliği ya da starburst galaksilerinde önem taşıyan "yıldız doğum oranı" gibi, galaksilerin bazı önemli karakteristikleri gözardı edilmiş olur[43] Bir galaksinin en yoğun kısmı çekirdeğidir Gaz miktarı ve yıldız sayısı galaksinin merkezine doğru gittikçe artar
Eliptik galaksiler
Eliptik galaksiler görüş açısından bağımsız olarak, gerçekten elips biçimine sahip galaksilerdir Hubble düzenine göre eliptik galaksiler daire biçimine yakınlıktan aşırı ovalliğe kadar uzanan bir yelpaze içinde kodlanır ya da adlandırılırlar Bu yelpaze içinde daire biçimine en yakın eliptik galaksiler E0 olarak, en basık ya da en oval olanlar ise E7 olarak adlandırılır Genellikle küçük yapılı, nispeten yıldızlararası maddesi fazla olmayan galaksilerdir
Bu galaksilerde yeni yıldız doğum oranı çok düşüktür, yani yıldız doğumlarının durduğu veya en aza indiği galaksiler olarak düşünülebilirler; dolayısıyla açık kümelere çok az derecede sahiptirler Bu galaksiler, ortak kütleçekim merkezini esas alan, rastgele sayılabilecek yörüngelerde dönen evrimleşmiş yaşlı yıldızların baskın (çoğunlukta) olduğu galaksilerdir Bu bakımdan çok daha küçük olan küresel yıldız kümeleri ile bazı benzerlikler taşırlar[44][45] Buna karşılık en büyük galaksiler "dev eliptik galaksiler"dir Dev eliptik galaksiler genellikle büyük galaksi kümelerinin çekirdekleri yakınında bulunurlar[46]
Sarmal galaksiler




Sombrero Galaksisi, bir çubuksuz sarmal galaksi örneği


Evrendeki galaksilerın büyük bir çoğunluğu sarmal galaksilerden oluşur Nispeten yüksek düzeyde açısal hıza sahiptirler Sarmal galaksiler, dönen bir yıldızlar diskinden, yıldızlararası ortamdan ve genellikle daha yaşlı yıldızlardan meydana gelmiş bir şişkinlikten oluşur Etrafı teker adlı yıldızlar topluluğu tarafından sarılı bu karın ya da çekirdek kısmından dışarı doğru nispeten parlak kollar uzanır Hubble düzeninde sarmal galaksiler S harfiyle kodlanır; bu S harfinin yanına galaksinin bazı özelliklerini belirtmek üzere küçük harfler (a, b, c) eklenir Bu ek harfler kolların sıkılık ya da dallanmadaki dağınıklık derecesini ve merkez karın ya da çekirdeğin boyut durumunu gösterir Örneğin Sa sınıfındaki galaksilerde çekirdek büyüktür, kollar ise belirsizce yayılmıştır Sc sınıfında ise çekirdek küçüktür ve açılmış kollar ise belirgindir[47]
Sarmal galaksiler adlarını yıldızların oluştuğu parlak kollarına borçuludurlar Sarmal galaksilerde kollar, merkezden dışa doğru logaritmik spiral biçimine yakın bir spirallik göstererek açılırlar Bu, yıldızlar kitlesinin tekbiçimli dönüşüyle oluşan sapmalardan kaynaklanan bir çalkantının varlığını gösterir Yıldızlar gibi kollar da merkez çevresinde dönmekle birlikte, kollar sabit açısal hızla dönerler Bu şu anlama gelir: Yıldızlar hareketleri sırasında bu kollara girip çıkarlar ve galaksi merkezine yakın yıldızlar ile kollardaki yıldızların hızları aynı değildir




NGC 1300, bir çubuklu sarmal galaksi örneği


Günümüzde galaksilerin sarmal kolları yoğunluk dalgası teorisi'yle maddenin geçici olarak artması veya sıkışması şeklinde yorumlanmaktadır Yıldızlar bir kol vasıtasıyla yer değiştirirlerken her yıldız sisteminin uzay hızı daha yüksek yoğunluktaki maddelerin kütleçekim kuvvetiyle değişikliğe uğratılır İşte, yolda art arda giden otoların yavaşlamasıyla oluşan harekete veya okyanustaki dalga hareketine benzetilen bu etki, galakside yoğunluk dalgalarını oluşturmaktadır
Sarmal galaksilerin çoğunda, çekirdeği bir uçtan diğerine kateden, yıldızlardan oluşmuş çubuk biçiminde bir oluşum bulunur[48]Çubuklu sarmal galaksiler denilen bu sınıftaki galaksiler Hubble düzeninde, ardından kolların durumunu belirten bir küçük harfin (a, b, c) geldiği SB kodlamasıyla gösterilir Çekirdekteki çubuğun çekirdekten dışarı doğru hareketlenen bir yoğunluk dalgası nedeniyle, bazen de bir başka galaksinin gelgit etkisi nedeniyle meydana gelen geçici bir oluşum olduğu düşünülmektedir[49] İçinde bulunduğumuz Samanyolu Galaksisi da bir çubuklu sarmal galaksidir;[50] yaklaşık 30 kiloparsek yarıçapında ve bir kiloparsek kalınlıktadır Yaklaşık 200 milyar yıldız içermekte olup kütlesi Güneş'inkinin yaklaşık 600 milyar mislidir[51][52] Samanyolu Galaksisi 4 kısımda ele alınır: Karın, ince teker, kalın teker, hale Disk çapı yaklaşık olarak yüz bin ışık yılıdır İçerdiği 200 milyar yıldızın büyük çoğunluğu, diskin merkezinde toplanmıştır
Diğer biçimler




Hoag nesnesi, bir halkalı galaksi örneği


"Tuhaf galaksiler" diğer galaksilerle gelgit etkileşimlerinden kaynaklanan alışılmamış özellikler gösteren galaksilerdir Çıplak bir çekirdek ile çekirdeği çevreleyen, yıldızlardan oluşmuş bir halka ve yıldızlararası ortamdan oluşan "halkalı galaksi" buna bir örnek olarak gösterilebilir Halkalı galaksinin bir sarmal galaksinin çekirdeğinden küçük bir galaksinin geçmesi halinde oluştuğu düşünülmektedir[53] Andromeda Galaksisi'nın başından da böyle bir olay geçmiş olması muhtemeldir; çünkü kızılötesi ışın tekniği yardımıyla bu galaksinin çokhalkalı bir yapılanma gösterdiği saptanmıştır[54]




NGC 5866, bir merceksi galaksi örneği (NASA/ESA)


Bir "merceksi galaksi" (İng lenticular galaxy) eliptik galaksi ile sarmal galaksi arasında kalan bir biçimde olup her iki galaksi sınıfının özelliklerine de sahiptir Bu sınıftakiler Hubble düzeninde S0 olarak kodlanırlar Belirsiz spiral kolları olmasının yanı sıra yıldızlardan oluşan eliptik bir halesi vardır[55] Çubuklu merceksi galaksiler ise Hubble düzeninde SB0 olarak kodlanır Bütün bu sınıflardan başka, eliptik ve spiral bir biçim altında sınıflandırılması pek mümkün olmayan bazı galaksiler daha bulunmaktadır ki, bunlar düzensiz galaksi olarak adlandırılır ve Irr I ya da Irr II olarak kodlandırılırlar Bunlardan Irr I olarak kodlananlar düşük düzeyde bir yapılanma gösterirlerse de bu yapının biçimi biçimsel galaksi sınıflarından herhangi birine uymaz Irr II olarak kodlanan galaksiler ise biçimsel galaksi sınıflarını andıran hiçbir yapı izi göstermezler Düzensiz galaksilerin geçmişte birer sarmal veya eliptik galaksi oldukları, fakat sonraları kütleçekimsel kuvvetlerin etkisi altında düzensiz hale geldikleri düşünülmektedir Düzensiz cüce galaksilerin yakın örneklerine Macellan Bulutları'nda rastlanır
Cüce galaksiler
Geniş eliptik ve sarmal galaksilerin ününe karşılık evrendeki galaksilerin çoğunun cüce galaksiler oldukları görülmektedir Bu mini galaksiler Samanyolu Galaksisi'nın % 1'i kadar olup yalnızca birkaç milyon yıldız içerirler Kısa zaman önce yalnızca 100 parsek genişliğindeki "aşırı yoğun galaksi"ler keşfedilmiştir[56] Cüce galaksilerin çoğu daha büyük bir galaksinin uydusu durumundadır Samanyolu Galaksisi'nın bilinen böyle 12 kadar "uydu galaksi"si olup, keşfedilmeyi bekleyen 300-500 "uydu galaksi"si daha olduğu tahmin edilmektedir[57] Cüce galaksiler eliptik, sarmal ya da düzensiz galaksi sınıflarında sınıflandırılabilirler Fakat "eliptik cüce galaksiler" büyük eliptik galaksilere pek fazla benzemediklerinden "cüce küresel galaksiler" (İng dwarf spheroidal galaxy) olarak adlandırılırlar Kısa zaman önce keşfedilen iki cüce galaksinin herbirinin kütlesinin 10 milyon güneş kütlesi kadar olduğunun saptanması galaksilerin büyük kısmının karanlık maddeden oluştuğu varsayımını desteklemektedir

Kaynak : Wikipedia