Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar

Bahamut (Arapça: بهموت Bahamūt) Arap mitolojisinde orijinalde su ile ilgili bir figür Fakat modernizasyon işlemi sırasında bu figür büyük oranda değiştirilmiştir Bahamut engin bir denizde yaşayan dev bir balıktır Kujuta isimli dört bin göz, kulak, burun, ağız, dil ve ayağa sahip dev bir boğayı destekler

Ejderha: Efsanevi bir yaratık olan ejderha (Türkçesi Evren) çoğunlukla büyüsel veya ruhani güçlere, özelliklere sahip, kuvvetli ve büyük bir yılan veya başka bir sürüngen olarak tasvir edilmiş, tanımlanmıştır Batı tasvirleri genellikle kanatlıyken, Doğu'daki tasvirlerde genellikle kanat bulunmaz Ejderhalarınkine benzer özellikler içeren efsanevi yaratıklar neredeyse her kültürde mevcuttur Hatta ejderha Çin ve diğer Uzak Doğu ülkelerinin simgesidir Ve çoğu zaman iki yüzlü düşmanları belirtmek için 2 başlı ejderha deyimi kullanılır

Abra: Altay şamanlığında, yeraltındaki büyük denizde (Tengiz) yaşadığına inanılan, Erlik hizmetlisi, timsah biçimli efsane yaratığı Abura diye bir söylenişi de vardır Yeşil bir kumaştan yapılmış ve örgülerle süslenmiş Abra'nın tasviri, şamanın giysisine asılır Abra'nın başı puhu tüyleri (ülberk) ile süslenir Gözü, parlak bakır düğmelerden, ayakları da genellikle kırmızı kumaşlardan seçilmiş yamalardan yapılır Bunlara, örülmüş dokuz püskül eklenir

Yelbegen: Zaman zaman yedi başlı dev ya da bir evren (ejderha) olarak tanımlanan mitolojik canavar
Yedi başlı Yelbegen, adlı büyük dev varmış,
Öç alır ay güneşten, onları yer yutarmış
Büyük Tanrı Bay-Ülgen, aya bakar sararmış,
Ayı bitirip yiyen, bu deve ok atarmış
Dev bazan yıldızları, kovalar götürürmüş,
Sonra da parçalarmış, ağzından tükürürmüş
Yıldızlar bu azgından, kaçarmış hep göklere,
Dev onları ağzından, saçarmış hep göklere
Altay mitolojisinde Ay'ı yiyerek onun küçülmesine (Ay tutulması) yol açan göksel canavar; Yilbüke, olarak ta tanımlayabileceğimiz Yelbegen'in neden olduğu ay tutulmasından sonra Altay Türkleri "Yine Yelbegen ayı yedi" derlermiş

Yutba: Altay tasarımlarında, Yeraltı Denizi'nde (Tengiz) yaşadığına inanılan, çatal kuyruklu ve dört ayaklı olarak algılanan yılan, yeraltı canavarı Bazı metinlere göreyse Doymadım ırmağının kıyılarında yeşil baldırlı, beyaz göğüslü, büyük kayığa benzer çeneli korkunç canavarlar vardır Bunlara Yutpa denir Yutpa'lar Erlik sarayının bekçileridir Zaman zaman Abra'nın karşıtı olarak kullanılır

Şaman giysisinde, cübbenin bir yanında yer alan, yeraltı canavarı olarak algılanan yılanı temsil edecek biçimde çatal kuyruklu ve dört ayaklı olarak tasarımlanan, kötü ruhlardan koruduğuna inanılan, siyah kumaştan şerit

Emegen: Emegenler; Kafkas efsanelerinde anlatılan çirkin, insanüstü, zaman zaman birden fazla başı olan dev varlıklardır Yine Nart efsanelerinde emegenlerin sayıları pek çoktur ve her üç ayda bir doğum yapmaktadırlar Her doğum sırasında ise yüzden fazla çocuk doğurmaktadırlar Nart kahramanları sürekli emegenlerle savaş halindedirler Nart kahramanları bilek güçleriyle ve üstün zekalarıyla emegenleri her zaman yenmeyi başarsalar, sürekli galip gelseler de, emegenlerden çok çekinmektedirler Çünkü emegenler, yakaladıkları zaman Nartları yemektedirler
Nart destanların göre dünyadaki bütün kötülüklerin kaynağı emegenlerdir Eğer emegenler olmasaydı dünyada hiçbir kötülük olmayacaktı Tanrılar, yeryüzünü emegenlerin kötülüğünden korumak için Nartları yaratmıştır Bu yüzden Nartlar sürekli emegenlerle savaşıp durmaktadırlar Emegenlerin anlatılmadığı hiçbir Nart destanı yoktur

Erklik: Eski Türkler'in düşüncesinde,şeytan kavramının karşılığı Erklig idi "Erk" sözcüğü, Türk şivelerinde bugün de kullanılır ve ;kudret-güç; anlamına gelir Erklig kelimesindeki -lig (-lıg, -lig, -lug, -lüg) eki bir yapım eki olup, herhangi bir özelliği kendinde bulundurma anlamı taşır ve günümüzde -li (-lı, -li, -lu, -lü) şeklinde kullanılır Dolayısıyla Erklig kelimesi erkli, güçlü, kudretli anlamına gelir Erklig'den bazen "Erklig Kan" diye bahsedilir ki buradaki "Kan" kelimesi, bugün "Han" olarak kulandığımız ve kıral anlamına gelen sözcüğün eski söyleniş biçimidir Erklig kelimesi, güçlü-kudretli-kuvveti anlamında bir sıfat olarak Eski Türkçe metinlerde de yer alır Günümüz Altay Türkleri'nin açıklamasına göre de Erlik sözcüğü (günümüz Altaylılar'ı Erklig'e, Erlik derler) ;kuvvetli-güçlü; anlamına gelir

Erklig, yer altındaki kötü ruhlar topluluğunun başıdır Günümüz Altay Türkleri Kara Nemeler'in yani Kötü Ruhlar'ın başkanına Erlik, Saha (Yakut) Türkleri ise Arsan Dolay adını verirler Erklig'in başında bulunduğu bu kötü ruhlar toplumu, insanlara her türlü hastalığı, her türlü kötülüğü ve ölümü getirir Bu kötü ruhlar, korkunç biçimli yaratıklardır Erklig, Eski Uygurca metinlerde Erklig Kan yani;Güçlü Han, Kudretli Han ; olarak anılır
Adını yakınlarında bulunduğu Altın Göl'den (Abakan'da) alan Altın Köl Yazıtları'nda Erklig, şöyle anılır:

"Bizni erklig adırtı" (bizi erklig ayırdı)

Altın Köl Yazıtları, birer mezartaşı oldukları için, buradaki ifadeden Erklig'in ölümle ilgili bir varlık olduğu ve insanları yaşamdan ayırdığı anlaşılmaktadır Ölen kişi, Erklig Kan'ın tagtın (dağdaki ya da kuzeydeki) makamına götürülüp Tamu'ya (cehennem) veya Uçmag'a (cennet) yollanıyordu

Yer altı ve ölümle ilgili bir varlık olan Erklig Kan'a verilen erklig sanı, aynı zamanda Çolpan (Venüs) yıldızına da aitti Türkler'de Çolpan (Venüs); savaş, silah, zırh, ordu gibi askeri kavramların ve ölüm cezasının simgesiydi Bir Türkçe metinde Erklig Kan, Çolpan ve yağız yer ile birlikte sayılmaktadır

Eski Türk inancında ruhların/ruhsal varlıkların çoğu, gök ile yer arasında döndükleri için hem göksel yüzleriyle, hem de yer altındaki yüzleriyle gözükürlerdi Yer altında dönmeğe başlayan göksel cisimler yani yir altınkılar (yer altındakiler), Erklig Kan ordusunu (Erklig Kan süsin)

oluşturarak kıyınçılar, ölütçiler (kıyıcılar, öldürücüler) olmaktaydılar Bunlar, yek denilen ve kısmen insani, kısmen de hayvani yüzlerle betimlenen kötü ruhlarla eş tutulurdu Yek ikonografisine benzeyen yarı insan yarı hayvan yüzler, Orta Asya göçebelerinin dikili taşlarında ve maskelerinde de görülür Bu eserlerin Budizmden daha eski olmasından, Eski Orta Asya Türkleri'nde görülen Yek ikonografisinin göçebe sanatı maskelerinden geliştiği anlaşılmaktadır

BaşkurtT ürkleri'nin Gök Tanrı'ya inandıklarını belirttikten sonra, biri ölümü yöneten on iki ruhun varlığına inandıklarını da söyler Bu ölümü yöneten ruh, Erklig'in Başkurt çeşitlemesi olabilir
Günümüz Türk boylarından şamanist inançta olanlarında Erklig inancı ve onun çeşitli versiyonları vardır Ama bu inançların, Eski Türkler'deki Erklig Kan ile bire bir örtüşüp örtüşmediğini bilmiyoruz Ancak şu söylenebilir ki, Altay ve Sibirya Türkleri'nin dış etkiler (Budizm, Maniheizm gibi dinler, İran mitolojisi vs) altında kalmasına bağlı olarak Erklig inancı bu topluluklarda doğal olarak değişime uğramıştır Minusinsk civarında yaşan Türkler Erklig Kan'a İrle Kan - İl Kan, Buryat Moğolları Erlen Kan, Altay Türkleri de Erlik Han adını verirler Ayrıca Yakut (Saha) Türkleri'nin inançlarındaki Arsan Dolay'ın, Erklig Kan'ın Yakut versiyonu olduğunu söyleyebiliriz Yakutlar, yer altının hükümdarı olarak ifade ettikleri Arsan Dolay'ın bir boğanın sırtında olduğunu düşünürler
Altay mitolojisine göre Erlik,Ülgen = Gök Tanrı tarafından yaratılmıştır Tamu'nun (=cehennem) üzerindeki bir yerde, aşağı dünyanın dokuzuncu katında oturur Burada demir damlı bir sarayı, gümüşten bir tahtı vardır; sarayı kara demirdendir Erlik, dokuz tabakadan oluşan yer altında kara bir güneş yaratmış, bu kara güneşin ışığıyla orasını aydınlatmıştır Şaman dualarında Erlik, kendisinden çok korkulan bir varlık olarak ele alınır
Erlik, her türlü hastalığı göndererek insanlardan kurbanlar ister İstediği kurban verilmezse musallat olduğu oba ya da aileye ölüm ve felâket ruhlarını gönderir Öldürdüğü kişilerin canlarını yakalayıp yer altındaki karanlık dünyasına götürür, kendisine köle yapar Altaylı Türkler, özellikle hastalıkların kol gezdiği dönemlerde Erlik'ten çok korkarlar, kurbanlar vererek onu sakinleştirmeğe çalışırlar

Erlik sağlam gövdeli, atletik yapılı yaşlı bir varlık olarak düşünülür Gözleri, kaşları kara renklidir Çatal sakalı dizlerine değin uzanmıştır Yaban domuzunun azı dişlerine benzeyen bıyığı kulakları üzerine yerleşmiştir Kara ve kıvırcık saçlıdır Çenesi tokmağa, boynuzları ağaç köklerine benzer Kana benzer parlak yüzlü Erlik'in, kara demirden kılıcı ve kalkanı vardır Bineği kara at ya da kara boğadır (belki de öküz) Erklig Kan, Eski Uygur sanatında boğa ya da öküze binmiş olarak tasvir edilmiştir ki bunu, Osmanlı kozmolojisindeki dünyanın öküz üstünde durduğunu
anlatan efsane ile aynı köke bağlamak mümkündür
Erklig'in Türk halk düşüncesindeki ve Türk sanatındaki yeri ve etkileri düşünülenin (daha doğrusu düşünülemeyenin; çünkü bu konuda bilginlerimiz yeterli ölçüde araştırma yapmamışlardır) ötesindedir Aşağıdaki ''Öteki Kötü Ruhlar'' kısmında ele alınan kötü ruhlar ya doğrudan Erlik'in taifesindendirler ya da islami niteliklere büründürülmeğe çalışılmışlardır Bu kötü varlıklara günümüzde özellikle Anadolu ve Altaylar'da inanılmaktadır Tabi ki birkaçında ad değişikliği söz konusudur ama varlıkların işlevleri temelde aynıdır

Erklig'in Türk sanatındaki etkileri de önemlidir Türk sanatındaki cin ve şeytan tasvirleri, köklerini Erlik'ten alırlar Özellikle Uygur duvar resimlerinde görülen bu tasvirler Topkapı Sarayı Kütüphanesi'ndeki Muhammed Siyah Kalem'in minyatürlerinde oldukça belirgindir

ERLİK'İN OĞULLARI ve KIZLARI

Erlik'in dokuz oğlu, dokuz da kızı vardır Dokuz oğlu, adlarıyla birlikte şunlardır:
Karaş
Mattır
Şıngay
Kömür Kan
Badış Biy
Yabaş
Temir Kan
Uçar Kan
Kerey Kan

Altay şamanizmine göre Erlik'in oğulları yer altına inen şamana yol gösterirler Erlik ve oğulları için zayıf ve hasta hayvanlar kurban edilir Çünkü Altaylılar'ın inançlarına göre Erlik, kötü (zayıf ve sakat) kurbanlardan hoşlanır Erlik'e asla at kurban edilmez Ayrıca, Erlik'i simgeleyen şeyler ve tasvirler yapmak yasaktır Erlik Han'ın oğulları babaları gibi kötü değildir Bunlar, kötü ruhlardan insanları korurlar Babaları için yapılan kurban törenlerinde hazır bulunurlar ve töreni yöneten kamın Erlik Han'ın yanına gitmesine öncülük ederler Yeryüzündeki görevlerinden ayrı olarak Erlik'in oğulları yer altındaki gölleri, ırmakları, denizleri yönetirler
Erlik'in kızları, kam (=din adamı) Gök Tanrı'ya (=Ülgen'e) kurban vermek için göğe çıkarken, kamı yataklarına çağırıp yolundan alıkoymağa çalışırlar Kam, işini unutup Erlik'in kızlarının cilvelerine kanarsa başka ruhlarca cezalandırılır ve Tanrı'nın kurbanı kabul etmesi işi de tehlikeye düşer Erlik'in kızlarından yalnızca ikisinin adı bilinir: sekiz gözlü Kiştey Ana ile Erke Solton
--------------------
Fantom (phantom), halk deyişiyle “hayalet��? olarak bilinen bazı fenomenlere metapsişik alanda verilen addır
Ruhçu görüşe göre, fantomlar ruhsal bir faaliyet sonucunda oluşmakla birlikte, ne ruhtur ne de ruhun perisprisidir Fantom fenomenleri Spiritüalizm’de esas olarak 3 grupta ele alınır:

• Fiziksel medyumluk deneylerinde oluşan ektoplazmik fantomlar: Neo-spiritüalist görüşe göre, bunlar, materyalizasyon ve demateryalizasyon tekniklerini kullanan medyumun, ektoplazmasını kendi perisprisiyle biçimlendirerek oluşturduğu fantomlardır Bunların oluşumu için bedensiz bir varlık ile irtibata geçilmiş olması şart değildir Bedensiz bir varlığın mevcudiyetinin sözkonusu olduğu durumlarda da medyum, bedensiz varlıktan aldığı tesir ve imajları peripri-akışkanlar yoluyla ektoplazmasına yansıtarak fantomu yine kendisi oluşturur

• Perisprinin etkisi altında, süptil maddelerin yoğunlaşmasıyla oluşan, duble ve seyyal ikiz adıyla bilinen fantomlar

• Tekinsizyer fantomu: Cinayette olduğu gibi, bazı normal-dışı ölüm koşullarında can çekişen kişinin bıraktığı imaj yüklü vibrasyonların o mekana gelen hassas kişilerce paranormal olarak algılanması sonucunda hassas kişinin fantom algılaması

Garuda: Altay mitolojisinde, gövdesi, kol ve bacakları insan biçimli, kartal başlı, kartal gagalı ve kartal pençeli karakuş
Garuda, evren ağacının dalları arasında bir yuvada bulunan yumurtadan çıkar Annesi Vinata, babası Kasyapa'dır Er Töştük Destanı'nda Karakuş adıyla yer alır; avlanmaya gittiği sırada bir ejderha (Yelbegen) gelip yavrularını yer ve bunu alışkanlık durumuna getirir Bu kez Er Töştük, ejderhayı öldürür ve yavrularını kurtarır Bu iyiliğin altında kalmak istemeyen Karakuş, onu yeryüzüne indirmek üzere sırtına bindirir Yolda yiyecek bitince Er Töştük kendi etinden parçalar kopararak Karakuş'a verir Yere inince bu fedakarlığı gören Karakuş, onun yaralarının iyileşmesini sağlar

Germakoçi: Laz halk inancında orman içlerinde yaşayan, uzun boylu, vücudu kıllarla kaplı maymun ile insan arası bir orman yaratığının adıdır [Megrelya]'da Oçhokoçi adıyla bilinen efsanevi yaratık pek çok masal ve efsanenin temel kahramanı olup, bazı varyantlarda bir cadı karısının kocasıdır [1] ve yamyamdır Yamyam olmayan hatta safça davranışlarından dolayı kolaylıkla kandırılabilen Trabzon folklorundaki Karakoncolos[2] (yaban adamı) ile benzerlikler götermesine karşın kendine özgü farklılıkları da vardır Bazı halk bilimciler benzerleri tüm kültürlerde bulunan Amerikan Yerlilerince Sasquash, Nepal'de Yeti olarak isimlendirilen yarı insan dev yaratıkların öykülerinin Homo Sapiens'in hafızasına kazınmış MÖ 100,000 -35000 yılları arasında yaşamış Neanderthal insanların mirası olduğunu ileri sürmüşlerdir

Etimoloji

Dağ adamı < Lazca germa "dağ" + koçi "adam" [3]

Griffon; Fransızca sözcük Geç Latince gryphus, yunanca gryps ya da gryops sözcüllerinden geldiği sanılıyor
Yakındoğu ve Akdeniz mitolojinde yer alan, zamanla Türk mitolojisine de geçen aslan gövdeli, kanatlı ve kartal başlı; göğü, tan ağarışını, gücü ve bilimi simgeleyen düşsel varlık Bir kaç çeşit betimlemesi daha olan mitolojik yaratık

En çok bilineni; kuş ve aslan birleşimi şeklindeki biçimidir Bazı efsanelerde kuşun türü söylenmezken, diğerlerinde kartal sözcüğü geçer, ender olarak da kanatları olmayan, salt kartal kafası ve aslan bedeninden oluşmuş bir yaratık olarak anlatılır Yine anlatılara göre, son derece cesur ve gururlu hayvanlardır Bunlar pençelerinde insan, at, hatta fil taşıyabilecek kadar büyüktürler Aynı şekilde, pençe tırnaklarının kupa olarak kullanılabileceği söylenir Hatta köprücük kemiklerinden de yay yapılabildiği ifade edilir İsveçli tarihçi Olaus Magnus'a göre bu yaratıklar, Kuzey dağlarında yaşamış bir kuş cinsidir Rivayetlere göreyse erkek bir griffon ile dişi bir at çiftleştiği zaman ortaya çıkan yaratıklara hipogrif denir İngilizce gryphon diye de yazılır
Çin efsanelerinde de gecen bir griffon türü ise geyik gibi boynuzları olan, pullarla örtülü başa ve bedene sahip ve aynı zamanda kartal pençeli ve kanatlı bir ejder olarak tasvir edilir Bu kutsal hayvanın görülmesi, zafer ve barışın müjdecisi olarak yorumlanır

Gulyabani , Gul-i beyabani [ˈgu�? li be jɑ�? bɑ�? ni(�?)] (Far غول بيابان [ˈ�?u�? le ba jɒ�? bɒ�? ni�?]) orijinal varyantiyle de karşımıza çıkan bu muhayyel mahlûk, gezginlere ve yolculara uğrayıp onları mahveden canavardır Daha sonraları Anadolu kültüründe ahubabayla beraber anılmaya başlamış ve insan yediği düşünülen kocaman, uzun sakallı ve asalı bir dev olarak tasavvur olunmuştur

Bazı türk halklarının geleneksel demonolojik görüşlerine göre, her zaman kadın kılığında olduğuna inanılan mitlojik bir varlık "Guleybanı" ve "Aleybanı" şeklinde de rastlanır Adı hurafelerle ilgili olarak "Gulyabani", korkunç bir varlık olup, karanlık zamanlarda çölde ve mezarlıklarda koşan birinin gzöüne canlı gibi görünür Vücudu tüyle kaplı, kocaman, pis kokulu bu acayip varlığın ayakları tersinedir Gündüzleri mezara girer Geceleri ise hortlayıp çıkar At binmeyi ve at kuyruğu örmeyi ve çocukları çok sever Bir oyundan çıkarak, onları güldürmeye çalışır O aynı anda çöllerin ve harabelerin sahibiydi O, yolcuları yollarından döndürüp mahvederdi

Etnik-kültürel gelenekte ise bazen onun "Al ruhu", "Al anası" ve "Al kadını" olduğu düşünülür Bu görüş, aralarındaki benzerlik veya tam yakınlıktan ileri gelir Pamir Kırgızlarının mitolojik metin ve efsanelerinde bu şeytanî varlığın adına "Gul" ya da "Gul-i Biyaban" şeklinde de rastlanır Araştırmacılar bu varlığı en eski Arap rivayetlerine bağlıyorlar "Issız yerin ruhu" gibi anlamlandırılan bu şeytanî varlık, "Kar Adam" efsanelerinin yayılmasıyla yeni bir hayat kazanmıştır

Bütün vücudu sarı-kırmızı tüylerle kaplı bu insanımsı çirkin varlık, dağ yamaçlarında ve kimsenin olmadığı çöllerde akşam üstü ortaya çıkar Avcılara yaklaşıp onlarla insan gibi konuşur Bir şeyler ister sonra onlara güreş yapmayı önerir Avcı kazanırsa "Gulyabani" sessizce çekip gider Ama eğer o kazanırsa avcı, uzun zaman hasta yatacak demektir Ya da çöllük ve harabe bir yerde yalnız başına yatan birinin ayağının altını yalaya yalaya kan çıkacak kadar inceltir Sonra ölünceye kadar kanını içer
Etimolojisi

gul jɑ bɑ�? ˈni sözcüğü Arapça "ġūl غول" yani canavar ile Farsça "bey�?b�?n بيابان" yani çöl yahut yabanlık ve Farsça nispet eki "ī"den terkiple türemiştir

Hınkır munkur; halk hikayelerinde yer alan doğaüstü kötücül bir yaratık Yakaladığı insanları önce boğarak öldüren sonra da yiyen bir canavar olarak tanımlanır İnsana benzer, fakat göbeğinde bulunan bulunan bir torbanın içinde yavrusunu taşır En korktuğu şey üzerine idrar yapılmasıdır Böyle tehdit edilirse ortadan kaybolacağına inanılır

Hırtık -ya da Hırtik-; üst kısmının insan, alt kısmının hayvan şeklinde olduğuna inanılan, bedeni tüylerle kaplı, ayakları ters kötücül cin, yaratık Akarsularda (Elazığ yöresinde özellikle Fırat Nehri'nde) yaşadığı kabul edilir Bu yörelerde adına Çay hırtığı da denilmektedir Hırtık insan kılığına girip, kılığına girdiği kişinin yakın arkadaşlarına veya akrabalarına gidip, onlarla konuşarak orman ya da akarsu kıyısına götürüp boğmakta, öldürmektedir
Özellikle karanlıkta ortaya çıkan hırtıktan korunmanın tek yolu ateş yakmaktır Konuştukları kişinin hırtık olduğundan şüphelenen kişiler, vücutlarının çevresinden veya ayaklarının altından ateş geçirirler Bu davranışı tekrarlayan hırtık, tüylerinin yanmasıyla kaçıp kendini suların içine bırakır ve gözden kaybolur
Yine hırtığım zaman zaman çeşitli kişilerin kılığında, ata binip gezdiğine ve atları yorduğuna inanılmaktadır Atlarını sabah yorgun ve terli bir şekilde bulan kişiler hayvanlarını hırtıkın götürüp götürmediğini anlamak için atların semerlerine veya sırtına yapıştırıcı maddeler sürmektedir Bu sayede hırtıkın, bu hayvana binince tüylerinin yapışacağına ve tekrar binmeyeceğine inanılmaktadır

Hortlak: Mezardan çıkarak insanları korkuttuğuna inanılan yaratık, hayalet, zombi Ölüp tekrar dirilen Korku edebiyatı ve sinemasında; ruhen terk edildikten (ve muhtemelen çürümeye başladıktan) sonra bir varlık tarafından kontrol altına alınarak tekrar kullanılmaya başlanılan beden anlamında kullanılır (Namevt, ing Undead) Söz konusu varlık bedenin eski sahibi olabileceği gibi, bir başkası da olabilir

Ölen bir kişinin, mezarından çıkıp dolaşmasına "hortlaklık", bunu yapana ise "hortlak" denir İnanışa göre yaşarken kötülük edenler, başkalarının ağız tadını kaçıranlar, arabozucu ve dedikoducu, geçimsiz insanların ölünce hortlayacağına inanılır Hortlak çoğunlukla yaşlı kimselerden olur Gömüldüğü gece mezarından kalkar

Eski Türklere göre eğer insan savaşta değil de yaşlılıkta ölürse onun Gök Tanrı tarafından Uçmak'a alınmayacağına inanılmıştır Gene inanışlara göre hortlak gece mezardan kalkan, sırtında kefenle ortalıkta dolaşan bir yaşayan ölü'dür Bunlar kızdıkları kimselere sataşırlar, hızlı koşarlar, ata binebilirler, silah kullanabilirler, insana kızabilirler, istediklerini döverler, sevdiklerini kaçırırlar, ev basarlar, yol keserler İnanışa göre hortlağın saldırısından korunmak için mezarlık yakınlarından geçerken dua okumak gerekir Söylentiler hortlakların genelde çirkin ve ürkütücü olduğunu, sırtında kefen ya da tabut taşıdığını söyler Anadolu halk inançlarına göre bir kimsenin hortlaması uğursuz bir olaydır Hortlayan kişinin ahiretten kovulduğuna inanılır Hortlaklar dişi de olur, erkek de Kimi hortlaklar "hayvan" kılığında gezer, çoklukla ıssız kalmış evlerde, tekin olmayan yerlerde, mezarlıklarda bulunurlar
--------------------
Huma Kuşu: Söylentiye göre Kıpçak çöllerinde, Çin'de ve Hindistan'da yaşayan mitolojik efsanevi bir kuş Umay kuşu Cennet kuşu Yunanca Feniks denilirdi

İtbarak (ya da İt Barak); eski Türk destanlarında sözü edilen, Türklerin sürekli savaşa tutuştukları, o zamanki Türklerin kuzeybatısında yaşayan "köpek başlı insana benzer yaratıklar" Efsanelere ilk defa "Çok tüylü köpek" manasında geçmiştir Oguz Kagan destanlarına göre, "Itbarak'ların yurdu, kuzey-batıya dogru uzanan, karanlık ülkeleri içindeydi Oğuz Han, 'İtbarak'lara karşı bir akın yapmış; fakat yenik ayrılıp, dağlar arasındaki bir nehrin ortasında bulunan, küçük bir adacığa sığınmak zorunda kalmıştı

Kara Kırnak: Türkmenlerin demonolojik görüşlerinde, ırmaklar ve bu anlamda suyla ilintili olan şeytanî bir karakter Ancak onun hakkında inanışlar belli yerlerle sınırlıdır ve Türkmenlerin tamamında pek fazla yayılmamıştır

İnanışlara göre "Kara kırnak"; kadına benzeyen, bedeni baştan başa kıllarla örtülü bir varlıktır Suda olan bir insanın üstüne gelip, zarar verebilir Onun için en eski zamanlarda çocuklarının suda oynamasından ve boğulacaklarından korkan anneler, onları "Kara kırnak" ile korkuturlardı Ondan söz edilirken, adına bazen "Su sahibi", bazen de cin denilir

Kara Neme: Kötü ruhların genel adı Kötü ruhlara Altaylı Türkler'ce Kara Neme, Saha (Yakut) Türkleri'nce Abası, Uygur Türkleri'nce de Yek'ler adı verilir; Ayrıca Yek sözcüğü Uygur Türkçesi'nde şeytan kavramının karşılığıdır

Kayberen: Kırgızların iyiliksever ruhlar arasına dahil ettikleri ve "kayıp eren" adıyla andıkları ruhlar, dağlarda yaşarlar ve -geviş getiren- hayvanları korurlar Kırgızların inancına göre bu ruhlar, hayvanların artıp çoğalmasını sağlarlar Ancak kızdıkları zaman da hayvanlarını telef edebilirler Bunun için de ava çıkmadan önce, uğurlu geçmesi için "kayberen"den yardım isterler

Dağlarda, taşlarda yaşayan ve hayvanları koruyan bu ruhlar aynı zamanda yaşadıkları yerin iyesidirler Onun için, dağdayken bir tehlike ile karşılaşanlar "kayberen"den yardım isterler, "Başına dolanayım kayberen, kırk çiltan, yardım et'" derlerdi

"Kayberen"in mal, hayvan iyesi ve koruyucu olduğuna ilişkin görüşler, zaman zaman "Dağ Ruhu" inancı ve Çiltan motifiyle kaynayıp karışmıştır Çiltanlarda Kayberenler gibi dağda yaşayıp hayvanları korurlardı Onların sayısı 40 olduğu için kırk çiltan denilirdi

Kazak halk kültüründe göze görünmeyen vatlıklar ya da şeytanlar olarak bilinen "kayip iren" adı, "Bab tükti şaştı-Kayıp iren kırk şilten" ifadesinde karşımıza çıkmaktadır

Işık yüzlü eren olarak bilinen, sayıları kırk olup, insanların gözüne görünmeden onların arasında yaşayan ve doğaüstü güçlere sahip "çiltan" motifleri Orta Asya'nın diğer halklarında da vardır Kayberen inancı ata kültüyle bağlıdır Onun adına, Türk halklarının birçoğunda rastlanır Anadolu Türklerinde "kayb erenleri" şeklinde rastlanır ve eski inanışların bir izi gibi, evliyalar hakkında görüşlerden kaynaklanan bir anlayışı ifade eder Bu inanışa göre "kayberenler", evliyaların insan kılığına girmiş ruhlarıdır Göze görünmeyen bu evliyaların yaşadıklarına, daha çok dağ başlarında olduklarına ve yaşadıkları yerin çevresindeki insanları koruduklarına inanılır İnsanlar onlara saygısızlık etmekten korkarlar

Yerli halk tarafından her yılın yazı ve sonbaharında "kayberenler" için kurbanlar kesilir

Efsanesi

Bir karı kocanın hiç çocukları yoktu Ömürleri boyunca çocuk sahibi olmak için Tanrı'ya yalvardılar Tanrı onlara, yaşlanıp güçten düştüklerinde, kırk çocuk verir Yaşlı çift, bu çocuklara bakamaz ve onları götürüp dağa bırakırlar Kayberenler gelip onları yedirir, içirir ve büyütür Bu kırk çocuk büyüdükten sonra, insanların gözüne görünmeyen koruyuculara dönüşürler

Etimolojisi

"Kayberen" adı; göze görünmez anlamındaki "kayıp" ile kutsal, nur yüzlü anlamındaki "eren"den gelmektedir

Meran: Daha çok güney, orta ve doğu Anadolu resminde, masallarında, hikayelerinde rastlanan, bellerinden aşağısı yılan üstü ise insan şeklinde tanımlanan, insanların derdine deva olabilen doğaüstü yaratıklar Yeraltında -akıllı ve iyicil bir dünyada- yaşayan meranların başında Şahmeran adlı bir ece vardır Şahmeran'ın -insanlarca- öldürüldüğünü henüz bilmeyen, bu nedenle 'Şahmeran geleneği' olarak sürdürdükleri derde deva olma işine devam eden meranların Şahmaran'ın ölümünü duydukları an Meran Ülkesinden çıkıp insanların yaşadıkları şehirleri basacakları ve yerle bir edecekleri söylenir

"Maran" Farsça bir sözcüktür "Mar" yılan anlamında, "-ar" ise çoğullamasıdır Maran ya da incelterek söylenilen Meran sözcükleri Anadolu topraklarında birçok yöre ve yer adı olarak ta kullanılmaktadır

Merküt (ya da Markut); Altay efsanelerinde, gök yolculuğuna çıkan kamın ruhuna, ilk üç gökkatı boyunca kılavuzluk eden dev dişi gök kuşudur

Anadolu 'da geleneksel Türk kültürünün taşıyıcılarından olan Yörük boyları arasında, yaramazlık yapan çocukları korkutmak için uydurulan düşsel bir varlık olarak ta görünür Aslında bu düşsel denilen varlığın kökü, ulu dil birliği çağına kadar gider Bu mitolojik varlık hakkında Yörükler arasında şöyle denilir: "Merküt Merküt Bacadan kolunu salla" Yaşlıların derin inanışlarına göre, Merküt bir kuştur O sadece adı anılanları korkutur

V Radlov, "Sibirya'dan" adlı eserinde, Altay dağlarında yaşayan kamlardan ve kurban törenlerinden söz ederken, "Sema kuşu Merküt"ün adı geçen bir kam duası metnini de kaydetmiştir:
"Gök kuşları beş Merküt, tırnakları bakırdan Ayın tırnağı bakırdan, Ayın gagası buzdan Geniş kanatları muhteşem hareketli
Uzun kuyrukları yelpaze gibi Sol kanadı ayı örter Sağ kanadı güneşi Ey dokuz kartalın anası! Yayığı geçerken şaşmaz İdil üstünde yorulmez, Öterek gel sen bana! Oynayarak gel sen sağ gözüme! Sağ omzumun üstüne kon"

Öcü: Küçük çocukları korkutmak için yine çocuk dilinde uydurulmuş hayalî yaratık, umacı olarak tanımlanabilecek olan öcü, Türk halkının genellikle çocuklarını bazı tehlike ve davranışlardan sakındırmak için sıklıkla başvurduğu bir memorattır

Şahmeran: Daha çok güney, orta ve doğu Anadolu resminde, masallarında, hikayelerinde rastlanan akıllı ve iyicil olarak tanımlanan bellerinden aşağısı yılan, üstü ise insan, Meran adı verilen doğaüstü yaratıkların başındaki hiç yaşlanmayan, ölünce ruhunun kızına geçtiğine inanılan varlık Farsça yılanların şahı anlamına gelen "şah-ı meran" dan gelir Ancak, Şahmeran'a ilişkin tüm efsanevi kayıtlar ve Şahmeran efsanelerine özgü tüm betimlemelerde varlık dişidir Akdeniz bölgesinin tarsus ilçesinde yaşadığına inanılıyor

Şahmeran, gittiğinde "bir cuma günü geleceğim" demiş Bu efsaneyle bize ne öğretilir? Efsaneler, hiçbir zaman boş değildir Örnek bir efsane de, "Mersin suyla, Adana yalanla, Tarsus yılanla yok olacak" diye bir inanç var Şahmaran, bir çocuğun koyun otlatırken tesadüfen bir çukuru eşip ordan birden büyüyen bir delikten içeri düşmesiyle ortaya çıkmış Çocuk, irili ufaklı yılanların ortasına düşer Her ne hikmetse bağıramaz; ama aslında çok korkuyordur O sırada bir ses ona seslenerek,"Gel, korkma! Ben istemedikçe onlar sana dokunmazlar Bas üstlerine ve gel" der Çocuk, ona doğru gider ve yaklaşır "Ne arıyorsun burda?" diye sorar Şahmaran O da, "Kuzum kayıptı Onu ararken dinleneyim dedim ve bir delikle oynarken buraya düştüm" der Şahmeran, elini çocuğun sırtına vurup, "Gözlerini kapat!" der ve açtığında çocuk yeryüzünde bulur kendini Sonra eve gelir ve kimseye anlatmaz Fakat çocuk, üçüncü gün duş alırken, sırtında beyaz-kara renklerin çıktığını fark eder Giderek yılana benzer cilt rengi ve anlatır annesine 1 hafta sonra da ölür

Diğer bir anlatışa göre de, Şahmaran'ı bir çoban bulur; ama kimseye bahsetmez Fakat birgün iki arkadaşına bahsetmek zorunda kalır Çünkü sırtında izler çıkmıştır Ve dilden dile dolaşır Derken birgün o yörenin hükümdarı hastalanır Hekimler ne yaparlarsa çare bulamazlar Bir bilgine danışırlar O da, "Şahmaran'ın kanını içmeniz gerek; ama şahmaran başı kesilerek ölmesi gerek" der Onlar da, "Peki onu nasıl bulacağız?" derler O da, "Onu bir delikanlı biliyor, görmüş Onu bulsanız, Şahmeran da bulunur" der "Peki nasıl bulacağız?" sorusuna da,"Onu gören her kimse, Şahmeran onda mutlaka bir iz bırakmıştır" der Şahmeran ise, gence "Sakın ha, yerimi kimseye söyleme!" diye tembihlemiştir Şahmeran, çocuktaki mertliği görmüştür zaten ve eklemiştir, "Söylediğin gün, sen ölürsün" demiştir Askerler, her tarafta bu genci ararlar İnsanları soyarlar tek tek Derken çocuğu bulurlar Sırtındaki işaretten anlarlar Türlü işkencelere maruz kalan çocuk, konuşmak zorunda kalır Askerler arkada, çocuk önde, o korkunç esrarengiz mağaraya benzer kapıya gelirler Ama ne var ki askerler, içeri giremezler Bir ürperti sarar içlerini Çocuk, kendisi gider şaşkın bakışlar önünde Şahmaran, "Neden geldin?" der Çocuk, "Evet, ama mecburen geldim, işkencelere dayanamadım" der Şahmeran da, "Korkma, biliyorum" der ve çocuğa kılıç verir "Önce başımı kes, beynimi sen ye Kalbimi sök, göm Kanımı da bırak o aptal içsin" der Çocuğa cesaret verir ve çocuk bunları yapar Kral, şahmeranın kanını içer içmez ölür Çocuksa müthiş bir zekaya kavuşup Lokman Hekim olur ve ilerde de ölüme çare bulacaktır

Şese: Azerbaycan Türklerinin inanışına göre, bilinmezler aleminden gelen bir kuştur Kötücül yapıya sahip olup, yalnızca geceleri uçan bu kuş, daha çok erkek çocuklara zarar verir Yalnız kalan çocuğu vurup öldürür Bu nedenle de erkek çocuğun altı aya kadar gözetim altında tutulması gerektiği söylenir Bu kuşun girdiği evdeki çocuk ölür Kırkı çıkmamış bebeğin kararıp ölmesi için sadece bir kez üzerinden geçmesi yeterlidir

Şeşe, vurduğu çocuğu boğazından vurur Gelip çocuğa zarar vermesin diye çocuğun yanında O'nun adını söylemezler ve çocuğun beleğine iğne saplarlar İnanışa göre, "Şeşe"yi yakalayan biri, anında öldürmelidir O'nu öldüren Şeşe Anası olur ve Şeşe'nin vurduğu herhangi bir çocuğun boğazına elini sürerse çocuk kurtulur

Tepegöz: Tek gözlü dev, eski Yunan mitolojisinde Kiklop olarak geçer Bir Dede Korkut (Korkut Ata) masalında; kılıcın kesmediği, okun işlemediği bir bedene sahip, yalnızca gözünden zarar verilebilen, çobandan olma, peri kızından doğma canavar Basat adlı kahraman tarafından öldürülür

Yek yada İklig: Eski eski Türk dilinde (ve dininde) şeytana verilen ad Bazı sözlüklerde 'yeg', veya 'yik' biçiminde de geçmektedir 'Kötü ruh, şeytanın yarattığı hastalık, zarar verme' gibi anlamları da vardır Başka sözlüklerde 'ig' ve 'iklig' biçiminde geçen ve hastalık anlamı da bulunur