Hazini ( ? - 1155 )Türk Bilginleri

Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırğlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi Sıvıların yoğunluğunu ölçme aletini keşfetti

Yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terazi si denilen beş kefeli teraziyi geliştirdi

On ikinci yüzyılda Türkistan'da yetişen yerçekimi ve terazilerle alakalı çalışmalar yapan fizik, astronomi ve matematik ilimi İsmi Abdurrahman el- Mansur el-Hazini olup,künyesi Ebü'l Feth'tir Doğum tarihi belli değildir Türkistan'ın Merv şehrinde yetişti ve 1118 (H512) senesinden itibaren tanınıp meşhur oldu 1155 (H550) senesinde vefat etti Bazan Ebü Ca'fer Ali Hazini adlı başka bir alim ile karıştırılmaktadır Ebü Ca'fer Ali el-Hazini de devrinin önde gelen isimlerindendi ve bilhassa matematik ve astronomi ilimlerinde söz sahibiydiİlim dünyasında İbn-ül-Heysem'e (AI-Hazen) denildiği için de Hazini ile karıştırılmaktadır

Abdurrahman Hazini, doğup büyüdüğü Merv şehrinin ünlü alimlerinden iyi bir tahsil gördü Özellikle fizik, astronomi ve matematik ilimlerinde devrinde söz sahibi oldu İbn-i Heysem ve Biruni'nin eserlerini inceleyip istifade etti Astronomiye çok önem verdi Birçok İslam şehirlerinde kıblenin nasıl bulunabileceği hususunda esaslı çalışmalar yaptı

Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi Sıvıların yoğunluğunu ölçme aletini keşfetti Ayrıca, Biruni'nin kullandığı altı geniş, üstü dar konik bir kap biçimindeki alet ile, cisimlerin sıvılar içindeki sürüklenme mukavemetleri konusunu da inceledi Birçok katı ve sıvı cismin yoğunluklarını son derece hassas ve bugünkü neticelere yakın bir şekilde tesbit etti

Ünlü ilim tarihçisi Aldo Mieli, Biruni'nin ve Hazini'nin yapmış oldukları katı maddelerin yoğunluk tespitlerini modem değerlerle şöyle mukayese etmektedir:

Madde****Biruni'ye göre****Hazini'ye göre****Modern ölçüm
Altın----------1926-------------1905-----------1926
Demir----------782--------------774------------779
Bakır-----------892--------------883------------885
Yakut----------375--------------360------------352
Zümrüt---------273--------------262------------273
Kuvars---------253--------------258-------------258
Kalay---------1140--------------1129-----------1135
İnci-----------273---------------262-------------275

Yine Hazini, yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terazisi denilen beş kefeli teraziyi geliştirdi
Hazini havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebileceğini ortaya koymakla, Toriçelli'den önce meseleyi ele almış ve incelemiş olmaktadır Hazini, sıvılar gibi havanın da bir ağırlığı ve kaldırma kuvveti bulunduğunu ve hava içinde bulunan cismin ağırlığının, kaldırma kuvveti sebebiyle azalmış olduğunu ve cismin noksanlaşan bu ağırlığının, havanın kesafetine göre değişeceğini söyledi Arşimed kanununun sadece sıvılar için geçerli olmadığını, gazlar için de söz konusu olduğunu ve bunun bütün sıvılar için böyle olduğunu ifade etti Hazini'nin bu ve benzeri ilmi araştırmaları, barometrenin (basınç ölçme aleti) keşfedilmesinde temel teşkil etmiştir Böylece o, Toriçelli, Paskal, Boyle ve bazı diğer batılı bilim adamlarına öncülük etmiş oldu ve Akışkanlar Mekaniği ilmini kurdu

Hazini, ışığın kırılma prensiplerini de inceledi ve gök küreye temas eden güneş ışınlarının dünyaya doğrudan doğruya dik olarak değil de kırılarak ulaştığını söyledi Ayrıca, yer çekimi konusu üzerinde araştırmalarda bulundu Birçok ilmi deneyler yaptı ve sonunda bütün cisimlerin yer kürenin merkezine doğru, bir cazibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin farklı oluşunu da, düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki mesafeye bağlı olduğunu söyledi Biruni'nin yaptığı araştırmayı geliştirerek, kütleler arasındaki çekim prensibini ortaya koydu Bu konuyu eserinde şöyle anlatır:
"Kuvvet, hacim, şekil ve alemin merkezinden uzaklık bakımından birbirinin aynı olan cisimlerin ağırlıkları birbirlerine eşittir Dünyanın merkezine muayyen uzaklıktaki ağırlığı belli olan her cismin, dünyanın merkezine olan uzaklığının farklılığına göre ağırlığı da farklıdır Dünyanın merkezine olan uzaklık arttıkça, ağırlık da artar, yaklaştıkça hafifler Bu sebeple bir cismin ağırlığının diğer cismin ağırlığına nispeti, onların dünyanın merkezine olan uzaklıklarının nispeti gibidir" Görüldüğü gibi yer çekimini Newton (1665) değil, ondan beş yüz elli sene önce yaşayan iki İslam alimi keşfetmiştir Hazini vardığı bütün bu ilmi neticeleri, tamamen ilmi deneyler ve mukayeselere dayandırıyordu Bu özelliğinden dolayı Hazini'ye; "Dinamik ve Hidrostatiğin üstadı, öncüsü ve Akışkanlar Mekaniğinin ve Gravitasyon prensibinin kaşifi" unvanını vermek gerekir

Eserleri:

1 Ez-Zic-ül-Mu'teber-il-Senceri: Merv şehrindeki rasathanesinde yaptığı astronomik gözlemler sonucu hazırladığı bu eserini, Sultan Melikşah'ın oğlu Sultan Sencer'e sundu Eserinde, bütün gezegenlerin gözlem sonuçlarını, pozisyonlarının hesaplanmasını yaptı Güneş ve ay'ın pozisyonlarını hesapladı Sonraki asırlarda Kutbüddin Şirazi'nin çalışmalarına zemin hazırladı Bu eserini hazırlarken, Hüsameddin Salar ve Envari adlı iki ilim adamıyla çalışarak gözlemler yaptı Ayrıca bu eserinde, Merv şehri enlemine göre yıldızların durumları hakkında da bilgi vermektedir

2 Kitab-ül-Alat-il-Acibeti: Bu eserinde rasad aletleri üzerinde durmakta ve astronomi nazariyesini ortaya koymaktadır

3 Kitabu Mizan-il-Hikme: Bu eser sekiz ciltten meydana gelmiştir Her ciltte ayrı konular ele alınmaktadır Birinci ciltte; hidrostatik konuları, ikinci ciltte muhtelif yoğunluk hesaplamaları, üçüncü ciltte yerçekim nazariyeleri, dördüncü ciltte Arşimet ve Menelaos'un hidrostatikle ilgili görüşleri, beşinci ciltte muhtelif maddelerin ağırlık ölçümleri, altıncı ciltte muhtelif cisimlerin yoğunluklarının hesaplanması, yedinci ciltte muhtelif konularda kendi buluşlarına ait örneklerin incelenmesi, sekizinci ciltte ise astronomi ile ilgili konular anlatılmaktadır
Hazini'nin beş eseri MKhanikov tarafından kısmen incelenmiş ve İngilizce’ye tercüme edilerek Amerika'da New Haven'de 1859'da neşredilmiştir
Eserlerini inceleyen bilim adamları hayranlıklarını ifade ve itiraf etmekten kendilerini alamamışlardır Fizik konularındaki buluşları, günümüzün modern üniversitelerinde incelenmekte olup, sahasına ışık tutmaktadır Bilim Tarihi otoritelerinin çoğu, Hazini'nin bütün asırların fizik üstadı olduğunu, İbn-i Sina, Biruni ve İbn-i Heysem gibi üstatlarını bu sahada geride bıraktığını kabul etmektedirler Hazini, Mizan-ül-Hikme'sinde, düşmekte olan cismin 'sürati, aldığı mesafe ve geçen zaman arasındaki münasebet (ilişki) üzerinde de geniş inceleme ve araştırmalarda bulundu Onun tespit edip incelediği bu mühim münasebet, çıkan mühim ilmi prensip ve denklemler, batılı bilim adamlarına (mesela Galileo, Keppler ve Newton) mal edilmektedir ki, bunun apaçık bir hata ve yanlışlık olduğu ortaya çıkmış bulunmaktadır İşin doğrusu şu ki, Abdurrahman Hazini'nin bu pek mühim eseri orta çağlarda batı dillerine tercüme edilmiş, onun ilmi görüşlerinden Avrupa ilim fazlasıyla istifade etmişlerdir Bilim tarihçisi GSarton, Hazini'nin Mizan-ül-Hikme'sini, ortaçağlar İslam dehasının en önde gelen eseri olarak vasıflandırılmakta ve o devir dünyası için eşsis bir eser saymaktadır

4- Cami-üt-Tevarih, 5- Kitabün fil-fecriveş-Şafak, 6- Kitab-üt-Tefhim

Kaynak: Yeni Rehber Ansiklopedisi; Cilt: 9, Sayfa: 37-38-39

Hazini'nin Mizan-ül-Hikme'sini, ortaçağlar İslam dehasının en önde gelen eseri olarak vasıflandırılmakta ve o devir dünyası için eşsis bir eser saymaktadır
çok büyük bir bilim adamını tanıttığınız için teşekkürler maalesef en az bilinen bir bilim adamıdır bizim tarafımızdan ama batı dünyası bu degeri bizden önce keşfetmiş ve birçok yeni buluşu o bilgilerden yararlanarak gerçekleştirmiştir