İnyupikler Sosyal Yaşam

Sosyal yaşam




İnyupik ailesi, Noatak, 1930






King Adası sakinleri, 1887






King Adası evleri, 1892






King Adası, 1978






İglu, Alaska, 1916



Dosya:Robert N Dennis collection of stereoscopic viewsjpg
Arctic Village Eskimoları, solda çadır (topek) sağda iglular


Aile
Geleneksel olarak İnyupikler babayerli (patrilocal) üç dört kuşak bir arada evli kardeşler ve kuzenlerle bilateral geniş aile biçiminde topluluk oluştururlar Bunlar aynı yerde olabileceği gibi farklı şehir ve köylerde de olabilirler Bu yapılanma yerel aile (local family) olarak da adlandırılır Yerel ailenin büyüklüğü ekolojik olarak daha az verimli bölgelerde bir düzineden oluşurken, daha verimli olan bölgelerde 50 veya daha fazla fertten oluşabiliyor Deniz memelilerinin göç yolları üzerinde bulunan Point Hope (TikiÄ¡aq) ve Point Barrow (Nuvuk) gibi yörelerde çeşitli akrabalık bağlarıyla bağlı olan birkaç büyük yerel aile ayrı yerlerde veya mahallelerde bulunur Siyasal açıdan bu yerel aileler özerk nitelik taşırlar Aile içinde iyi tanımlanmış bir hiyerarşi vardır Yaşa ve cinsiyete bağlı bu hiyerarşide büyükler danışmanlık ve günlük karar vericilik görevi üstlenirler[17]
Aile reisi erkektir ve umialik ('kayık kaptanı' yani 'balina avını kayıktan yöneten kişi' < umiaq kayık, balina avında da kullanılan büyük kayık) olarak adlandırılır Bu kelime İnyupikçede sonradan mecazen "zengin adam" ve "patron" anlamını da kazanmıştır Umialikler ve eşleri kendi yerel ailelerinin şefleridir Fakat, umialiklerin "zengin" olabilmesi için yerel ailesinde çok aktif erkek ve kadın avcıların varlığıyla mümkündür Tabii ki bunlar tek eşle olabilecek şeyler değil O yüzden umialiklerde çok eşlilik zenginliğe yatırım olarak görülür Böyle zengin olan umialiklerin yüksek sosyal pozisyonuyla ancak şamanlar (aÅ?atkuq) boy ölçüşebilir Güç ve bilgeliği barındıran bazı umialikler şamanlık da yaparlar Umialikler İnyupik sosyal yaşamınının paşasıdır
Avcılıktan elde edilen her av umialiğe ve onun birincil eşine (nuliaqpak = 'büyük karı') teslim edilir Avın muhafaza ve dağıtımı onlarca yapılır Günümüzde, başarılı bir balina avından sonra, maktak (yağlı katmanıyla birlikte balina derisi) dağıtımı, aileler tarafından diğer topluluk üyelerine de dağıtılmaktadır
İnyupiklerde saldırganlık ve düşmanlıklar kazanıma göre mevsimseldir ve en verimli aylar olan ilkbahar sonu ile sonbaharda dostça olan ilişkiler, verimsiz aylar olan sonbahar sonundan öteki yılın ilkbaharına kadar uzanan kış döneminde kuşkulu ve düşmanca ilişkiye dönebilmektedir Ailelerin nüfusça çokluğu onların diğer hasım ailelerden korunması için bir gereklilik olarak görülmektedir Topraklarındaki yabancılara karşı aileler ve kabileler çok sert tepki gösterebilirler Hatta ölümcül bir dayakla sonuçlanabilir Güçlü olmayan az nüfuslu ailelerin kan davası ve düşmanlıklardan kaçınmak için başvurduğu iki yoldan biri ticari ortak (niuviÄ¡iik) uygulamasıdır Ticarette ( ya da avda) ortaklık yapanlar birbirlerine düşmanlık beslemezler ve tatsız olayları kan davasına çevirmezler Diğer yöntem ise birbiriyle akraba olmayan iki çiftin eşlerini (= karılarını) değiş tokuş etme yöntemidir Bu eş değiştirme (nuliaqatigiik) düşmanlıkların oluşmamasında en etkili yöntemlerden biridir Eş değiştiren yabancılar (geçici koca : aÅ?utauqan ; geçici karı : aippaq) dolaylı olarak tek bir aile olurlar[18] Günümüzde bu eş değiştirme geleneği büyük ölçüde terk edilmektedir 1960 ların başlarında eş değiştirme terimlerini kullanan İnyupikler ya kırk yaşında ya da daha fazla yaşlılar olduğu gözlemlenmiştir
Geleneksel olarak, erkek çocuğun sesi değişmeye başladığında kısa pantolonlarına bir stil verilir ve ağzın her iki köşesine de labret takılır Bu, evliliğe hazır genç bir erkek görüntüsüdür Kız çocukları ise ilk adet kanamasını yaptığında bir ay ya da daha fazla izolasyona tabi tutularak bir yere yerleştirilir Göğüslerin belirginleşmesiyle birlikte kıyafetleri de çocuklarınkinden farklılaşır ve alt dudaktan çeneye uzanan beş altı ince çizgi halinde dövme yapılır Kuzenler arası evlilik gelenek olsa da günümüzde dış evlilik şehirleşme ve modernleşmenin görüldüğü yerlerde tercih edilebilmektedir
Qargi




Yarısına kadar yere gömülü olan ve kışın yalnızca erkeklerin kullandığı köy odası ya da İnyupik Qargi'si, Point Hope, Alaska, 1885; ağaç kıtlığında Grönland balinasının kemikleri yapı malzemesi olarak kullanılmış






Eskiçağ Qargi kalıntısı, Barrow (UtqiaÄ¡vik ya da UkpiaÄ¡vik)






aqsraatchiaq (high-kick ball), Barrow, 1910


Qargi (İnyupikçe qargi (sg) qargik (ikil) qargich ya da qargit (pl) ; Yupikçe qasgi ya da qasgiq (sg) qasgit (pl) [19]; Çupikçe qaygiq [20]; İngilizce community house, traditional community house, communal men's house, men's community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place) : Alaska'da İnyupikler ile Yupiklerde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır Yalnızca erkeklerce kullanılan evlerdir Ters çevrilmiş korunaklı bir kayık altı da "qargi" olarak kullanılsa da, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir Üstü toprakla örtülü olan qarginin girişi mağara hissini verir [21] [22]
Genelde akrabalardan kurulu köylerde, nüfusun büyüklüğüne göre bir ya da birkaç qargi bulunabilir Yalnızca yetişkin erkeklerin ve erkek çocukların alındığı qargiler, İnyupik ve Yupik toplumunun sosyalleşmesinde en önemli yapılanmadır Burada geçmişin bilgi birikimi ve geleneği yetişkinlerce değişik yöntemlerle çocuk ve gençlere aktarılır Erkek erkeğe belden aşağı bilgiler de dahil her türlü bilgi ve deneyimin topluluğa aktarılması direkt bilgilendirici konuşmayla olabileceği gibi meddah tarzı hikaye anlatımına da gidilir Yakında olmuş olaylardan tutun geçmişte olan her türlü olayın yeri geldiğinde anlatıldığı ortamlardır
Qargi, erkekler arasında oynanan güreş, ağırlık kaldırma, zıplama, minyatür ok ve yay yarışması, kickball gibi değişik oyunların da mekanıdır Kadınlar, eş ve çocuklarına yiyecek getirmek için ancak qargiye uğrarlar Fakat dans yapılacağı zaman kız ve kadınların da qargiye girip dansa katılmalarına ses çıkarılmaz Eskimo dansı, Batılıların anladığı danstan oldukça farklı, seslerin genelde kısa ünlemlerden oluştuğu, çalgı olarak def benzeri davullarla ritim verilen şamanistik bir törendir[18]
Qargiye kapanma genelde sonbaharda kışa doğru başlar ve kışın ortalarında eğlence en doruğuna ulaşırdı 1890 lı yıllarda Hıristiyan misyonerler Kuzey Alaska'ya geldiğinde her köyde qargi bulunurdu Misyonerlik faaliyetleri için qargiler bulunmaz bir fırsattı Günümüzde qargi yapılanması şehirleşmenin ve modernleşmenin görüldüğü yerlerde diğer geleneklerle birlikte terk edilmektedir Olanlarda da zamanın şartlarına uygun değişimler gözlenmektedir Çocukarın, çetin Eskimo coğrafyasında sağ kalmalarını sağlayacak her türlü bilgi ve deneyimi öğrendikleri qargiler kimi zaman okullara rakip olarak görülmektedir Uzman eğitimciler[23] Batı tarzı okullarla qargilerin rakip olamayacağını ve birbirlerini tamamlayıcı olduğunu dile getirirler
Kargiler, yarı yarıya toprağa gömülü olduğundan Arktik bölgedeki en önemli ve belirgin arkeolojik kalıntıları oluştururlar Tarihöncesi dönemlerden kalma kalıntıları bulunmaktadır [24]
Türkiye'deki "köy odası" yapılanmasına benzer İnyupikçe Vikipedi'de "Köy çeşmesi" için "Qargi" karşılığı kullanılmıştır
Şenlikler




Nalukataq bayramında zıplatma gösterisi, Barrow, 2006






Nalukataq bayramında dans, Barrow, 2007






Dans için çalınan Eskimo davulları ( qiḷaun ) ve davulcular (qiḷaurraqti), Barrow, 2007






Nalukataq dansında torununu öpen büyükanne, Barrow, 2007 İnyupiklerde öpüşme (puvipsuk) burun değdirme yöntemiyle yapılır






Dans, Nome, 1900


Nalukataq (< naluk- 'to throw it underhand; to toss it up' + kataq) : İlkbahar (Barrow) ya da sonbaharda (Nuiqsut) başarılı bir balina avı sonrası yapılan bayramdır Avı gerçekleştiren umialik ve ailesi tarafından organize edilir En karakteristik eğlencesi bir deriyi trampolin gibi kullanarak insanları yukarı doğru fırlatmaktır Şenliklerde taze tüketilen balina eti ile maktak (yağlı deri altı katmanıyla birlikte balina derisi), quaq (dondurulmuş et), mikigaq (fermente balina ya da fok etli deri) ikram edilir Yiyecek ziyafetiyle başlayan şenlikler günün ilerleyen saatlerinde ise trampolin gösterisiyle devam eder, ikindi ya da akşam vakti de geceye kadar dansla sürdürülür [25] Eğer balina avı hüsranla sonuçlanırsa bayram yapılmaz Bugün açık havada yapılan şenlikler, eskiden qargi içinde olur ve öldürülen balinanın ruhunun yatışması için şamanlarca ritüel yapılırdı[26]
Hıristiyan ve Beyaz bayramları, Şükran Günü (Quyyavik), Noel (KraisimaÄ¡vik), Yılbaşı (Ukiutchiaq), Cadılar Bayramı (Puuqtaluk ya da PuuqtaÅ?uk), Paskalya ve Bağımsızlık Günü günümüzde İnyupikler arasında da kutlanmaktadır
Oyunlar


Eskimo futbolu (aÄ¡raurraun [Point Hope]; aqsrautraq- ya da aqsraurraq- [Point Hope: aÄ¡raurraq-] 'tekme vurumlu el tutumlu futbol oynamak' ; İng Iñupiaq soccer, Eskimo soccer, Eskimo football) : Amerikan futbolu ve ragbi gibi yumuşak bir topu uzaktan tutmaya dayalı geleneksel İnyupik oyunudur 8 inç çapında yumuşak bir el topuyla (aqsraaq ya da aÄ¡raq) oynanır Top, tam olarak yuvarlak değildir ve fok derisinden sinir kirişleri ile dikilerek içi kurutulmuş kara yosunları ile doldurulur ya da ren geyiği derisinden yapılır içi de ren geyiğinin tüyleriyle doldurulurdu Sonradan deri yerine yelken ya da çadır bezi de kullanılmış, içi de kumaş ya da kürk ile doldurulmuştur Oyun, bir oyuncunun topa tekme vurmasıyla başlar Topu eliyle yakalar ya da bedeniyle durdurur, fakat o topu atamaz ya da yukarıda tutarak onunla koşamaz Ayrıca, topu tekmelemek için uzaktan gelen rakip oyuncuyu yere atması ya da onu yıkması gerekir Sahanın diğer kıyısına kadar topu elinde tutup rakibine kaptırmayan takım oyunu kazanır Hakem olmadığı için erkekler arasında oynanan oyun kıran kırana geçen bir hırs ve güç gösterisidir Esas olarak güçlülerin oyunu olsa da, kadın ve çocuklar da oynar Fakat bunların oyunları hem küçük sahada olur hem de özellikle kadınlarınki kahkahaların eksik olmadığı bir curcuna şeklinde geçer Erkekler arasında oynanan oyun sık sık birkaç kilometre uzunluğunda olur ve oyun bazen saatlerce hatta günlerce sürebilir [27] Eski zamanlardaki İnyupikler bugün yaptıkları gibi basketbol oynamazlardı; oynadıkları oyun sadece Eskimo futbolu idi [28]
Point Hope (TikiÄ¡aq) futbol takımları : (hepsi aynı maçta sahada kendi bölümlerinde olur)

QapkuaÄ¡miut : Yaşlıların oluşturduğu iki takımdan biri; kuzeye doğru iç bölgeye topu tekmeler
Umikturuat : Yaşlıların oluşturduğu iki takımdan biri; Point Hope'de noktaya doğru topu tekmeler
UmÅ?iḷaurat : Gençlerin oluşturduğu takım; Point Hope'den karaya doğru topu tekmeler
UtkuaÄ¡miut : Point Hope'de noktaya doğru topu tekmeler
ApkuaÄ¡miut : Deniz yönününe doğru topu tekmeler

Aqsraatchiaq (İng Alaskan high kick) :
Alaska beyzbolu (anauraÄ¡auraq- 'beyzbol oynamak'; İng Alaskan baseball, Eskimo baseball, Inuit baseball) : [29]
Ayaqhaaq (İng Cat's cradle) :
Qiputaq (İng Eskimo horse-shoes) :
Aakkuu :

Kaynak : Wikipedia