Türkiye'de Olan Kıyı Tipleri, Türkiye'nin Kıyı Tipleri Nelerdir?

333 km uzunlugundadir Üç yandan ilik denizlerle kusatilmis olan ülkenin baslica özelligi, Kuzey Yariküre’de Ekvator ile Kuzey Kutup Bölgesi arasinda merkezi bir konumda olmasidir Eskidünya’nin karalari arasinda yer almasina karsin denizlerle çevrilmis ve orta kusak iklim içinde bulunmasi tarih boyunca bu topraklarda yasamis medeniyetlere önemli üstünlükler saglamistir

Kıyı Tipleri

Karadeniz’in Anadolu kiyilari, daglar kiyiya paralel uzandigindan genellikle dik ve yüksek kiyilar seklindedir Boyuna kiyi tipi özelligindedir Bu nedenle, Anadolu kiyilarinin gerçek uzunlugu ile kus uçusu uzunlugu arasindaki fark azdir Daglar kiyiya paralel olarak uzandigi için kiyilar az girintili-çikintilidir Bu kiyi tipine Boyuna Kiyi Tipi denir

Tek dogal limani Sinop’tur Arkasindaki daglarin ulasimi zorlastirmasi nedeniyle fazla gelismemistir Buna ragmen Trabzon, Samsun gibi limanlar yapay olmasina ragmen ulasimlari sayesinde gelismislerdir

Marmara Denizi kiyilarinda birden fazla kiyi tipi görülmektedir Örnegin, Istanbul ve Çanakkale Bogazi kiyilarinda ria kiyi tipi, Izmit-Yalova arasinda enine kiyi tipi, kuzey kiyilarinda limanli kiyi tipi görülür Karadeniz ne Kuzey Marmara kiyilari fazla girintili-çikintili degildir Falez (Yaliyar) çok vardir Fakat Güney Marmara kiyilari girintili-çikintilidir

Izmit, Gemlik, Erdek ve Saros körfezleri vardirGelibolu, Biga, Kapidag, Armutlu, Çatalca-Kocaeli baslica yarimadalaridirGökçeada, Bozcaada, Marmara Adalari, Imrali, Istanbul Adalari ise baslica adalaridirIstanbul ve Çanakkale Bogazlari Ria Tipi kiyilaridirKapidag Yarimadasi bir kiyi biriktirme sekli olan Tombolo’dur

Ege Denizi’nin Edremit – Kusadasi arasi, daglar kiyiya dik uzandigindan enine kiyi tipindedir Güneybati Anadolu kiyilari ise (Bodrum, Marmaris, Datça) ria tipi kiyilardir

Ege Denizinin yerinde eskiden Egeid karasi bulunmaktaydi Bunun çökmesi sonucunda bugünkü adalar meydana geldi Bölge daglari kiyiya dik uzandigi için kiyi girintili-çikintili
Enine Kiyi Tipidir

Kiyida bir çok körfez, koy, yarmada ve buruna rastlanir Edremit, Çandarli, Izmir, Kusadasi, Güllük, Gökova baslica körfezleridirResadiye, Bozburun, Dilek ve Izmir baslica yarimadalaridir

Ege kiyilari girintili-çikintili oldugu için en uzun kiyimizdir Mugla’da en uzun kiyiya sahip ilimizdir

Akdeniz’in Anadolu Kiyilari genlikle boyuna kiyi özelligindedir Finike – Kas arasinda Dalmaçya kiyi tipi görülür

Yurdumuzun batisinda alan bakimindan 5 büyük bölgemizdir Kuzeyinde Marmara ,dogusunda Iç Anadolu ve güneyinde Akdeniz Bölgeleri vardir Batisinda ise ismini aldigi Ege denizi bulunmaktadir Bölgedeki yer sekillerinin bir kismi yer kabugu hareketleri ile olusan (Orojenez-Dag olusumu) kirilmalarla meydana gelmistir Kirilma yerlerinde yükselen yerler Horst (dag), çöken yerler de Grabeni (çöküntü ovasi) olusturmustur Bölgenin batisinda daglar kiyiya dik uzanmistir Bunun sonucunda; Girinti-çikinti fazladir Bir çok koy ve körfez olusmustur

Körfezler; Edremit, Dikili, Çandarli, Izmir, Kusadasi, Güllük ve Gökovadir Iç kesimlere ulasim kolaydir Limanlarin hinterlandi (ard bölgesi) genistir Yani genis alana hitap eder Deniz etkisi iç kesimlere kadar sokulabilir Enine kiyi tipi olusmustur Kita sahanligi (kiyidan 200 m derinlige kadar olan deniz) genistir Bölgenin güney batisinda(Mentese yöresinde) daglarin uzanisi degismistir Daglar burada Kbati-GDogu yönlüdür Bu kiyilarda akarsu vadilerinin deniz sulari altinda kalmasi sonucu olusan kiyi tipine Ria tipi kiyilar denir

Kiyilarin sekillenmesinde etkili olan belli basli kuvvetler sunlardir : Dalgalar - Akintilar - Gelgit - Akarsular - Buzullar - iç Kuvvetler - Daglarin uzanis sekli


tororslar karadebiz daglar`inda oldugu gibi bat ve orta kesim haric kiyiyi yakindan takip etmezler ve boyuna yapili kiyilarin genelde meydana gelmesine neden olurlarKiyi boyunca iki büyük Körfez “Antalya ve iskenderun”dikkati cekerIki Körfez arasinda kiyiya yaklasan daglar kalankli kiyilari olustururAntalya körfezi gerisinde yer Alan traverten dolgusu kiyinin yüksek falezli bir görünüm almasini sagbar,buna bagli olarakta ova üzerinde yer alan Düden sulari`nin caglayanlar halinde denize ulastiklari görülürAkdeniz dünya denizleri icinde oldukca yüksek (%39) tuzluluk oranina sahip bir deniz olarak bilinir

Boyuna kiyilarin en önemli özelikleri sunlardir ;
a) Kiyida girinti ve çikinti azdir Kiyi çizgisi düzdür
b) Kiyida koy ve körfez sayisi azdir
c) kita sahanligi dardir
d) Dogal liman oldukça azdir


Bati Toroslar Antalya körfezi çevresinde yer alir Antalya Körfezi’nin bati kesimine Teke Yöresi denir

Akdeniz ve Karadeniz kiyilarinda daglar denize paralel uzandigi için kiyilarda girinti ve çikinti azdir

Uzunlugu bulunan karadeniz kiyilari IV Zaman baslarinda meydana gelen cökmeler sonucu sekillenmistir Daglar kiyiya paralel olarak uzandigi için kiyilar az girintili-çikintilidirBu kiyi tipine ”Boyuna kiyi tipi” denirKaradeniz kiyilari genelde falezli,yüksek kiyilardirKiyinin gerisine uzanal daglar sahilleri yakindan takip ederKiyida derelerin agizlarinda kücük Delta ve kumsallar meydana Gelirken büyük irmaklarin agizlarinda genis deltaklar “Bafra ve Carsamba yer alir Tek dogal limani Sinop’tur Trabzon, Samsun gibi limanlar yapay olmasina ragmen ulasimlari sayesinde gelismislerdir

Kuzey anadolu daglari`nin önünde yer Alan genis bir cöküntü alani icindeki su birikintisi ic deniz,Karadeniz olarak adlandirilirTuzu az(%18) bir deniz olarak dikkati ceken karadenizde derinlere dogru gidildikce tuzluluk artar(%23)ayrica Karadeniz `de 200 m derinlikten sonraki alanlarda(HS) Hidrojen sülfürlü camur yiginlari dikkati ceker ki bunlar suyun kireclenmesine ve canli hayatinin hemen hemen bu derinlikten Sonra yok olmasina neden olur

350 km alan kaplar Üçüncü zaman sonu ile dördüncü zaman başlarında yer kabuğunda meydana gelen çökmeler sonucu teşekkül eden Marmara Denizi'nin orta kesiminde 1000-1200 m derinlikleri bulan çukurlar yer alır Bu bakımdan deniz ve yakın çevresi zamanımızda da yer sarsıntılarının şiddetli olduğu bir alandırMarmara Denizi güney ve kuzey kesimlerinde oldukça genişşelf sahasına sahiptir ki bu kesimlerde çok sayıda adalar yer alır Marmara Denizi'nin kıyıları genelde alçak kıyılar olarak dikkati çeker Ancak kıyılarda geniş kıyı ovalarına rastlanmaz Sadece güney kıyıları üzerinde Edincik-Biga arasında genişçe bir kıyıovasıile karşilaşilır Marmara Denizi'nde yüzeyde sular az tuzlu (%22) olurken derinlere inildikçe bu değer (%37) artar Marmara Denizi'nde yüzeyde Karadeniz'den Ege Denizi'ne doğru bir akıntı görülürken dipte ise akıntı ters yönde Ege'den Karadeniz'e doğrudur
Kuzeyde yer alan ve bir eski akarsu vadisi olan İstanbul Boğazısonradan deniz basması ile bugünkü görünümünü almıştır Boğaz, 30 km'yi aşan uzunluğu ile çok önemli bir su yoludur 660 m ile 3 km arasında değişen genişliğe sahip olan boğazın derinliği ise 40 m ile 90 m arasındadır Kıyılar çogu yerde fazla eğimli bir şekildedir Boğazda yüzeyde Karadeniz Marmara Denizi yönünde yer yer ve zaman zaman 6-7 millik akıntıya karşilık dip akıntısı ise ters yöndedir

Güneyde yer alan ve Marmara Denizi'ni Ege Denizi'ne bağlayan Çanakkale Boğazı ise İstanbul Boğazı'ndan iki kat fazla uzunluğa sahiptir (61 km) Genişliği 7 km ile 1200 m arasında değişen boğazın derinliği yer yer 100-105 m'yi bulur

Zaman sonu ile IV Zaman basinda siddetli yer hareketleri sonucu meydana gelen cokmeler Ile cukurluklarin sular altinda kalmasi neticesinde ortaya cikmistirCok sayida ada ve takimadalar yaninda sayisiz koy ve korfezleri ile dunyanin en girintili cikintili denizlerinden biri olan Ege Denizi tuzluluk orani (%39) bir denizdirAnadolu yarimadasi`nin bat;güneybati kesiminde reliyef kiyiya dik olarak uzanir ve horst ile grabenlerden olusan bir yapi dikkati cekerBuna bagli olarak kiyi yapisida degisiktir,genelde eine kiyi yapisi görülmekle baraber Karaburun-Urla-Izmir körfezi cevresinde satranc,güneybati ria ve dalmacya tipi kiyilar ile de karsilasilirEge denizi kiyilari 2600 km`yi gecen uzunlugu ile èlkemizin en uzen kiyilarini teskil eder



Enine kiyilarin en önemli özellikleri sunlardir ;

a) Kiyida girinti ve çikinti fazladir
b) Kiyida koy ve körfez sayisi fazladir
c) Kita sahanligi genistir
d) Kiyiya yakin irili ufakli bir çok ada bulunmaktadir
e) Bir çok dogal liman bulunmaktadir


KIYILARIN SINIFLANDIRILMASI VE KIYI TIPLERI

Kiyi siniflandirilmasinda göz önüne alinan esaslar Günümüzde yapilan siniflamalar Kiyilarin morfolojisine göre yapilan siniflamalar Kiyi siniflamasinda göz önüne alinan esaslar: Yapilan siniflandirmalarin çogu kiyilardaki genel görünüme ve kiyinin asli morfolojik karakterine baglidirDogru olan da budurAncak tek tek yerel bir takim özellikler göz önüne alinirsa siniflama karmasik olur Günümüzde yapilan siniflamalardan 3 tanesi geçerliligini korurBunlar:

1-Suess tarafindan yapilan, yapi ile kiyi çizgisi arasindaki iliskiye dayali olan Pasifik ve Atlantik tipi kiyilardir

2-Shepard’a ait görüs:Asli sekil ile gelisim sonrasi ortaya çikan sekli ayirt etmeyi tercih etmistirSirri Erinç de bu görüse dahildir Zaman,yapi,seviye degisikliginin yönü ve kiyinin asli morfolojik karakteri mutlaka dikkate alinmalidir

3-De Martonne, kiyilari cografi olgu öncelikli olaraktan, morfolojik özellikleri ise daha geri planda siniflandirmistir

Kiyilarin morfolojisine göre yapilan siniflamalar: Yapilan çalismalar kiyi siniflandirmasinda önce yapisal,sonra da genetik olgularin göz önünde bulundurulmasi gerektigini ortaya koymusturBugün bazi kiyi birimleri morfolojideki gelisim durumuna göre siniflandirilir Bu siniflamada 10 çesit kiyi ortaya konmustur

Bunlar:

RIA TIPI KIYILAR: Bu tip kiyilarda agizz kisimlari deniz istilasina ugramis çok sayida derin akarsu vadisi yer alirDenizin bu akarsu vadilerini istila etmesiyle kiyida derin koy ve körfezler meydana gelir Bu türden koy ve körfezlere Iber Yarimadasinin kuzeybati kösesi Galisya’da Ria denir Rialar genellikle eski kütleler içinde kazinmis akarsu vadileridir Olusumunda kiyi haline geçen sahanin jeomorfolojisi önemlidir Bretanya, Ispanya, Çin, güneybati Irlanda, güneybati Türkiye kiyilarinda görülür Örnek Çanakkale ve Istanbul Bogazi ile Güneybati Anadolu kiyilari ve Istanbul'da yer alan Haliç(Altinboynuz)

HALIC TIPI KIYILAR: Bu kiyi tipinde deniz riali kiyilarda oldugu gibi irili ufakli çesitli kollar halinde karalarin içine sokulurÇünki bunlar da riali kiyilar gibi akarsularla parçalanmis bir sahanin deniz istilasina maruz kalmasiyla olusur Deniz bu olay sonucu akarsularin asagi yataklarini isgal etmis ve kara içine sokulan kollar haliçler meydana getirmistir Bogulmus akarsu vadileri rialar kadar derin ve sarp yamaçli degildir ABD’nin Atlas okyanusu kiyilarinin kuzeyinde Dalaware körfezi, Madagaskar adasinin kuzeybati kiyilari, Ingiltere’nin dogusunda Thames,Humber,Fransa’nin kuzeyinde bulunur

DALMAÇYA TIPI KIYILAR: Daglarin kiyiya paralel olarak uzandigi yerlerde ,deniz suyunun daglar arasindaki çukur alanlara dolmasi sonucunda olusmaktadir Kiyinin hemen gerisinde kiyiya paralel olarak uzanan adalar yer almaktadirÖrnek Adriyatik denizi kiyilarinda yer alan Dalmaçya kiyilari , Türkiye'den Akdeniz bölgesinde Teke yarimadasinda bulunan Finike - Kas kiyilari

LIMANLI KIYILAR : Yüksekligi az olan kiyilardaki derin ve genis vadilerin sular altinda kalmasiyla olusur Derinligin azligina bagli olarak kiyi setleriyle olusmus dogal limanlarla dolu bir kiyi özelligi gösterirAlçak kiyilarda genis vadilerin deniz sulari altinda kalmasiyla olusur Bu tip kiyilarda tombolo,kiyi oku , kiyi kordonu ve lagün gibi sekiller yaygindir Marmara denizinin kuzey kiyilarinda görülmektedir B ve KÇekmece Kiyilari örnek olabilir

FIYORTLU KIYILAR: Çok parçalanmis, girintili çikintili bir görünüm gösteren yüksek kiyilardir Dalli budakli bir sekilde kara içine kmlerce uzanabilen deniz kollarýný teþkil eder Kiyinin bu görünümü, Norveç’te fiyort adi verilen, yan yana siralanmis ve deniz istilasina ugramis eski buzul vadilerinden veya teknelerinden ileri gelir Boyuna profillerinde egik veya sürgülerle , bunlarin arasinda asiri oyulma çanaklari bulunur Kaynak noktalarina dogru içlerinde yer yer göller bulunan, terk edilmis buzul vadileri özelligindedir Enine profilleri U sekillidir Boyuna profillerinde ise egik veya sürgülerle, bunlarin arasinda asiri oyulma çanaklari bulunur Norveç, Izlanda, Iskoçya, Grönland adasi ve Lobrador kiyilarinda ,Alaska’nin güneyi ve güney Sili kiyilarinda tipik örneklerine rastlanirYan yana siralanmis çok sayida buzul vadisi vardir

SKAYERLI KIYILAR: Fiyortlu kiyilar gibi çok parçali ve girintili çikintilidir Deniz karaya, kanallar ve koylar halinde sokulmustur Kanallar ve koylar fiyortlu kiyilarda oldugu gibi derin degildirRölyef önemsizdir Olusumunda sular altinda kalan ve kiyi haline geçen bölgelerin morfolojik özellikleri rol oynamistir Inlandsislerin kenar kisimlarina karsilik gelirler ve buzul topografyasina ait asindirma ve biriktirme sekillerini içerir Arka arkaya siralanmis cephe morenleri, drumlinler, eskerler, hörgüç kaya kümeleri, tünel vadiler gibi sekillerin sular altinda kalmalari kiyiya karakteristik görünüm kazandirmistir Isveç ve Finlandiya’da örnekleri görülür

VOLKANIK KIYILAR: Kiyinin volkanik patlamalar sonucunda sekillenmesiyle olusur Havai ve Endonezya kiyilarinda görülür Türkiye'de örnegi yoktur