Bitlis Hakkında Bilgi

Bitlis Genel Bilgi



Bitlis, Doğu Anadolu Bölgesi'nin yukarı Fırat ve yukarı Murat bölgelerinin sınırları üzerinde, Doğu Anadolu'yu Güneydoğu Anadolu'ya bağlayan doğal geçit üzerinde bir vadi kenti olarak kurulmuştur İlin yeryüzü şekillerini Van Gölü'nün güney ve kuzeyindeki dağlarla bunların arasında ve üstündeki düzlükler oluşturur Bu düzlüklerin büyük bölümü platodur Ovalar ise daha azdır İl topraklarının büyük bölümünü kaplayan dağların yükseltisi genellikle 2000 mnin üzerindedir van Gölü'nün güneyindeki dağlar Güneydoğu Toroslar'ın uzantılarıdır Bu dağların en önemli yükseltileri Kırmızıtaştepe (2607 m), Karataştepe (2609 m) ve Ziyarettepe'dir (3002 m) Van Gölü'nün kuzeyindeki dağların en önemlileri ise; Türkiye'nin ikinci en yüksek dağı olan Süphan Dağı, Süphan'ın batısındaki en yüksek noktası 2542 mye ulaşan Ziyaret Dağları ile dünya çapında tarihsel ve doğal önem taşıyan Nemrut dağı'dır
Platolar ise dağların eteklerinde ve üstünde yer almaktadır Nemrut Dağı'nın 1900 mden yüksek kesimlerinde masa yapılı platolara rastlanmaktadır İl topraklarınının sularını, Van Gölü çevresindeki dağlardan doğan ve bu dağları yararak il sınırları dışına çıkan Garzan ve Bitlis çayları, Karasu ile Van Gölü'ne dökülen büyüklü küçüklü çaylar toplar Bir bölümü il sınırları içerisinde kalan Van Gölü'nden başka, bir krater gölü olan Nemrut Gölü ile Arın, Nazik ve Aygır gölleri vardır İlin yüzölçümü 6707 km2 olup, toplam nüfusu 388678'dir
İlin ekonomisi ağırlıklı olarak tarıma dayalıdır Hayvancılık da ekonomisinde büyük yer almaktadır hayvancılıkta genellikle kıl keçisi, koyun yetiştirilmektedir Bitkisel üretim fazla gelişmemiştir Burada tütün ve ceviz yetiştirilen başlıca tarım ürünleridir Bitlis tününü, hiçir katkı maddesine gerek göstermeden, kendiliğinden yanma özelliği ile ünlüdür
Bununla birlikte buradaki ilk yerleşimin MÖ1000'lerde Urartularla başladığı sanılmaktadır MÖVIyüzyılda bütün Doğu Anadolu gibi Bitlis de Pers egemenliğine girmiştir İskender ordularının MÖ331'de Pers egemenliğine son vermesinden sonra Seleukos Krallığı'na bağlanmıştır seleukosların zayıflamasından sonra Nebati Krallığı egemenliğine, MS106'da Romalıların Nebati Krallığını yıkması ile Romalıların eline geçmiş, bu dönemde Sasaniler ile Romalılar arasında sık sık el değiştirmiştir 395'ten sonra Roma'nın ikiye ayrılması ile Doğu Roma toprakları içerisinde kalmakla birlikte asıl güç yerel beylerin elinde idi Bitlis 641'de arapların eline geçmiş, iki yüz yıl kadar süren Arap egemenliğinden sonra Bizanslıların hakimiyetine girmiştir Daha sonra Mervani Devleti topraklarına katılmış ve Bizanslılar ile Mervanilerin sınır kenti olmuştur 1085'te Dilmaçoğulları Beyliği'nin, sonra Sökmenlilerin, ardından da Eyyübilerin eline geçen Bitlis'te

Şerefhanlar etkili olmuştur 1243'te İlhanlıların, 1394'te Timur'un egemenliğine, 1405'te de Karakoyunlulara bağlanan Şerefhanlar, 1467'de Akkoyunlular tarafından Bitlis'ten atıldılarsa da, 1495'te geri döndüler 1507'de Safevi egemenliğine giren yöre, 1514 yılında Osmanlıların hakimiyetine girmiştir IDünya Savaşı sırasında 1 Mart 1916'da Ruslar tarafından işgal altına alınan Bitlis, bu işgalden 8 Ağustos 1916'da kurtulmuştur Cumhuriyetin ilanından sonra il yapılan Bitlis, 1929'da ilçe olarak Muş'a bağlanmış, 1936'da yeniden İl statüsüne getirilmiştir
Bitlis'te günümüze gelebilen eserler arasına başlıcaları, İskender'in komutanlarından birinin yaptırdığı ve günümüze harap durumda gelebilen Bitlis Kalesi, 1150 yılında yapılan ve anadolu Türk mimarisinin en eski örneklerinden biri olan Ulu Cami ile IVŞerefhan'ın yaptırdığı Şerefiye Külliyesidir (1528-1529) Bunların yanı sıra Bitlis'te bir çok cami, medrese, türbe, han, kervansaray, hamam ve kentten geçen dört akarsuyun üzerinde, hepsi kesme taştan yapılmış kemerli 24 adet köprü bulunmaktadır

Bitlis Gezgin Gözüyle

Bir kayak evi ile bir teleski tesisi bulunuyor Tesisin uzunluğu 725 metre, kapasitesi ise 710 kişidir 1000 metre uzunluğunda orta ve zor pist yeralıyor Pistin kot farkı alt 1510, üst 1700 metredir Kayak mevsimi Aralık-Nisan ayları ve kar kalınlığı 1-2 metredir
BİTLİS KALESİ:Büyük İskender’in komutanlarından Badlis tarafından yaptırılmıştır Bitlis suyunun kollarından iki derenin birleştiği yerde yalçın bir kaya bloku üzerindedir Doğudan, batıya doğru dörtgen şeklinde uzanmış, müstahkem bir mevkiidir Doğu tarafında gayet yüksek bir burcu bulunmaktadır Evvelce buradan idamına karar verilenler aşağıya atılmak suretiyle hüküm infaz edilirmiş Onun için günümüzde de bu burca "Kanlı Kule" denilmektedir Buna benzer bir kütle de batıda Han Sarayı köşesindedir Bu cephanelik olarak kullanılmaktaydı Kale çepeçevre 670 mazgalla tahkim edilmiştir Bu açık mazgalların altında birer de kapalı mazgal delikleri vardı Kale bedenleri birbirinin önüne ateş edebilecek şekilde dirsek teşkil eden çıkıntılarla, kulelerle bir kat daha tahkim edilmişti ki, bu kuleler birbirlerini yakından görür ve korurlardı Her kulede birer gözetleme yeri bulunmaktaydı Kalenin güney tarafında, aşağı nehre bakan 3 kat demir kapı, kolay kolay aşılabilecek bir giriş değildi Kale çıkılması zor ve sarp bir tepe üzerinde yapıldığından çevresinde savunma hendeği yoktur Çevresi 2800 metre kadardır Kale bedenin yüksekliği 20-30, duvar genişliği 4-6 metredir

Evvelce kale içerisinde 300 ev ile han sarayı vardı Kale içinin hemen hemen yarcsını saray kaplamıştı Bu saray, İran ve Bizans mimari tarzında inşa edilmiş ve birçok hücreleri içeren muazzam bir binaydı Şahnişinleri, cumbaları, kalenin beden ve burçları üzerinde yükselmişti Kale içinde erzak, malzeme ve cephane ile dolu mağaralar vardır Bunlar, düzenlenerek ambarlar haline konulmuştu Mağaraların bulunduğu yerden Bitlis çayına inen su yolları, bir cami ve medrese de bulunuyordu Kalenin dizdarı ve 200 muhafızı vardı Kale anahtarları dizdarın elinde bulunurdu

Kaleden ayrı olarak Dideban Tepesi üzerinde aynı adı taşıyan bir de kule vardı Bitlis’in dağlık mahallelerine hakim bir konumdaydı Şimdi yalnızca duvar kalıntıları vardır Evvelce bunun kaleye işaret veren bir gözetleme yeri olduğu tahmin edilmektedir
545 (M1150) yılında Ebu’l Muzaffer Muhammed tarafından yaptırılmıştır, H1062 (M1651/2) yılında tamir ettirilmiştir Şehir Merkezinde, aşağı-yukarı en çukur seviyedeki alandadır Altı kemer üzerine inşa edilen ve Selçuk mimarisinin en güzel örneğini teşkil eden camii, doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen planlı kutu gibi bir kütle olup, dış görünüşü ile Bitlis’in herhangi bir yapısından farklı değildir Kuzeyde camiden ayrı bir şekilde yükselen ve camiinin asli kuruluşundan daha geç bir devrin eseri olan minaresi, kitabesine göre H898 (M1492/3) tarihinde yapılmıştır Osmanlı mimarisinin en güzel örneklerinden birini teşkil eden minare, geçtiğimiz yıllarda yapılan restorasyon çalışmalarında, asli özelliğinden uzak basit bir görünüme dönüştürülmüştür
Alemdar Camii İki katlı bir yapı olup, altı türbe üstü ibadet mahallidir Doğu-batı istikametinde sıralanan 4 sütun ve bunların üstüne oturan kemerlerle 10 bölüme ayrılmıştır Kitabesinde 1783-84 yıllarında Maksut Paşa tarafından onarıldığı belirtilmektedir Türbede Sultan Eyyübu’l Ensari’nin kardeşi Feyzullah Ensari (Alemdar Paşa) yatmaktadır Geçtiğimiz yıllarda yapılan onarım ve minare yapımıyla daha güzel bir görünüme kavuşturulmuştur
Kızıl Camii:Şehrin doğu tarafındaki yamaçta bulunan caminin yapılış tarihi belli değildir Binada mevcut kitabeler iki ayrı tarihte (H 913 ‘M 1507’ ve H 1108 ‘M1696’) tamirat gördüğünü belirtir Bitlis’teki yapıların çoğu gibi kübik bir kütle meydana getiren camii, kareye yakın biçimdeki esas ibadet mekanı ile bunun doğu ve kuzey yanlarını kuşatan ekler olmak üzere iki ayrı kısımdan oluşur Esas ibadet mekanı, hiç değilse iç yapısı ile asli halini oldukça iyi devam ettirmiştir Buna karşı ek kısımlar, dikkatle bakınca sonradan ihdas edildiği fark edilen gayet basit bir yapıdır
Sandık Camii:Şehre hakim bir semt olan Gökmeydan’ın doğuya bakan bir yamacında olan camiin mevcut iki kitabesinden içeride mihrap duvarında olanında H960 (M1552/53) yılını; dışarıda türbe duvarında olanında ise H950(M1543)yılını vermektedir Diğer Bitlis mescitleri gibi bu yapı da dış görünümü ile basit düz toprak damlı, küçük bir kütle teşkil eder Mescidin güney-batı köşesinde aynı karakterde bir kütle olan “Şeyh Abdullah Bedehşani” türbesi eklenmiştir
Şeh Seyyid İbrahim Mescidi:Şehrin doğusuna doğru yükselen yamaçlarda bulunana mescidin 1250-1300 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektedir Bitlis’teki mevcut en eski yapılardan biri durumundaki mescidin iki kitabesinde, 1620-21 tarihi görülmekte ise de bunun onarım tarihi olduğu tahmin edilmektedir Yapıdaki çeşitli izler yıllar içinde çeşitli büyük değişiklikleri ortaya koymaktadır
Ayn El Barit (Soğuk Pınar) Camii,iŞehrin doğu yakasında bir yamaçta bulunan camii, Molla Gazi Abdurrahman tarafından, kitabesine göre H 1075 (M1664/65) tarihinde yaptırılmış olup, diğer bir kitabeye göre H 1133 (M 1721) tarihinde tamir görmüştür Oldukça muntazam kare plandaki camiin ortasında haç planlı bir ayakla, duvardaki plasterler arasına atılmış dört sivri kemer, hacmi, dört kubbeli üniteye bölmektedir
Kitabede, H980 (M1572) tarihinde Ahmet Yunus adlı bir zatın yaptırdığı belirtilmektedir Mescidin de aynı veya yakın bir tarihte yapıldığı tahmin edilmektedir ‘L’ planlı yapının yarısı mescit, yarısı da türbe olarak düzenlenmiştir Dikdörtgen planlı mescit bölümü, ortasında sivri kemerle desteklenmiş ve beşik tonozla örtülmüştür
Şeh Hasan CamiiŞehrin kuzey-batısında, yükseliş mahallesindeki bir yamaçta bulunan caminin, kitabesine göre Haydar Ağa adlı biri tarafından H1138 (M1725) tarihinde yenilendiği belirtilmektedir Bitlis’in tipik kızıl kahverengi taşıyla, muntazam yontulmuş bloklardan inşa edilmiş, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir kütle meydana getirir İki katlı olup üst kat cami olarak kullanılmaktadır Bodrum katı ise mezarlık ve türbe odasından ibaret olup, burada Sultan Şeyh Hasan Hazretleri yatmaktadır

Eskiden kilise olduğu anlaşılan bu yapı, önce camiye çevrilmiş, sonra herhangi bir sebeple tahribe uğramış, zemin dolmuş, üste yeni bir kat şekli verilmiş ve bugünkü mescit meydana gelmiştir
Gökmeydan Camii:ynı adı taşıyan semtte bulunan camii kitabesinde 1801; minare kitabesinde ise 1924 tarihleri verilmiştir Güney-kuzey doğrultusunda dikdörtgen bir blok meydana getiren ve bir bahçe içinde bulunan camii, kıble tarafı sokağa baktığından, daha önemle işlenmiştir Güney- batı köşesine yakın ayrı bir kule şeklinde minaresi yükselmekte kuzey-batı tarafında camiye ait ek bir yapı yer almaktadır Ek bina ile camii yapısının teşkil ettiği ‘L’ plandaki kütlelerin çevrelediği bahçe kısmı zemini taşla döşenerek, buraya bir çeşit ön-avlu anlamı kazandırılmıştır
Kureyşi Camii:Şehrin batı yakasındaki Zeydan Mahallesinde, kendi adıyla anılan Kureyşi semtinde bulunan camii, kitabesine göre H1225 (M1810) da tamir görerek şimdiki durumunu almıştır Caminin çok eskiden zengin süslemelerle bezenmiş olduğuna dair belirgin izler bulunmaktadır Ancak onarımlar sonucu bu süslemeler yok olmuştur Ana bölüm ortasında bulunan sütun ve sütunu duvarlara bağlayan kemerlerle dörde ayrılmış, her bölümün üstü beşik tonozla örtülmüştür Caminin batısındaki dikdörtgen planlı küçük türbede Sultan Kureyşi Hazretleri yatmaktadır
Şerefiye Camii :Şehir merkezinin güneyinde, kışla ve hosor derelerinin birleştiği yerde kurulmuş ve camii, medrese, imaret, türbe kısımlarından oluşan bir külliyedir Kitabesine göre, H935 (M1529) tarihinde IV Şerefhan tarafından yaptırılmıştır
Doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen plana sahip olan caminin şehirden görülebilen cephesi doğu tarafı olduğundan, bu yüze anıtsal bir değer kazandırılmak istenmiş ve ayrı bir özenle tezyin edilerek hazırlanmıştır Minaresindeki tezyinat, Mihrabındaki motif ve kompozisyon dikkate değer özelliktedir Camiinin kuzeyini kaplayan son cemaat yeri, dört silindiril sütuna dayanan beş sivri kemerle avluya açılmaktadır Sütunlardan caminin kuzey duvarlarına kemerler atılmış ve böylece oluşan kare bölümler birer kubbe ile örtülmüştür Mihrap yarım kemerli bir niş şeklindedir Pencereler ve taç kapı Osmanlılar döneminde yapılmıştır
Taş Camii:Aynı adı taşıyan mahallede bir yamaçtadır Kitabesi yok olmuştur Mimari tarzından 17-18 yüzyıllar arasında yapılmış olduğu tahmin edilmektedir Kareye yakın kübik bir kütle olan yapı, muhtelif zamanlarda yapılan onarımlar neticesi süslemelerin ancak izleri kalmıştır
Aşağı Kale (Kale altı) Camii:Kitabesi olmayan yapı, Tarihi Bitlis Kalesinin altında yer almakta ve 17-18 yüzyıllar arasında yapıldığı sanılmaktadır Bitlis’in standart mahalle mescitlerinden biri olarak bu yapı da kübik, mütevazı ve tümü ile süslemesiz bir blok teşkil eder
Hacı Begiye Mescidi:Hacı Begiye, Gazi Begiye veya Behiye gibi adlarla da anılan bu yapı şehir merkezinde bulunmaktadır Eskiden mescit, medrese gibi yapılardan meydana gelen küçük bir külliye imiş Bugün elde kalan basit bir mescit ile üç kitabeden ibarettir Kitabelere göre gerek mescit gerekse medrese H 848 (M1444) yılında EmirHacı İbrahim Oğlu, Emir Hacı Mehmed tarafından yaptırılmıştır
Sultaniye Camii
Şehrin güneyinde ve alemdar köprüsünün yakınında bulunan yapının, altında Şeyh Garip türbe ve zaviyesi bulunan iki katlı binanın, üst katını işgal etmektedir

Kapı kitabesine göre H 1244 (M 1828) tarihine ait olan caminin içinde mihrapta, H1202 (M1784) tarihini veren bir kitabe daha bulunmaktadır
Gazi Bey Mescidi:Medresesi ile bir külliye olup, Gazibey mahallesinde, Kazım Paşa İlkokulunun yanı başındadır Kitabesine göre 1836 senesinde Şerif adlı bir zat tarafından yaptırılmıştır Bir ara Halk ve Çocuk Kütüphaneleri ile Milli Eğitim Müdürlüğü Beslenme Bürosu olarak kullanılan bu yapı, geçtiğimiz yıllarda yeniden düzenlenerek camii olarak kullanılmaya başlanmıştır

Yapıya uygun olarak yapılan çevre duvarları, şadırvan ve minaresi ile muntazam bir hal alan caminin alt katı ise, kuran kursu olarak kullanılmaktadır

Hatuniye Camii Kendi adıyla anılan semtte bulunan yapı, Abbasilerden Evhadullah Sultan’ın kızı Huma Hatun tarafından 2 asırda yapıldığı rivayet edilmektedir Defalarca gördüğü tamirat sonucu kubbe ve kemerler yıkılarak toprak dama çevrilmiştir Anıt, tarihi kıymetini yitirmiş hale gelmiştir
Zeydan Mescidi Zeydan mahallesinde bulunan bu camii, işgalde yıkılmış olup, yakın bir zamanda tamir edilmiştir Tarihi ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur
Kalo MescidiYapılış tarihi belli olmayan bu yapı, Zeydan Mahallesinde olup tarihi önem
arzeden yapılardandır
Hamtus Camii:Tarihi bir yapı olan bu mescit de, adıyla anılan semtte olup, işgalde tahrip olmuş ve yapılan onarımla bugünkü şeklini almıştır
Nuhiye Cami:
Kurubulak Semtinde olup, aynı ad ile anılan türbe ve medrese ile bir külliye teşkil etmektedir Kitabesi olmayan bu yapının 1700’lü yıllarda yapıldığı rivayet edilmektedir İşgal sırasında tamamen yıkılmış, yakın tarihimizde yenilenmiştir
Kadiri Mescidi ( Mamreş Camii):1810 tarihinde yapıldığı tahmin edilen camii, tipik bir sivil mimari örneği arzeder Yapılışından günümüze iki defa onarım görmüştür
Seyyid Nefise Mescidi:Sekiz Ağustos Mahallesinde bulunan bu yapının M 1400 senesinde Seyyid Nefise adındaki bir kadın tarafından yaptırıldığı söylenir Tipik Bitlis Taşlarından yapılmış, basit bir mimari özellik arzeder
Şeyh İshaki Daki (Hatlani) Mescidi: H 850 tarihinde yapıldığı tahmin edilen camii ile ilgili herhangi bir kaynak bulunmamaktadır Mevcut bu camiiler haricinde İlimizde, eskiden mevcut olup da Evliya Çelebi Seyahatnamesinde adları geçen, bugün ancak kalıntılarına rastlanabilen camii ve mescitle şunlardır;
Bitlis Camii:Tarihi Bitlis Kalesinin üstünde olup, MÖ312 yılında Büyük İskender’in Kumandanı Bedlis tarafından yaptırılmıştır Eskiden kilise olan bu yapı, sonradan Sultan Evhadullah tarafından camiye çevrilmiştir Bir minareli ve avlusuzdur yıkılmıştır
Sultan Arap Mescidi:İşgalde yıkılan bu yapı, Aynel Barit Camiinin 50 metre kadar güneyinde bulunmaktadır
Efsel Ağa Mescidi: Adı ile anılan köprünün yanı başında, Belediye Hamamı’na sınır bulunmaktadır İşgalde yıkılmış olup, kalıntıları mevcuttur
Meydan Mescidi:

Şehrin ortasında yer almıştır Avlusuz ve minareli olduğu kaydedilmektedir İşgalde yıkılan alana dükkanlar kurulmuş olup, şu an minaresi durmaktadır 1520-1530 tarihleri arasında Şerefhanlar tarafından yaptırılmıştır
Aşağı Kale Camii:Bugün mevcut olan Kale Altı Camiinin kuzey- doğusunda olup, şu an kalıntıları mevcuttur Yapılış tarihi bilinmemektedir
Hoca Mescidi:Hacı Begiye Mescidinin güney-doğusundaki yamaçta yer almıştır İşgal sırasında yıkılan yapının kalıntıları bulunmaktadır
Kuşcu Mescidi:Ulu Camiin güneyinde Rabat Deresinin karşı yakasındadır Tamamen yıkılmış olup, kalıntıları mevcuttur
Farisiye Mescidi:Yeni Köprü Semtinde olup, Bitlis-Tatvan yolu yapım sahası içinde kalmıştır
Ağa Camii:İğneciler Hamamının bulunduğu alandadır
Kahramanlar Mescidi: Kureyşi Camiinin kuzeyinde olup, kalıntıları mevcuttur
Şemsiye camii:
İhlasiye Medresesinin Güney -batısındadır Şerefhanlar tarafından yapılan caminin kalıntıları mevcuttur

Bitlis Sözlü Tarih

NEMRUT EFSANESI

Nemrut, zamanında Tatvan yakınında bulunan dağı yayla olarak kullanırmış Nemrut dağının volkanik patlaması başlayınca dağ eteklerine yerleşmiş olan köylerin üzerine ateş parçaları gelmeye başlar Bu arada halkın aklına Nemrut’un İbrahim Peygambere yapmış olduğu zülüm gelir, yayla olarak kullandığı dağın verdiği zarar karşısında sözler söylenmeye başlanır, Nemrut’un zulmü gibi oldu derler ve dağın ismi Nemrut olarak kalır

Bitlis Cami ve Mescitleri


Ulu Cami (Merkez)

Cami bir çok kez onarım geçirmiştir

Ulu Cami yeni ilaveleri ile birlikte U şeklinde bir plan göstermektedir İbadet mekanı 1980 x 1380 m ölçüsündedir Mihrap duvarına paralel dörder payenin oluşturduğu üç sahından ve beş bölümden oluşmaktadır Buradaki payeler sivri kemerlerle birbirlerine bağlanmıştır Sahınları birbirlerinde ayıran mihrap önündeki kubbeyi taşıyan iki ayak diğerlerinden daha farklı olarak daha büyüktür, kubbe önünde kademeler oluşturmaktadır Buradaki kalın kemerlere oturan pandantifler de kubbeye geçişi sağlamaktadır Caminin yanlızca mihrap üzerinde dıştan da görülebilen bir kubbesi olup, düzgün kesme taştan külahlı olarak örülmüştür Mihrap önündeki kubbe dışarıdan konik olarak yükselmektedir Kubbe kasnağında küçük pencereler sıralanmıştır

Kesme taştan yapılan caminin üzeri toprak bir damla örtülüdür İç mekan doğu-batı yönünde tonozlarla örtülmüştür Kuzey cephesinde üç tane giriş kapısı bulunmaktadır Bu kapılardan ortadakinin solunda büyük bir pano halinde kufi yazılı bir pano, soldakinin üzerinde de dört küçük kartuş içerisine alınmış bir başka kitabe bulunmaktadır

Orta aksın tam ortasında bulunmayan mihrap, doğu duvarına biraz daha yakın olup dışarıya doğru küçük bir çıkıntı yapmaktadırCaminin içerisi oldukça sade ve bezemesizdir İbadet mekanını beden duvarları üzerindeki dikdörtgen pencereler aydınlatmaktadır

Caminin yaklaşık 10 m uzağında, avlunun da kuzeydoğu köşesindeki minare kaidesi beden duvarlarına kadar yükselir ve gövde silindiriktir Minare kuşaklar, profillerle hareketlendirilmiştir Şerefe altı birbiri izleyen yuvarlak profillerle genişlemekte iki sıralı zikzaklarla görkemli bir görünüşe ulaşmaktadır Minare bunların üzerinde küçük taş bir kubbe ile sonuçlanır


Kızıl Mesçit (Merkez)

Bitlis’in merkezinde, Kızıl Mescit Mahallesi’nde ve Bitlis Çayı’nın doğusund, Ulu caminin 50 mkuzeydoğusunda dik bir yamaç üzerindedir Kızıl Mescit’in ne zaman yapıldığı bilinmemekle beraber üzerindeki iki ayrı kitabeden 1507 ve 1863 yıllarında onarıldığı öğrenilmektedir Kitabelere göre Akaoğlu Alaeddin l507, İbni Kasım el Hacı Mehmet 1864 yılında camiyi onarmışlardır

Mescit meyilli bir arazi üzerinde yapılmış olduğundan batı cephesi doğuya göre daha yüksektir Bitlis’e hakim konumdaki mescidin ibadet mekanı bu nedenle de düzgün bir plan göstermemektedir Kareye yakın bir plan düzeni olup ulu cami plan tipleri arasındadır İbadet mekanı mihraba dikey üçer sütunla üç sahna ayrılmıştır Buradaki altı silindirik mermer sütun ibadet mekanını on iki bölüme ayırmıştır Bu sütunlar sivri kemerlerle aynı zamanda beden duvarlarına da bağlanmaktadır Her bir bölümün üzeri taştan basık kubbelerle örtülmüştür İbadet mekanı batı cephesinde yuvarlak kemerli sekiz, mihrap yanında birer pencere ile aydınlatılmıştır Pencereler iki sıra halinde ikişerli diziler halindedir Batı yönü kademeler halinde daralan bir takviye duvarı ile bu tarafı ile görkemli bir görünüşe ulaşmıştır

Camide yörede çok sık görülen kırmızı taşlar kullanılmıştır Caminin muntazam olmayan planı üst örtüye de yansımış, kubbeler dışında kalan bölümler düz tavanlarla örtülmüştür

Mihrap tam eksen üzerinde bulunmamaktadır Doğu cephesine daha oluşu da düzgün olmayan plandan kaynaklanmaktadır

Şerefiye Camisi ve Külliyesi (Merkez)

Bitlis’in merkezinde çarşı içerisinde, Hosor ve Kışla derelerinin birleştiği yerde bulunan Şerefiye Külliyesi IVŞeref Han tarafından 1529 yılında yaptırılmıştır Şeref Hanları XVI yüzyılda Bitlis şehrine hakim olan bir aile olup Kanuni Sultan Süleyman’dan büyük imtiyazlar almıştır

Yapı topluluğu cami, medrese, imaret, hamam ve Şeref Han Türbesi’nden oluşmaktadır Yapı topluluğunun batı ve güney yönleri yüksek kayalıklara ve diğer yapılara birleşmiş konumdadır Yalnızca kuzey ve doğu cepheleri görkemli bir şekilde görülebilmektedir

Şerefiye Camisi dikdörtgen planlı olup, yöresel kırmızı kesme taştan yapılmıştır Batı yönü kayalarla birleşmiş, mihrap yönüne de medrese yapılmıştır Her iki yapı arasındaki iki metrelik aralıkta medresenin giriş kapısı bulunmaktadır Caminin kuzeydoğu köşesindeki duvarları doğuya doğru devam ederek L şeklinde bir plan ortaya koymaktadır Doğu yönünde de caminin anıtsal portali bulunmaktadır Portalin alt kısmında üç söveli demir şebekeli dikdörtgen pencereler bulunmakta olup üzerlerine aynı zamanda duvarları takviye eden yay kemerler yerleştirilmiştir Bu bölümler arabesk tabir edilen motiflerle bezenmiştir Zengin taş işçiliği olan portalin dışında dar bir profilin ardından bir sıra mukarnaslı friz oldukça geniş bir nişi meydana getirmektedir Bu yüzeyin ortasında beyaz ve siyah taşlardan oluşan üç dilimli büyük giriş kemeri bulunmaktadır İki yanındaki burmalı sütunlarla takviye edilen portalin çevresi geometrik motiflerle bezenmiştir Giriş kemeri üzerinde de kartuşlar içerisine alınmış kitabeler bulunmaktadırKitabelerin ve kapı girişinin üzeri son derece güzel bir işçilikle yapılmış zengin mukarnaslar devam etmekte olup portale daha görkemli bir görünüş kazandırmaktadır

Portalden 300 X 300 m ölçüsünde kubbeli bir bölüme geçilmektedir Buradan da batı kenarındaki kapı ile son cemaat yerine ulaşılmaktadır Caminin kuzey cephesinde avluya bakan beş bölümlü son cemaat yeri sivri kemerli payandalar ile birbirlerine ve duvarlara bağlanmıştırBu payandalar arasında da yöresel taştan yapılmış dikdörtgen başlıklı silindirik sütunlar bulunmaktadır

Son cemaatten ibadet mekanın giriş diğer camilerde olduğu gibi ortada değil iki yanda yer almıştır Caminin sağ ve solundaki bu kapılar oldukça basit olup üzerleri düz silmelidir İbadet mekanına bu kapılardan dar bir koridordan geçilmektedir Kuzey duvarı ile üç büyük kemerin ve üç büyük payenin bulunduğu bu koridorun üzeri üç küçük kubbe ile örtülmüştür İbadet mekanı beş kalın payenin taşıdığı ,pandantifli bir kubbe ile örtülmüştür Bunun dışında kalan bölümler tonozlarla örtülüdür Caminin üst örtüsü de toprak damlıdır

Mihrap tuğladan olup ilik yapılışında alçı ile kaplı olduğu sanılmaktadır Çevresinde geometrik taş şebeke izleri görülmektedir Ayrıca minber ahşaptan olup güzel bir ağaç işçiliği görülmektedir

Şerefiye İmaretinin doğu kenarına bitişik olan minare kırmızı taştan tamamen yöresel üslupta yapılmıştır Dikdörtgen, kesme taştan kaide üzerinde köşe dolguları, palmet motifleri ile bezenmiştir Bezemeli kaideden yuvarlak gövdeye geçilmektedir Gövdenin altında yuvarlak sağır kemerler bulunmaktadır Kemerlerin içleri kufi yazı ve geometrik geçme motifleri ile bezenmiştir Gövde iki sıra silme ile hareketlendirilmiş, orta kuşaktan sonra konik biçimde dışa doğru genişlemektedir Gövde üzerine yer yer rozetler konulmuştur Şerefe üzerindeki petek kısmı daha dar olup sekizgen bir silme ile sınırlandıktan sonra üzeri piramidal bir külahla örtülmüştür


Şerefiye Medresesi (Merkez)

Şerefiye yapı topluluğundan olan medrese cami ile birlikte IVŞeref Han tarafından 1529’da yaptırıldığı sanılmaktadır Medresenin yapım kitabesi bulunmamaktadır Caminin doğusunda yer alan medrese caminin mihrap duvarı boyunca doğu yönünde bulunmaktadır

Dikdörtgen planlı medrese yöresel kırmız renkli Bitlis taşından yapılmıştır Arazi konumuna uyularak yapılmış olan medresenin batısı kayalara dayanmaktadır Güney cephesi de diğer binalara bitişik olup yalnızca kuzey ve doğu cepheleri mimari özelliğini ortaya koymaktadır Doğu cephesi iki katlı olan medresenin birinci katına dükkanlar yapılmıştır Kuzey cephesinin ortasındaki iki sütunla çerçevelenmiş bir kapıdan önce tonozlu bir eyvana ardından da avluya girilmektedir Girişin tam karşısına tonozlu dershane eyvanı yerleştirilmiştir Giriş ve dershane eyvanı arasında her iki tarafta uzanan revakların arkasında medrese hücreleri sıralanmıştır Doğu yönünde ortada tonoz örtülü dikdörtgen bir mekan ile bunun bir yanında kubbeli kare bir hücre,diğer yanında da kubbeli iki kare mekan yer almaktadır Diğer yönde ise üzerleri kubbeli kare planlı beş hücre peş peşe sıralanmıştır Medresenin üzeri toprak bir örtü ile kapatılarak kubbeler gizlenmiştir


Şerefiye İmareti (Merkez

Şerefiye külliyesinin imaretinin de diğerleri ile birlikte IVŞeref Han tarafından 1529’da yapıldığı sanılmaktadır

Şerefiye İmareti dikdörtgen planlı olup, kaba yontma taştan yapılmıştır Külliyenin diğer yapıları ile karşılaştırıldığında daha kaba bir işçilik ve yapı malzemesi kullanıldığı görülmektedir Bununla beraber dört metre yüksekliğindeki duvarları basit taş silmelerle hareketlendirilmeye çalışılmıştır İmarete güney cephedeki küçük bir eyvan ile avluya girilmektedir Giriş kapısı sivri kemerli bir niş şeklinde olup kesme taştan yapılmış, silmelerle profillendirilmiştir İmaretin içerisinde ortadaki kubbeli kısma açılan dört yönde sivri beşik tonozlu dört eyvanın her köşesine yine beşik tonozlu hücreler yerleştirilmiştir Bunlardan batıdaki eyvan diğerlerinden 60 cm daha yüksek olup içerisine bir sel sebil ile havuz yerleştirilmiştir Doğu eyvanı iki kısımdan meydana gelmiştirİmaretini yanından geçen dereye uyulmasından ötürü de plan düzeni intizamsızdır Büyük olasılıkla ilk yapılışında daha düzgün olan bu bölümün içerisine bir duvar örülmüştür


IVŞeref Han Türbesi (Merkez)

Şerefiye yapı topluluğunun bir bölümünü oluşturan Şeref Han Türbesi, avlunun doğusunda, Şerefiye Camisi’nin giriş kapısına bitişiktir Giriş kapısı üzerindeki kitabesinden öğrenildiğine göre Emir Şeref oğlu Emir Şemseddin tarafından IVŞeref Han için 1533’de yaptırılmıştır
Kesme taştan yapılan türbenin alt bölümü kare planlı olup, köşelerin kesilmesiyle sekizgen bir görünüm kazanmıştır Beden duvarlarına mermer şebekeli,silmeli dikdörtgen pencereler açılmıştırAlt sıra pencerelerin üzerine daha küçük ölçüde ikinci bir pencere sırası yerleştirilmiştir

Türbe girişi avlunun batı yönündedir Sivri kemerli büyük bir niş görünümündeki giriş iki sıra halinde bir bordürle çevrilmiştir Bunlardan dıştaki bordür 25 cm genişliğinde geçme örgüler ve bunların arasındaki dilimli sekizgenler ve yıldızlarla bezenmiştir Kapı kenarlarını süsleyen ikinci bordür halat motifleri şeklindedir Yay kemerli türbe kapısı üzerinde de dörtgen bir çerçeve içerisine alınmış kitabe bulunmaktadır Ayrıca türbenin doğusuna oyma bir bordürle çevrili hacet penceresi açılmıştır

Türbenin cami duvarları ile birleştiği kısımlarda taştan üçgen dolgulara yer verilmiştir İç kısımda kıble yönü büyük bir niş şeklindedir Pandantifli bir kubbenin örttüğü türbe tipik Selçuklu türbelerinin bir benzeridir Alt kısımda mumyalık, üst kısımda da sanduka bulunmaktadır Türbe içerisinde altı sanduka bulunmakta olup bunlardan sağ kenardaki IVŞeref Han’a aittir


Şerefiye Han Hamamı (Merkez)

Şerefiye Külliyesinin bir bölümünü oluşturan hamam Han Hamamı ismiyle halk arasında tanınmaktadır Hatuniye Caddesinde demirciler denilen yerde bulunmaktadır Hamamın kitabesi bulunmamakla beraber Şeref Han’ın vakfiyesinde ismi geçen hamamın bu hamam olduğu sanılmaktadır

Şerefiye Hamamı’nın düzgün olmayan palan düzeni bulunduğu araziden kaynaklanmaktadır Buradaki arazinin doğu ve güneyinin kazılmasından ötürü hamamın bir bölümü toprağa gömülmüştür

Hamamın soyunmalık kısmı oldukça geniş bir alana yayılmıştır Bu bölüme sonradan yapılan ek binaların arasından girilmektedir Beşik tonoz örtülü küçük bir bölümden sonra içerisine girilen soyunmalık orijinal yapımında kare planlı olmasına karşılık sonradan iç kısımların köşeleri doldurulmuş ve sekizgen bir plana dönüştürülmüştür Bu bölümün üzeri tromplu bir kubbe ile örtülmüştür Soyunmalığın doğusunda bulunan bir koridordan dikdörtgen, beşik tonozlu ılıklık bölümüne geçilmektedir, bir diğer kapı ile de kubbeli bir bölüme geçilmektedir Burada diğer hamamlarda rastlanmayan bir özellik de soyunmalığın bir bölümünde beşik tonozlu küçük bir eyvan meydana getirilerek kıble duvarına bir de mihrap yerleştirilmiş olmasıdır Zeminden 70 cm yüksekliğindeki bu bölüm diğerlerinden ayrılmaktadır Böylece hamam içerisinde bir mescit meydana getirilmiştir

Hamamın doğusunda büyük bir alanı kaplayan düzgün planlı sıcaklık merkezi bir kubbe ile örtülmüştür Bu bölüm dört eyvan ve köşe hücrelerinden oluşmuştur Buradaki hücreler arazi durumundan ötürü düzensiz bir plan göstermektedir Bazı hücrelerin genişlemesinde arazinin kayalık oluşu da etkili olmuştur



Kureyşi Camisi (Merkez)

Bitlis Zeydan Mahallesi’nde bulunan Kureyşi Camisi’nin ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı kesinlik kazanamamıştır Bununla beraber tavan örtüsünün sivri tonozlu oluşu yapının XIIyüzyılda Selçuklular döneminde yapıldığına işaret etmektedir Halk arasında yaygın bir söylentiye göre Arabistan’daki Kureyşi kabilesinden bir kişi Bitlis’e gelip yerleşmiş ve bu camiyi yaptırmıştır Bu yüzden de camiye Kureyşi Camisi ismi yakıştırılmıştır

Kureyşi Camisi basit bir yapıdır Ancak l810 tarihinde yeni baştan yapılırcasına onarım geçirmiştir Dikdörtgen planlı cami kaba ve yontma taştan yapılmıştır Güney cephesindeki altı basamaklı bir merdiven ile girilen caminin yekpare taş kemerli bir kapısı bulunmaktadır Girişin hemen yanında gasilhane ve helalar, batısında ise odunluk olarak kullanılmış bir mekan bulunmaktadır Kuzeydeki bir kapıdan ibadet mekanına girilmekte ve 900 X 830 m ölçüsündedir Üzeri toprak damla örtülü olup iç mekanını ortasında dikdörtgen kalın bir paye kemerlerle beden duvarlarına bağlanmıştırBöylece iç mekan dört bölüme ayrılmış ve birinin üzeri beşik tonozlarla örtülmüştür Bu bölümlerden mihraba yakın olanı diğerlerinden daha geniştir Mihrabın belirli bir özelliği bulunmamaktadır İç mekan beş pencere ile aydınlatılmıştırKuzey doğu köşesine yerleştirilen minare sonradan buraya eklenmiştir

Caminin batısındaki, içeriden geçilen türbenin kime ait olduğu bilinmemekle beraber büyük olasılıkla banisine aittir



Dört Sandık Camisi (Merkez)

Bitlis, Gökmeydan semtindeki bir yamaçta bulunan Dört Sandık Camisi’nin banisi bilinmemekle beraber l543-1552 yıllarında yapıldığı sanılmaktadır

Kare planlı, kalın kesme taştan yapılmış olan cami düz toprak damlı olup basit bir yapıdır İbadet mekanına kuzey yönündeki basit ve sonradan yapılmış bir yapının içerisinden geçilerek girilmektedir İbadet mekanının ortasındaki tek bir sütun çatıyı desteklemektedirBu sütunla duvarlar arasında bağlantı sağlanmış, böylece ibadet mekanı üzeri kubbelerle örtülü dört bölüme ayrılmıştırBasit mihrabının yanındaki bir kapıdan üzeri tonozla örtülü dikdörtgen planlı türbeyi geçilmektedir Bu türbede Şeyh Abdullah Redehşani gömülüdür



Aşağı Kale Camisi (Merkez)

Bitlis şehir merkezinde bulunan Şerefiye yapı topluluğunun batısında, köprü başında bulunan Aşağı Kale Camisi’ni kimin yaptırdığı bilinmemektedirYapı üslubundan büyük olasılıkla XVIIyüzyılda yapılmıştır

Cami hafif meyilli bir arazide Dikdörtgen planlı olarak yapılmıştır Arazi konumundan ötürü de belirli bir plan tipi içerisine yerleştirilememektedir Girişin de bulunan bir holden sonra ibadet mekanına girilmektedir İbadet mekanı ortasında kalın bir sütunla desteklenmekte olup bu sütunla duvarlar arasındaki kemerlerle dört bölüme ayrılmıştır Bu bölümler kubbe şeklindeki tonozlarla örtülmüştür Caminin bütününün üzeri düz toprak damlıdır Ancak düzensiz planından ötürü bu bölümler birbirlerine eşit değildir Mihrabın iki yanındaki pencerelerle içerisi aydınlatılmaktadır Cami mimari yönden bir özellik taşımamaktadır


Taş Camisi (Merkez)

Bitlis merkezinde Hükümet konağına çıkan yolun üzerinde, Taş Cami Mahallesi’nde bulunan bu caminin ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir Yapı üslubundan XVIIIyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır

Kareye yakın dikdörtgen planlı caminin bulunduğu arazinin meyilli oluşundan ötürü batı cephesi diğer yanlardan daha yüksektir Caminin ortasında bulunan tek sütun kemerlerle duvarlara bağlanmış içerisini dört bölüme ayırmıştır Bölümlerin üzeri de küçük kubbelerle örtülmüştür Güney kenarının ortasında bulunan mihrap dışarıya doğru çıkıntı meydana getirmektedir Mihrabın solunda küçük bir pencere diğer tarafında da ahşap minber yer almaktadır Bu caminin de üzeri toprak damla örtülmüştür


Alemdar Camisi (Merkez)

Bitlis şehir merkezinin güneyinde, Bitlis deresinin de sağında bulunan Alemdar Mahallesi’ndeki bu camiyi kitabesinden öğrenildiğine göre Maksut Paşa 1783-1784 yıllarında yaptırmıştır Yapılışından sonra birkaç kez onarılmıştır

Alemdar Camisi dik bir yamacın üzerinde bulunmakta, kesme taştan iki katlıdır Caminin alt katında banisinin mezarı bulunmaktadır Ayrıca burada Eba Eyyb-el Ensari’nin kardeşi Feyzullah el-Ensari’nin mezarının bulunuşu halk arasında camiyi aynı zamanda ziyaretgah yapmıştır

İbadet bölümü bunun üzerindeki ikinci kattadır Bu caminin de arazi konumundan ötürü düzgün bir planı bulunmaktadır Eğri bir dikdörtgen plan düzenindeki camiye batı kenarındaki yay kemerli kapıdan girilmektedir Kapı kemeri üzerinde de caminin kitabesi yer almıştır İbadet mekanı doğu ve batı yönünde uzanan dört sütun ile iki bölüme ayrılmıştır Ayrıca kuzey-güney yönündeki kemerlerle de beşer bölüme ayrıldığı görülmektedir Bu kemerlerde muntazam olmayıp, doğu uçtaki iki kemer beden duvarlarına dikey,diğerleri ise çapraz konumdadır

Duvarların doğu ve güneyinde nişler içerisinde pencereler sıralanmıştır Diğer duvarlarda kemer ayaklarından ötürü büyük nişler yerleştirilmiştir Caminin üst örtüsü düz toprak damlıdır


Gökmeydan Camisi (Merkez)

Bilecik il merkezinin güneyinde Gökmedrese Mahallesi’nde bulunan caminin kitabesinde l801 yılında yaptırılmış olduğu yazılı ise de yapı üslubundan daha eski tarihlerde yapıldığı anlaşılmaktadır Büyük olasılıkla bu kitabe, belirtilmemekle beraber onarım kitabesidir Caminin bu tarihte temelinden itibaren yıkılarak eski parçaların eklenmesiyle yeniden yapıldığı sanılmaktadır Yalnızca giriş cephesindeki ahşap kapısının Selçuklu döneminden kaldığı sanılmaktadır Bunun yanı sıra kesme taştan kapı kenarlarında Selçuklu yapılarında görülen sütunlar bulunmaktadır

Günümüzde camiye yapılan yeni eklerle plan düzeni bozulmuş ve ortaya L şeklinde bir plan çıkmıştır İki katlı olan caminin alt katını oluşturan taş duvarlar üst kattan tamamen ayrılmaktadırAlt katın medrese veya zaviye olduğu ileri sürülmüşse de bu iddia da kesinlik kazanamamıştır

İkinci katı oluşturan ibadet mekanına doğu cephesindeki merdivenlerle çıkılmaktadırDüzgün olmayan,dikdörtgen planlı bu bölüm iki sütun ve iki paye ile boyuna iki, enine de dört bölüme ayrılmıştır Bölümleri birbirinden ayıran kemerlerin beden duvarlarına birleştikleri yerlerde duvarlar ayrıca birer payanda ile takviye edilmiştir Bunun sonucu olarak da ibadet mekanı sekiz ayrı bölüme ayrılmıştır Bu bölümlerin üzerleri basık kubbelerle örtülmüştür

İç mekan biri doğu diğeri de batı ve ikisi de mihrap yanında olmak üzere dört pencere ile aydınlatılmıştır İç kısımda herhangi bir bezeme bulunmamaktadırYalnızca mihrap duvarının ortasında XIXyüzyıl özellikleri taşıyan bezemeler dikkati çekmektedir

Caminin güneybatı köşesine,camiden 3 m uzaklıkta çok yüksek olmayan minaresi yapılmıştır Minare, kitabesinden anlaşılacağı gibi l924 tarihinde yapılmıştır Kare kaideli minarenin gövdesi yuvarlak olup yer yer bilezikler, rozetler, kaval silmeler ve üçgenlerle süslenmiştir


Hacı Beğiye Mesçidi (Merkez)

Bitlis merkezinde, Bitlis Deresinin doğusunda yer alan Hacı Beğiye Mescidi kitabesinden öğrenildiğine göre İbrahim oğlu Emir Mehmet tarafından l444’de yaptırılmıştır Ancak zaman zaman yapılan onarımlar nedeniyle cami ile birlikte medresesi orijinalliğini büyük ölçüde yitirmiştir

Dikdörtgen planda küçük bir yapı olan cami Bitlis taşından yapılmıştır Batı cephesinde üst sıralarında iri mukarnas yuvaları şeklinde fırız bulunmakta olup yapıldığı döneme aittir İbadet mekanında orijinal bir iz ve bezeme bulunmamaktadır Diğer Bitlis camileri gibi bunun da üzeri toprak düz damla örtülüdür


Aynelbürüt Camisi (Soğukpınar Camisi) (Merkez)

Bitlis’in doğusundaki yamaçta, İnönü Mahallesi’nin Havuzbaşı mevkiinde bulunmaktadır Bu yapıdaki türbeden ötürü Molla Abdurrahman Camisi de denilmektedir Caminin kitabesi bulunmadığından ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı bilinmemektedir

Eğimli bir arazide yer alan cami iki katlıdır Doğusundaki yoldan ötürü yüksekte kalan caminin cephesi bu yüzden basık bir görünümdedir Alt kattaki türbe,şadırvan uzun bir koridor şeklinde olup üzeri tonoz örtülüdür

İkinci katta caminin ibadet mekanı bulunmaktadırBuraya zemin katından geçildiği gibi doğu cephesindeki kapıdan da girilmektedir Kesme taştan duvarların batı ve güney cephelerine pencereler açılmıştır Bu bölüm kuzey güney yönünde ve mihrap eksenindeki bir orta paye ile içerisi dört bölüme ayrılmıştır Bu bölümlerin üzerleri basık kubbelerle örtülmüştür Üst örtü diğer Bitlis camilerinde olduğu gibi düz toprak damlıdır

Yarım silindirik mihrabın iki köşesine silindirik iki küçük sütun yerleştirilmiştir Caminin minberi ve minaresi bulunmamaktadır

Adilcevaz Paşa Camisi (Adilcevaz)

yüzyılda Zal Paşa tarafından yaptırılmıştır

Osmanlı Erken Dönem Ulu Cami plan tipindeki caminin kuzey cephesinde ,iki sütun ve beden duvarlarının uzantılarının oluşturduğu kemerlerle birbirine bağlı üç kubbeli bir son cemaat yeri bulunmaktadır Son cemaat yerinin ortasında sivri kemerli bir niş içerisinde yay kemerli caminin giriş kapısı bulunmaktadır Kapının üzerinde kitabe yeri ayrılmış ise de kitabe buraya konulmamıştır Son cemaatin iki yanında birer pencere bulunmaktadır Dikdörtgen planlı ibadet mekanının ortasında dört sütun bulunmaktadır Bu sütunlar birbirlerine ve duvarlara kemerlerle bağlı olup üzerleri taş pandantifli küçük dokuz kubbe ile örtülmüştür İbadet mekanının doğu ve batı cephelerinde iki sıra halinde alttakiler sivri kemerli, üsttekiler alttakilerden bir fazla olarak yine sivri kemerli pencereler bulunmaktadır Mihrap yönünde ise iki sıra halinde sivri kemerli üç pencere bulunmaktadır

Mihrap beş kenarlı küçük bir çıkıntı halinde dışarıya taşırılmıştır Mihrap çıkıntısını üzeri piramidal bir külahla örtülmüştür

Caminin kuzey batı köşesine, son cemaat yerine bitişik olarak kare kaideli minare eklenmiştir Bu minare Ahlat Kalesi içerisindeki İskender Paşa ve Kadı Ahmet Camilerinin minarelerine benzemektedir Kaidenin üst kısımlarında meandr motifleri, kuşaklar vardır Buradan yuvarlak gövdeye geçilmektedirGövde bir taş sırası altında beyaz taştan örgü motifli bir kuşakla daha gösterişli bir konuma getirilmiştir


Ulu Cami (Adilcevaz)

Adilcevaz ilçesinin batısında, Van Gölü kıyısındaki yamaçta yer alan Ulu Caminin XIV-XVda yapıldığı sanılmaktadır

Cami dikdörtgen planlı olup doğu-batı yönünde uzanmaktadır Arazi konumundan ötürü doğu ve batısı toprağa gömülmüştür Güney cephesi asıl cepheyi meydana getirmektedir Düzgün blok taşlardan yapılan caminin ibadet mekanına doğudan taş söveli bir kapıdan girilmektedir Buradaki bölüm aynı zamanda son cemaat görevini de üstlenmiş, abdest alma muslukları da buraya sıralanmıştır Üzeri beşik tonozla örtülü ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır

Girişe göre tam eksen üzerinde bulunmayan mihrap dışa doğru hafif bir çıkıntı yapmakta olup doğusunda bir,batısında da üç pencere buraya açılmıştırAyrıca güney duvarı boyuncu sivri kemer alınlıkla pencereler sıralanmıştır Bunların alınlıklarında çarkıfelek rozet motifleri birbirini izler biçimde sıralanmıştır İlk sıra pencereler küçük,üst sıradakiler dikdörtgen şekildedir


İskender Paşa Camisi (Ahlat)

İskender Paşa Camisi Eski Ahlat Kalesi içerisinde bulunmaktadır Kitabesinden öğrenildiğine göre İskender Paşa tarafından 1584 yılında yaptırılmıştırMimar Sinan eseri olduğu da ileri sürülmüştür

İskender Paşa Camisi 2075 X 1627 m ölçüsünde dikdörtgen bir plan göstermektedir Caminin asıl ibadet yeri 1305 X 1283 m ölçüsünde olup bu bölümün üzeri kubbe ile örtülmüştür Günümüze harap bir halde gelen caminin son cemaat yeri iki sütun ve beden duvarlarının uzantılarından oluşmakta olup bunların üzerleri küçük kubbelerle örtülüdür Giriş kapısı sivri kemerli büyük bir niş şeklinde olup taş silmelerle bezenmiştir Kapının üzerinde kare bir çerçeve içerisine alınmış yapım kitabesi bulunmaktadır

Caminin beden duvarları kırmız beyaz renkli taşların alternatif düzende sıralanmasından meydana gelmiştir Üst örtü yıkıldığından bu konuda sağlıklı bir bilgi verebilmek çok zordurBununla beraber üst örtünün tromplu bir kubbe ile örtülü olduğu sanılmaktadır Caminin doğu,batı cephelerinde üçer,kuzey ve güney cephesinde ikişer penceresi bulunmaktadır Ayrıca giriş kapısı ile mihrap üzerinde de sivri kemerli birer pencere yer almaktadır Bu pencereler mermer söveli,sivri kemerli ve alınlıklıdır

İbadet mekanın süslemeli olup olmadığı kesinlik kazanamamakla beraber oldukça sade bir kale camisi olduğu sanılmaktadırMihrap beş köşeli olup iki köşesine iki ince sütun yerleştirilmiştir

Caminin kuzey batı köşesine 318 x 318 m ölçüsünde kare kaideli minare eklenmiştirMinare gövdesi yuvarlak olup örgü motifli bir kuşakla hareketli bir görünüm sağlanmıştır Şerefe altı mukarnaslarla süslenmiştir Şerefe üzerindeki petek daha inci olup burası da mukarnaslarla bezenmiştir


Kadı Mahmut Camisi (Ahlat)

Ahlat Kalesi içerisinde bulunan Kadı Mahmut Camisi’ni Ahlatlı kadı ailesinden Gazi Kadı Mahmut 1597 de yaptırmıştır Cami İskender Paşa Camisi ile birlikte yapılmıştır

Caminin kuzey cephesinde bulunan son cemaat yeri ibadet mekanın uzantıları ile bunların arasındaki iki sütunun oluşturduğu üzeri kubbeli üç bölüm halindedir Giriş kapısı sivri kemerli büyük bir niş içerisine alınmıştır Mermer söveli kapının üzeri geometrik kabartma motiflerle bezenmiştir Bunun üzerine de caminin yapım kitabesi yerleştirilmiştir Girişin iki yanında zeminden yüksek sekiler üzerinde silindirik mihrapçıklar ve bunların etrafında da geometrik geçmeler yer almaktadır Cami diğer Ahlat yapılarında olduğu gibi kesme taştan yapılmıştır Cami 1748 X 1339 m ölçüsünde dikdörtgen planlıdır İbadet yeri ise l339 X l339 m ölçüsünde kare planlıdırÜzeri stalaktitli köşe tromplarının yardımıyla beden duvarlarına oturan piramidal ,taş külahlı bir kubbe ile örtülüdür Caminin doğu ve batı cephelerinde sivri kemer alınlıklı üçer pencere ile aydınlatılmıştır Mihrabın iki yanında da birer pencere bulunmaktadır

Mihrap beş köşeli küçük bir niş şeklindedirİki köşesinde küçük başlıkları olan sütunlar yerleştirilmiştir

Minare kuzey batı köşesinde olup kaideye kadar olan bölümü yıkılmıştırTaştan kare kaidesinin üzerinde silindirik gövdesi olduğu sanılmaktadırBüyük olasılıkla minare İskender Paşa Camisinin minaresinin bir benzeridir


Emir Bayındır Camisi (Ahlat)

Giriş kapısının sağındaki kitabeden Bayındır İbn Rüstem tarafından 1477’de yaptırıldığı öğrenilmektedir

Cami dikdörtgen planlı olup iki bölümden meydana gelmiştir Birinci bölümü kare planlı öndeki giriş eyvanı oluşturmaktadır Bunun arkasındaki ibadet mekanı birinci bölümden daha geniş olup dikdörtgen planlıdır Kesme taştan yapılan caminin üzeri toprak damla örtülmüştürİbadet mekanı batı yönünde bir, mihrabın iki yanında da iki pencere ile aydınlatılmıştır

Güney cephedeki mihrap oldukça basit ve bezemesiz olup duvardan dışarıya doğru çıkıntı meydana getirmektedir

Bitlis Türbe ve Kümbetleri


IVŞeref Han Türbesi (Merkez)

Şerefiye yapı topluluğunun bir bölümünü oluşturan Şeref Han Türbesi, avlunun doğusunda, Şerefiye Camisi’nin giriş kapısına bitişiktir Giriş kapısı üzerindeki kitabesinden öğrenildiğine göre Emir Şeref oğlu Emir Şemseddin tarafından IVŞeref Han için 1533’de yaptırılmıştır
Kesme taştan yapılan türbenin alt bölümü kare planlı olup, köşelerin kesilmesiyle sekizgen bir görünüm kazanmıştır Beden duvarlarına mermer şebekeli,silmeli dikdörtgen pencereler açılmıştırAlt sıra pencerelerin üzerine daha küçük ölçüde ikinci bir pencere sırası yerleştirilmiştir

Türbe girişi avlunun batı yönündedir Sivri kemerli büyük bir niş görünümündeki giriş iki sıra halinde bir bordürle çevrilmiştir Bunlardan dıştaki bordür 25 cm genişliğinde geçme örgüler ve bunların arasındaki dilimli sekizgenler ve yıldızlarla bezenmiştir Kapı kenarlarını süsleyen ikinci bordür halat motifleri şeklindedir Yay kemerli türbe kapısı üzerinde de dörtgen bir çerçeve içerisine alınmış kitabe bulunmaktadır Ayrıca türbenin doğusuna oyma bir bordürle çevrili hacet penceresi açılmıştır

Türbenin cami duvarları ile birleştiği kısımlarda taştan üçgen dolgulara yer verilmiştir İç kısımda kıble yönü büyük bir niş şeklindedir Pandantifli bir kubbenin örttüğü türbe tipik Selçuklu türbelerinin bir benzeridir Alt kısımda mumyalık, üst kısımda da sanduka bulunmaktadır Türbe içerisinde altı sanduka bulunmakta olup bunlardan sağ kenardaki IVŞeref Han’a aittir

Veli Şemseddin Han Türbesi (Merkez)

Bitlis İhlasiye Medresesi yanında bulunan Veli Şemseddin Han Türbesi’nin kitabesi günümüze gelememiştir Mimari üslubundan bu türbenin XV-XVII Yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır

Türbe iki bölümden meydana gelmiştirYapının birinci bölümü bir medrese eyvanına benzemektedir Burası daha çok bir dergaha benzemektedir Günümüzde her iki bölüme de sandukalar yerleştirilmiştir Yol seviyesinden daha yüksekte olan bu bölüm, eyvanlı türbeleri andırmaktadır

Kesme taştan yapılmış, doğu duvarına da küçük bir niş açılmıştır Buradaki bir merdiven ile aşağıya inilerek ikinci kısma geçilmektedir Sivri kemerli bir kapıdan içerisine girilen ikinci bölüm kare planlı olup dört kenarına dört eyvan yerleştirilmiş ve böylece haçvari bir plana dönüşmüştür Böylece türbenin Selçuklu geleneğini sürdürdüğü de açıkça görülmektedir Kuzey ve güney eyvanlardaki küçük nişlerin dergahın çile hücreleri olduğu da iddia edilmişse de bu durum yeterince kanıtlanamamaktadır Üst örtü eyvan kemerlerinden başlayarak üst üste bindirilmiş kademeler halindedir


IIŞeref Han Türbesi (Merkez)

IIŞeref Han Türbesi, Gökmedrese’nin karşısındadır Kitabesi olmamakla beraber IIŞeref Han’a ait olduğu sanılmaktadır Bu durumda 1421 tarihinde yapıldığı sanılmaktadır

Kümbet şeklinde bir türbe olup büyük bir kısmı toprağa gömülmüştür Türbenin alt kısımları kare planlı olup üzeri sekizgen planlıdır ve piramidal bir külahla üzeri örtülmüştür Kuzey kesimindeki kapısına üç basamaklı bir merdiven ile inilir Türbenin biri giriş kapısı diğer ikisi de doğu ve batı duvarlarında ki üç pencere ile aydınlanmaktadır Türbenin içerisi kare planlıdır ve üzerini l50 m yüksekliğinde hafifçe daralan bir kubbe örtmektedir

Türbe içerisindeki mezarlar toprağa gömülüdür Ayrıca mumyalık kısmı bulunmamaktadır


Üç Bazılar Türbesi (Merkez)

Gökmeydan yapı topluluğu içerisinde olan Üç Bazlar Türbesi’nin IIŞeref Han’ın kızlarına ait olduğu söylenmektedir XIVyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır Türbe uzunca bir dikdörtgen planı olup ortasındaki bir kemere ikiye ayrılmıştır Ayrıca türbenin etrafında dört sivri kemerli bir açıklık bulunmaktadırBöylece bu türbe açık türbeler gurubu içerisinde düşünülebilir Türbenin üzeri kuzey güney yönünde uzanan sivri beşik tonozludur Orta kısımda ise tonoz kesme taştan bir kemerle takviye edilmiştir Türbenin bütün kesme taştan yapılmıştır


Ziyaeddin Han Türbesi (Merkez)

Bitlis, Gökmeyden yakınındaki bu türbenin Şerefhanlar sülalesinden Ziyaeddin Han’a ait olduğu sanılmaktadır Bu bakımdan XIV-XVyüzyıla tarihlendirilmektedir Türbe yıkılmış, günümüze yalnızca mumyalık kısmı gelebilmiştir Türbenin kümbet şeklinde yapıldığı sanılmaktadır

Türbenin alt kısmı kare planlı olup kalıntılarından üzerinin sekizgen planlı olduğu anlaşılmaktadır Üzeri de büyük olasılıkla primi dal bir külahla örtülüdür Kuzeydeki girişten üç basamaklı bir merdiven ile inilen türbenin içerisi oldukça basıktır Mumyalık kısmının duvarları taş çıkıntılarla yukarıya doğru hafif bir kavisle devam ederek köşelerde birleşmektedir


Şeyh Hacı İbrahim Türbesi (Merkez)

Bitlis, İnönü Mahallesi, Kürün Sokak’taki,Girit Mezarlığı’nda bulunan Şeyh Hacı İbrahim Türbesi’nin kitabesi bulunmamakla beraber, içerisindeki mezar taşında 1781 tarihinin bulunuşu, türbenin XVIIIyüzyılın sonlarında yapılmış olacağına işaret etmektedir

Kare planlı kaidesinin üzerinde kare planlı bir türbedir Toprak zemin altında kalmış olmasına rağmen, ayakta kalabilmiş duvarlarından yapı şekli hakkında bilgi vermektedir Kare planlı mekan kemerlerle genişletilmiş, üzeri de pandantifli tonoz bir kubbe ile örtülmüştür

Türbenin içerisine güney cephesindeki bir kapıdan girilmektedir Giriş kapısı üzerinde kitabe yeri bulunuyorsa da kitabesi günümüze gelememiştir



Şeyh Tarihi Gürgi Türbesi (Merkez)

Bitlis’in doğusunda, Zeydan Mahallesinde bir tepenin yamacında bulunan Şeyh Tarihi Gürgi Türbesi ,avlu duvarındaki kitabesinden öğrenildiğine göre, Abdal Han tarafından, Şeyh Tarihi Gürgi için 1664’de yapılmıştır

Türbe basit bir yapıdır, küçük bir avlu içerisindedir İçeriden silindirik, dışarıdan on iki kenarlıdır Üzeri içten kubbe, dıştan piramidal bir külahla örtülmüştür Girişi doğu cephesindedir Güneydeki bir pencere ile içerisi aydınlatılmaktadırTürbe içerisinde hiçbir bezeme bulunmamaktadır

Türbeye Şeyh Tarihi Gürgi’nin yanına Hüsamettin Bitlisi de gömülmüştür


Aynelbürüt Türbesi (Merkez)

Bitlis’in doğusundaki yamaçta, İnönü Mahallesi Havuzbaşı’nda bulunmaktadırYanındaki camiye de halk arasında Soğukpınar Camisi denilmektedir Türbe, Molla Abdurrahman’a
aittir

Meyilli bir arazide yapılmış olan caminin doğusundaki Molla Abdurrahman’ın mezarı bulunmaktadır


Memi Dede Türbesi (Merkez)

Bilecik, Zeydan Mahallesi, Alemdar Sokaktaki Memi Dede Dergahının yanında bulunan Memi Dede Türbesi, Mehmet oğlu Ahmet Yunus tarafından, dergah ile birlikte 1572’de yaptırılmıştır

Dergahın yanından Bitlis Deresi geçtiğinden ötürü dergah ile birlikte türbenin de düzgün bir planı bulunmamaktadır Memi Dede dergahının yarısı mescit diğer yarısı da türbedir Türbe kesme taştan, kare kaideli, içten silindirik,dıştan on iki kenarlı bir yapıdır Mescit’e bitişik olan türbenin buraya sonradan eklendiği sanılmaktadır Türbe de mescit gibi tonoz örtülüdür Altında mumyalık kısmı olduğu sanılmaktadır


Küfrevi Türbesi (Merkez)

Bitlis’in doğusundaki Bitlis Deresi’nin yakınındaki Küfrevi Türbesi Şeyh Muhammet Küfrevi dergahı ile birlikte XVIIIyüzyılda yapılmıştır

Dergahın girişindeki revak kısmında türbe bulunmaktadır Buradaki revakların üzeri küçük kubbelerle örtülüdür Türbe barok üsluptaki türbenin sekizgen planı bulunmaktadır Üzeri pandantifli bir kubbe ile örtülmüştür Aynı zamanda bir ziyaretgah olarak düşünüldüğünden ötürü her kenarına dikdörtgen pencereler açılmıştır Bu pencerelerin üzerinde ve saçak altında bir profil çepeçevre türbe kenarlarını dolaşmaktadır


Nuh Baba Türbesi (Merkez)

Bitlis, Hersa Mahallesi’nde, Karakulak semtinde bulunan Nuh Baba Türbesi, kitabesine göre 1700 yılında yapılmıştır Türbenin bitişiğinde Nuhiye Medresesinin kalıntıları bulunmaktadır

Kareye yakın dikdörtgen planlı türbe sarı Bitlis taşından yapılmıştırGüney yönünde girişi olan türbe içeriden, kuzey güney yönünde büyük nişlerle genişletilmiştir Girişi güney yönündedir Türbenin üzerinde kasnaksız bir kubbe yer almaktadır Buradaki kubbeye duvarlardan geçiş küçük pandantiflerin yardımı ile olmaktadırKubbenin üzerinde bir boşluktan sonra piramidal külah oturtulmuştur Beden duvarları üzerindeki sade ve dar bir silme başlıca süslümü elemanıdır Ancak duvarlar sade olmasına karşılık pencere ve kapı silmeleri üzerinde örgü motifleri bulunmaktadır


Sait Şeref Han Türbesi (Merkez)

Bitlis’in güney doğusunda, Hersa Mahallesi’nde bulunan Sait Şeref Han Türbesi içerisindeki mezar taşındaki 1723 tarihinden ötürü XVIIIyüzyılın ilk yarısında yapıldığı anlaşılmaktadır

Türbe sarı Bitlis taşından yapılmıştır Kesme taştan duvarları olan türbe kare planlıdır ve üzeri piramidal bir külahla örtülmüştür Kuzey yönünden içerisine girilen türbenin üç kenarında pencereler bulunmaktadır İç mekandan kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır Beden duvarları üzerindeki dar silmeler, çatının taş kaplamalar ve saçak silmeleri başlıca bezeme elemanlarıdır


Şeyh-Ül Garip Türbesi (Merkez)

Bilecik, Zeydan Mahallesi, Alemdar Sokak’ta bulunan Şeyh-ül Garip Türbesi, Hadım Ağası Mehmet Ağa tarafından 1632’de onarılmıştır Bu durumda türbenin daha eski tarihte yaptırılmış olduğu sanılmaktadır

Düzgün kesme taştan yapılmış olan türbe iki katlıdır Birinci katta Şeyh Garip’in türbesi, ikinci katta da Sultaniye Camisi bulunmaktadır Birinci katta türbenin yanı sıra dikdörtgen bölümlerden birisinde mihrap nişinin bulunuşu türbeyi ziyaret gelenlerin namaz kılmasına ayrılmıştır


Feyzullah Ensari Türbesi (Merkez)

Bitlis, Alemdar Camisi yanındaki Feyzullah Ensari Türbesi’ni Maksut Paşa 1783 yılında yaptırmıştır Türbe de gömülü olan Feyzullah Ensari’nin Eyüp el Ensari’nin kardeşi olduğu söylenmektedir

Türbenin üst kısmında Alemdar Camisi bulunmaktadır Bu yapı çeşitli mezarları kapsayan, dikdörtgen basit bir türbedir Alemdar Camisi yapılmadan önce bu türbenin bulunduğu, daha sonra türbeyi içerisine alarak, alt katta türbenin, üst katta da caminin yapıldığı sanılmaktadır


Hacı Hasan Hoca Türbesi (Merkez)

Bitlis, Kurubulak Mahallesi’nde Hacı Hasan Hoca Sirvani Dergahı’nın bir bölümünü oluşturan Türbeyi, Şerefhan ailesinden Cevahir Hatun yaptırmıştır

Oldukça meyilli bir arazide bulunan dergahın güney batısında Hacı Hasan Hoca Şirvani’nin türbesi bulunmaktadır Dergahın hücrelerin yanında bulunan türbe diğerleri gibi kesme taştan olup üzeri piramidal konik bir çatı ile örtülüdürTürbenin içerisini güney ve batı kenarlarındaki pencereler aydınlatılan türbe diğerlerinden daha büyük ve gösterişli konumdadır


Çıplak Baba (Şeyh Baba) Türbesi (Merkez)

Bitlis, Gazi Bey Mahallesi’nde bulunan Çıplak Baba Türbesi’nin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir Ancak içerisinde bulunan, l834 tarihli bir mezar taşına dayanılarak XIX
yüzyılın ilk yarısında yapıldığı sanılmaktadır

Türbenin bulunduğu alan meyilli bir arazide oluşundan ötürü batı cephesi daha yüksekte kalmıştır Doğu yönü ise arkasındaki kayalıklardan ötürü 4 m uzaklıkta meyilli bırakılmıştır

Türbe kare planlı, kesme taştan iki katlı olarak yapılmıştır Birinci kat toprağın kazılması ile meydana getirilmiştir Güney cephesine birbirlerine bitişik beşik tonozlu eyvan şeklinde üç hücre eklenmiştir Bu hücrelerden türbeye bitişik olanının tonozu türbenin yan duvarı üzerinde bir çıkıntı yapmaktadır Türbeye kuzeydeki bir bölümden girilmektedir Bunu sağlayan koridor aynı zamanda türbenin yanında bulunan dershane ve diğer bölümlere açılmaktadır Büyük olasılıkla da bu yapı topluluğu bir dergahtır

Kesme taştan türbenin altlı üstlü iki sıra penceresi bulunmaktadır Üzeri pandantifli,bakı bir kubbe ile örtülüdür

Türbe içerisinde Şeyh Baba’dan başka beş sanduka daha bulunuyorsa da bunların kimlere ait oldukları bilinmemektedir

Dede Maksut Türbesi (Ahlat)

Ahlat, İki Kubbeli Mahallesinde, Emir Ali Kümbeti karşısında bulunan Dede Maksut Türbesi’nin 1538’den önceki tarihlerde yaptırıldığı sanılmaktadır

Türbe küçük bir yapı olup 646 X 573 m ölçüsünde, kesme taştan yapılmıştır Türbenin duvarları 280 m yüksekliğinde olup basit bir silme ile sonuçlanmaktadır Kuzey doğu köşesindeki taş lentolu kapısı üzerinde kitabe yeri bulunmakla beraber kitabesi yeterince okunamamıştırTürbenin içerisi güney kenarının ortasındaki mazgal penceresinden ışık almaktadır Üzeri sivri beşik tonozla örtülmüştür

Türbe içerisindeki üç mezardan biri Dede Maksut’a ait olup diğerlerinin ailesine ait olduğu sanılmaktadır Vakıflar Genel Müdürlüğü l970 yılında türbeyi onarmıştır


Mirza Muhammet Türbesi (Ahlat)

Ahlat, İki Kubbeli Mahallesi ile Tahtı Süleyman Mahalleleri arsında bulunan Mirza Muhammet Türbesi, XVI-XVIIyüzyılda Mirza Muhammet için yaptırılmıştır
Türbenin zemini yanından geçen yol nedeniyle aşağıda kalmıştır Mumyalığı olmayan kare planlı türbe, 620 X 620 m ölçüsündedir Kuzey kenarının ortasında niş içerisinde giriş kapısı bulunmaktadır Kapı mukarnaslı bezeme ile daralmakta ve üzerini iki rozet süslemektedir Ayrıca türbenin dört cephesi üzerindeki pencerelerin silmeleri üzerinde de birer rozet bulunmaktadır

Kare kaide üzerinde, köşe pahları ile sekizgene dönüştürülen türbenin üzeri piramidal bir külahla örtülüdür İçeriden dört kenardaki sivri kemerlerle takviye edilen beden duvarlarından taş pandantiflerle kubbeye geçilmektedir


Kalender Baba Kümbeti

Kalender Baba Kümbeti, Bitlis-Tatvan yolu üzerinde, Rahva’dan Muş’ a giderken Norsen’deki Selçuklu Mezarlığında bulunmaktadır Ancak buradaki kümbetler yıkılmış, günümüze yalnızca Kalender Baba kümbeti harap halde gelebilmiştir Kitabesi günümüze gelmediğinden kime ait olduğu bilinmemektedirYöre halkının Kalender Baba ismini yakıştırdığı bu kümbetin neden bu ismi aldığı bilinmemektedir

Yapı üslubundan ve kapı lentosu üzerindeki l290 tarihinden, XIIIyüzyıla ait olduğu sanılmaktadır Bu kümbet de diğer Selçuklu kümbetlerinde olduğu gibi iki katlı yapılmıştır Ahlat taşından yapılmış olan kümbetin al katı,cenazelik bölümü 796X 796 m ölçüsünde kare planlıdır Ölünün gömüldüğü kısım zeminden l20 m aşağıda toprak içerisindedir Mumyalığın doğusunda birkaç basamakla inilen bir kapısı ve bunun karşısında da bir havalandırma penceresi bulunmaktadır İç kısımda mihrap bulunmamaktadır Zemin katın 373 m yüksekliğinde silindirik on iki kenarlı gövdeye köşelerdeki üçgen yüzeylerden geçilmektedir Bunun üzerinde iki sıra zincir ve bir sıra balık pulunu andıran motiflerden oluşan bir kuşak bütün gövdeyi çepeçevre dolaşmaktadır Türbeye kuzey yönündeki bir kapıdan girilmektedir Türbenin gövdesi silindirik olup üzeri konik çatı ile örtülüdür
Türbenin ikinci katına iki taraftan on bir basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır Buradaki taş söveli bir kapıdan içeriye girilmektedirKapının üzerinde mermer bir kitabe bulunmaktadır Bu kitabenin çevresini mukarnaslar, geometrik şekiller süslemektedir

Bu kümbet, ProfDrOrhan CTuncer tarafından incelenmiş,yayınlanmış ve O’nun çizdiği projeye göre Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından da onarılmıştır


Akçayuva Köyü Kümbeti (Merkez)

Bitlis Akçayuva köyünün güneyindeki bir yamaçta bulunan bu kümbetin kitabesi bulunamadığından kime ait olduğu bilinmemektedir Yapı üslubundan XIV-XVyüzyıla ait olduğu sanılmaktadır

Kümbetin altında 635 X 635 m ölçüsünde kare bir kaide,üzerinde kenarları l 63 m olan on iki kenarlı gövdesi oturtulmuştur İçeriden silindirik bir planı olan kümbetin bütün kesme taştan yapılmıştır Duvarlarda iki ayrı renk taşın kullanılmış oluşu kümbetin iki ayrı dönemde yapıldığı izlenimini vermektedir Ancak iç yapıdaki mimari parçalar kümbetin aynı dönemde yapıldığına işaret etmektedir

Kümbetin mumyalık kısmı yıkılmıştır Kare planlı alt gövde düzgün kesme taşlardan yapılmıştır Buradan üçgen yüzeylerin yardımıyla on iki kenarlı üst gövdeye geçilmektedir Alt katlarda moloz taşlar, üstlerde ise kesme blok taşlar kullanılmıştırYer yer profilli kuşaklarla sınırlanmış olan kümbetin her yüzeyinde saçak altına kadar iki taş sırası, kuşaklar birbirini izlemektedir

Kümbetin doğusundaki açıklığın üst silmeleri üzerinde bir insan başı ve iki rozet görülmektedir


Usta Şakirt Künbeti (Ahlat)

Ahlat Kümbetlerinin en büyüklerinden olan bu kümbetin XIIIyüzyılın kinci yarısında yapıldığı sanılmaktadır Bu kümbetin bulunduğu yerde, yaklaşık 100 m uzaklıkta Usta Şakirt’in yapmış olduğu ve aynı isimle tanınan ikinci bir kümbet daha bulunmaktadır Ancak her iki kümbetin de kimin tarafından ve kimin için yapıldığı bilinmemektedir Büyük olasılıkla Olcayto Hüdabende adına Ahlat’ı yöneten Sadi Aka İbni Coğan Aka adına yapılmıştır Söylentiye göre bugün bulunmayan, ancak izleri görülen ikinci kümbeti Ahlatlı bir usta yapmış, karşısına da çırağı (Şakirt) bir başka kümbet yapmıştır Ne var ki, çırağın yapmış olduğu kümbet yapı ve işçilik bakımından ustasının yapmış olduğu kümbetten daha güzel olmuşturUstanın yapmış olduğu kümbet yıkılmış, çırağın (Şakirt) yapmış olduğu kümbetle ismini sürdürmüştür Ancak bu konuda çalışmaları olan Abdürrahim Şerif 1921 yılında taşlar arasında ustanın yapmış olduğu kümbetin kitabesini bulmuş ve Ahlat Kitabeleri isimli eserinde yayınlamıştır

Kümbetin alt kısmı dıştan 900 X 900 m ölçüsünde kare planlı olup mumyalık denilen bölüme doğudaki,zeminden biraz aşağıda bulunan bir kapıdan girilmektedir Mumyalığın üzeri tonoz örtülü olup doğuda ve batıda iki mazgal pencere bulunmaktadır İkinci katın duvarları üçgen pahlarla on iki kenarlı hale getirilmiş, ve üç sıra halinde zencerek motifinden oluşan bir kuşakla çevrelenmiştir Bunun üzerindeki ikinci kuşak balık kılçığı şeklinde olup üzerindeki silindirik gövde düzgün panolarla birbirinden ayrılmış ve her panonun ortasına birbirini izleyen nişler yerleştirilmiştir Kuzeydeki büyük nişin içerisine giriş kapısı açılmış,buraya dokuz basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır Kapı nişinin etrafı yivli iki sütunçe, üzerinde de mukarnaslar yer almaktadır Ayrıca etrafı da geometrik geçmelerden oluşan iki bordür ile çevrelenmiştir Giriş kapısının dışında diğer nişlerde de mukarnaslı, etrafı bordürle dört niş daha yer almakta olup bunların arasındaki panolarda üçü üçgen, kenarları dar bir bordür ile çevrili ince uzun nişler bulunmaktadır Bu nişlere açılmış olan pencerelerin üstleri de geometrik geçmelerle, rozetlerle süslenmiştir

Üst kısımda panoları sınırlayan zencerek motifli kuşağın izleyen ve kümbeti bütünüyle saran geometrik geçmeli ikinci bir kuşağın üzerine beyaz taşa Aya tel kürsü yazılı bir diğer kuşak işlenmiştir Bu kuşaktan sonra üç kademe halinde dışa doğru genişleyen saçak kısmı mukarnaslarla zengin bur görünüme ulaşmıştır Bu saçaktan sonra da kümbetin üzerini örten konik külah bulunmaktadır

Kümbetin içerisi oldukça sade ve tamamen kesme taştan yapılmıştır Buradaki silindirik birinci katın çapı 340 mdirİçeride kıble yönündeki mihrabın etrafı içeride ince dışarıda daha geniş zencerek motifli bir bordür çevirmektedir İçeride kubbe ile örtülen kümbetin konik üst örtüsü ile kubbe arasında bir boşluk bulunmaktadır


Şeyh Necmeddin Türbesi (Havai Baba Türbesi) (Ahlat)

Ahlat, Ergezen Mahallesinde Erzen Hatun mezarlığında Erzen Hatun Kümbeti yanındaki Şeyh Necmeddin Kümbeti, portal kitabesinden öğrenildiğine göre Üzeri kare biçimde yükselen piramidal külahla örtülüdür Bu bakımdan da benzerleri arasında tek örnektir Diğer kümbetler hep silindirik biçimde, konik külahlıdırlar Şeyh Necmeddin tarafından 1222 ‘de yaptırılmıştır Giriş kapısı üzeride iki kitabe bulunmakta olup bunlardan birisi vakfiye,diğeri de kümbetin yapım kitabesidir

Bu kümbet dört köşe oluşu ile diğer kümbetlerden ayrılıktadır Kümbetin 517 X 518 m ölçüsünde küçük kare bir kaidesi vardırAlt kattaki mumyalığın kuzey cephesinden yedi basamaklı bir merdivenle aşağıya inilmekte,buradaki yay kemerli bir kapıdan mumyalığa girilmektedir Üzeri sivri beşik tonozla örülü mumyalığın batı ve doğu kenarında iki mazgal penceresi bulunmaktandır

Üst kat kare planlı olup kesme taştan yapılmıştır Doğu cephesindeki iki taraflı dört basamaklı bir merdiven ile çıkılan giriş kapısı kümbetin en gösterişli ve en süslü bölümüdür Giriş kordon şeklinde yuvarlak hatlı dikdörtgen çerçeveler içerisine alınmıştırDar ve uzun olan buradaki kapının iki köşesine sütuncukların bulunduğu uzun kenarlı sivri kemerli kapı nişi yerleştirilmiştir Giriş kapısının üzerinde kündetin vakfiyesi yerleştirilmiş, bunu mukarnaslar tamamlamıştır Bunun üzerine de kümbetin diğer kitabesi konulmuştur

Kümbetin beden duvarları sivri kemerlerle bölünmüş ve rozetlerle bezenmiştir İç kısım son derece sade olup kıble duvarı ortasına dikdörtgen mihrap nişi bulunmaktadır Türbenin batı ve kuzey yüzlerindeki pencereler Bursa kemerli nişler içerisine açılmıştır Kümbet bir süre mescit olarak kullanılmıştırVakıflar Genel Müdürlüğü kümbeti l966-1967 yıllarında restore etmiştir


Hasan Padişah Kümbeti (Ahlat)



Ahlat, Tahtı Süleyman Mahallesinde bulunan Hasan Padişah Kümbeti, Emir Hüsameddin Hasan Aka Bin Mahmud adına 1275 tarihinde yaptırılmıştır Halk arasında yaygın bir söylentiye göre bu kümbetin Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a ait olduğu iddiası vardır Ancak kümbetin kitabesindeki l274 tarihi Uzun Hasan’ın ölüm tarihinden 200 yıl önce yapılmış olduğunu göstermektedirKümbet, Ahlat hükümdarı Hasan Aka’ya aittir Kümbetin mumyalık kısmındaki Hasan Aka ile veziri Hasan Ali Aka’nın mumyaları yangın sonucu yanmışlardır

Kümbet, 895 X 895 m ölçüsünde kare kaide üzerine oturtulmuştur Doğu kenarındaki dokuz basamaklı bir merdivenle inilen,sivri kemerli küçük bir kapıdan mumyalık kısmına girilmektedir Kesme taştan ayna tonoz örtülü mumyalığın doğu,batı ve güney kenarlarını ortasında dar mazgal pencereler bulunmaktadır Batıdaki pencerenin etrafı zencerek motifi ile,güneydeki ise dikdörtgen ve z harfi şeklindeki motiflerle süslenmiştir
Kaideden köşe pahları ile on iki kenarlı gövdeye geçilmektedir Kündetin gövdesi dikey hatlı,kabartma zencerek motifli kuşaklarla sekiz bölümü ayrılmıştır Bölümlerin ortasına birer niş açılmıştırAyrıca köşelerdeki nişler dikine yuvarlak kavisli üçgen bezemelerle süslenmiştir

Kümbetin gövdesi sekiz bölüme ayıran plasterlerin kenar profilleri üst kuşağın altından ortası düğümlü kemerler şeklinde süslemeler meydana getirmektedir Kümbetin kapı ve pencere nişlerin etrafı diğer bölümlere göre daha bezeli olup bu bezemeler ters U şeklinde nişlerin etrafını sarmaktadır Gövdenin üzerindeki düz ve boyalı bir kuşak halinde bırakılmış olan kitabe şeridinde Ayet el Kürsi yazsının olduğu biliniyorsa da bu kuşak restorasyon sırasında harap olmuştur Kitabe kuşağından sonra bir sıra tezyinatsız taştan friz,iki sıra mukarnaslı saçak frizi yer almaktadır Kümbetin üzeri diğerleri gibi konik bir külahla örtülüdür

Kümbet l966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir


Emir Bayındır Kümbeti (Ahlat)

Bu kümbet Ahlat kümbetleri arasında en ilgi çekici olanıdırKümbetin yanında , Bayındır İbnRüstem’in yaptırdığı 1477 tarihli Emir Bayındır Camisi bulunmaktadır

Parmaklı Kümbet de denilen bu kümbetin 637 X 647 m ölçüsünde kaidesi bulunmaktadır Kuzey doğu köşesindeki iki basamaklı merdiven,ardından dayanak duvarlı, üzeri açık bir koridor ve doğusundaki yedi basamaklı merdiven ile mumyalık kısmına inilmektedir Üzeri sivri beşik tonozlu mumyalığın doğu,batı ve güney kenarlarının ortasına mazgal pencereler açılmıştırBu kaidenin üzerine zemin hizasından başlayarak köşe pahları yapılmış ve 270 m yüksekliğindeki on iki kemerli gövde oturtulmuştur İki sıralı zencerek motifli kuşak ve bunun üzerine kabartma balık kılçığı şeklinde bezemeli ikinci bir kuşak ile kaide sınırlandırılmıştır Bu kaide üzerinde 128 cm yüksekliğe kadar kapalı olan beden duvarları görkemli bir görünüş kazanmıştır

Kuzey yönünde, iki taraftan beşer basamaklı bir merdiven ile çıkılan giriş kapısı Ahlat kümbetleri arasında en çok bezenmiş oluşu ile dikkati çekmektedir Girişin iki yanına burmalı iki sütun yerleştirilmiştir Bu bölüm zengin mukarnaslarla bezenmiştir Girişin iki yanında kapalı olan duvarların her iki kısmında yarım ve tam sütunlar sıralanmıştır Böylece yarısı açık olan kümbetin beden duvarları üzerinde sekiz tam sütun, iki yarım sütun yerleştirilmiştir Yukarıya doğru daralan boğumlu kaideler üzerine oturan bu sütunların üzerinde geniş ve mukarnaslı sütun başlıkları bulunmaktadır Sütun başlıklarını birleştiren kemerler üzerinde giriş cephesindeki bezeme bordürleri kadar kabartma kornişler arasına iki fırız yerleştirilmiştir Bunların alt kuşağında baklava,üsttekilere de Ayet el Kürsi yazılı bir kitabe bulunmaktadır Baklavalı kuşak kapı kenarındaki bordür ile kesilmesine karşılık kitabe kuşağı bütün gövdeyi çepeçevre dolaşmaktadır Saçağın altında genişleyen mukarnaslı friz üst sırası külahla örtülmüştür

Kümbetin ikinci katına küçük bir mihrap konulmuştur Büyük olasılıkla buradan ibadet amaçlı yararlanılmıştır


Emir Ali Kümbeti (Ahlat)

Ahlat, İki Kubbe Mahallesinde bulunan Emir Ali Kümbeti, Emir Ali adına l306’da yapılmıştır Ahlat kümbetleri arasında değişik planı ile dikkati çeken Emir Ali Kümbeti daha çok eyvanlı kümbetler arasında yer almaktadır Kümbet 605 X 535 m ölçüsünde dikdörtgen planlıdır Burada diğer kümbetlerde olduğu gibi mumyalık kısmı bulunmamaktadır Zemin ile anı düzeyde olup kesme taştan yapılmıştır Beden duvarlarından, köşelerdeki üçgen pahlarla dört köşeden sekizgen kasnağa geçilmektedir Bu kasnağın güney cephesinin üç kenarında yanları dişli, ortası 25 cm genişliğinde bir fırız bulunmaktadır Güney cephesinde yan kenarlar boyunca uzanan avlu duvarları üç kademe halindedir Doğu kenarına kapı açılmış olup buradaki kapı kemeri üç dilimlidir Büyük bir sivri kemerle avluya açılan eyvanın kemerleri içeride kirpi dışarıda düz bir kuşakla çevrilirdir Kenarlardaki köşe dolgularına her iki yanda mermer üzerine kufi yazıyı andıracak motiflerle süslü iki pano işlenmiştir Eyvan kemeri ortasına kitabe yerleştirilmiş ise de bu kitabe okunamamıştır

Kümbetin sekiz kenarlı kasnağı üzerine alçak sundurma şeklindedir ve kümbetin üzerini örten sekiz kenarlı piramidal bir taş külahla üzeri örtülmektedir Kümbetin içerisinde dört köşede büyük sivri kemerler ve dört kenarın ortasında dikdörtgen nişler bulunmaktadır Sivri kemerlerden de kubbe kasnağına geçilmektedir Ayrıca 50 cm genişliğinde örgü motifli bir kuşak kenarları çepeçevre e dolaşmaktadır Köşelerdeki üçgen yüzeyler de geometrik motiflerle bezenmiştir

Bu kümbeti Vakıflar Genel Müdürlüğü l976 yılında onarmıştır


Şirin Hatun Buğatay Aka Kümbeti (Çifte Kümbet) (Ahlat)


Çifte kümbet ismiyle tanına yan yana iki kümbetten doğu uçta bulunan bu kümbet planı düzeni ve yapı üslubundan diğer kümbetin hemen hemen eşidir Ancak dış bezemeleri ve iç süslemesi yönünden daha zengindir Kümbetin 784 X 784 m ölçüsünde kare planlı bir mumyalık kısmı vardır ve burası zeminden daha aşağıda kaldığından,doğu köşesindeki merdivenle inilmektedir Sivri kemerli bir kapı ile de içerisine irilmektedir Sivri beşik tonoz örtülü mumyalık tavanı kesme taştandırGüney kenarında 260 m genişliğinde sivri kemerli bir büyük bir niş mekanı daha da genişletmektedir Burada biri güneyde diğeri de batı ve doğu da olmak üzere mazgal pencereler bulunmaktadır

Zemindeki köşe pahları kare plandan gövde altında on iki kenarlı bir düzene getirmektedir Burada zencerek motifli bir kuşak ve balık pulu motifleri görülmektedir Kümbetin gövdesi kenar profilinden biraz daha içeride başlayarak silindir şeklini almıştır Etekten başlayan dikey hatlarla saçak altında birleşen kuşak,geometrik örgü motifleri gövdeyi dört bölüme ayırmıştır Bu bölümlerin ortalarına büyük dikdörtgen nişli kapı ve pencereler açılmıştır Bunların çevresini de U şeklinde örgülü bordürler çevrelemiştir İki sıra halinde dışa doğru genişleyen kümbetin saçağı konik külahtan aşağıya doğru sarkmıştır

Kümbetin ikinci katı 580 m çapında silindirik olup üzeri kesme taştan kubbe ile örtülmüştür
Kubbe içerisinde Boğatay Aka (1281) ve aynı tarihte ölen Şirin Hatun gömülüdür


Hüseyin Timur Esen Tekin Kümbeti (Çifte Kümbet) (Ahlat)

Ahlat İki Kubbe Mahallesinde Boğatay Aka Kümbeti ile beraber Çifte kümbetler diye isimlendirilen bu kümbet Hüseyin Timur adına XIIIyüzyılda yapılmıştır
Bu kümbette diğerleri gibi iki katlıdır Alt kısımda 672 X 672 m ölçüsünde kare planlı bir kaide bulunmakta olup burası aynı zamanda mumyalık bölümüdür Kuzey doğu köşesinden altı basamaklı bir merdiven ile inilen mumyalığın üzeri ayna tonozla örtülmüştürGüney kenarında sivri kemerli bir niş bulunmakta olup kemerin içerisi zencerek motifleri ile bezenmiştir Ayrıca doğu,batı ve kuzey kenarlarında kemerlerin ortasında üç mazgal penceresi yerleştirilmiştir

Kümbetin kaidesinden gövdeye köşelerdeki pahlarla geçilmektedir Gövde ile kaide arasındaki etek frizi bütün çevreyi dolaşan zencerek motiflidirSilindirik gövde 30 cm genişliğinde dikey geometrik geçmelerle bezenmiştir Bu bezemeler bütün gövdeyi bir kuşak gibi sarmaktadır Gövde üzerinde meydana gelen dört bölümün her birinde kabartma profiller ile dikdörtgen çerçeveli panolar bulunmaktadır Bu panoların her birinin ortasında üzeri mukarnas dekorlu büyük pencere nişleri açılmıştırBu nişlerin etrafı U şeklinde saran kenar bordürleri geometrik desenlerden farklı olarak işlenmişlerdirBöylece zengin cephe görünümü ortaya çıkmıştır

Gövdeyi ayıran ve dikey plasterlerle birleşen örgülü kuşağın üzerinde kitabe kuşağı yer almakta ise de bu kitabenin büyük bir kısmı tahrip olmuştur Ayrıca saçak altında zencerek motifli bir kuşak bütün gövdeyi sarmaktadırÜst örtüyü oluşturan konik saçak yuvarlak fitilli dikey hatlarla bölümlere ayrılmıştır

Giriş kapısın üst silmesinde türbenin yapım kitabesi bulunmaktadır İç kısımdaki duvarların üzerinde Bursa kemeri şeklinde düzenlenmış nişlerle gövde panolara ayrılmıştırGüney cephesine mihrap yerleştirilmiştir İçerisini örten kubbe kesme taştan yapılmıştır

Kümbetin cenazeliğindeki kitabeden öğrenildiğine göre Hüseyin Timur (1281),Hüsamettin Aka’nın kızı Esentekin Hatun (1279) gömülü bulunmaktadır Bu kümbet de Vakıflar Genel Müdürlüğünce l969 da onarılmıştır


Hasan Padişah Kümbeti Yanındaki Kümbet (Ahlat)

Ahlat, Tahtı Süleyman Mahallesinde, Hasan Padişah Kümbeti’nin 25 m kuzeyinde bulunan bu kümbetin kimin için yapıldığı kesinlik kazanamamıştır Söylentiye göre de Hasan Padişah’ın karısı için yaptırılmıştırYapı üslubundan XIIIyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır
Günümüze oldukça harap ve yarıyı yakın bölümü toprak altında kalan kümbetin 630 X 630 m ölçüsünde mumyalık kısmına doğu cephesindeki dokuz basamaklı bir merdivenden inilmektedir Kesme taştan ayna tonozlu bu mekanın doğu, batı ve güney kenarlarında mazgal pencereler bulunmaktadır Bunlar kaide kısmında pencere görünümünde dışarı açılmakta olup dış yüzü zengin bir bezeme ile süslenmiştir

Kümbet kaidesinin köşeleri ikişer üçgen pahlarla daralarak üst kısma geçilmektedirBuradaki zencerek motifi cepheye hareket kazandırmıştır Kümbetin içerisi 455 m genişliğinde silindir şeklindedirBu kümbetin gövdesinde de Alimoğlu Kümbetinde olduğu gibi dikey plasterlerle gövde bölümlere ayrılmıştır Ancak kümbetin üst kısmı günümüze gelememiştirBu nedenle bu bölümlerin bezemesi hakkında yeterli bir bilgimiz bulunmamaktadır


Alim Oğlu Kümbeti (Ahlat)

Ahlat, Tahtı Süleyman Mahallesinde bulunan bu kümbet XIIIyüzyılda yapılmıştır Kümbetin kaidesi 833 X 833 m ölçüsünde kare planlıdır Ancak kümbetin üst kısmı tamamlanamadan yarım bırakılmıştır Yarıya yakın kısmı toprak içerisine gömülmüş olan kümbetin altındaki, ayna tonozlu mumyalık kısmına doğudaki yuvarlak bir kapıdan girilmektedir Kaidenin köşelerindeki ikişer üçgen pahla dört köşeden,on iki kenara geçilmekte ve sonra da birbirine geçmiş kırık hatlardan oluşan zencerek motifi tüm gövdeyi kuşatmaktadır Bunun üzerinde balık kılçığı motifli ince profilli ikinci bir kuşak bulunmaktadır

Gövde dikey hatlı, ince kabartmalı hatlarla dikine bölümlere ayrılmıştır Kümbetin 420 mye varan duvarları tamamlanamamıştırYıkılmış olabileceği de düşünülmektedir Pencere üzerinde kümbetin en zengin motifleri yer almaktadır Burada geometrik bezemeler, mukarnas dolguları görülmektedir Ancak pencerelerin yanı sıra kapı üstü silmeleri bezemesiz bırakılmıştırYalnızca güney penceresinin zencerek motifi ile bezenmiş oluşu burasının mihrap olarak kullanılacağı izlenimini vermektedir


Kitabesiz Kümbet (Keşiş Kümbeti) (Ahlat)

Bu kümbetin ne zaman ve kimin için yapıldığı bilinmemektedir Yapı üslubundan XIII-XIVyüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır

Kümbetin alt kısmı 620 X 620 cm ölçüsünde kare planlıdır Mumyalık kısmına kuzey doğu köşedeki sivri kemerli bir kapıdan girilmektedir Burada güney, doğu ve batı kenarlarında birer mazgal penceresi bulunmaktadır Kaidenin dört köşesinde,üçgen pahlarla on iki kenarlı gövdeye geçilmektedir Burada da zencerek motifli bir kuşak bulunmaktadır Gövdenin on iki kenarı üzerinde üst kısımları Bursa kemeri şeklinde,kırık hatlı kemerli nişler gövdeyi süslemektedir Oldukça sade bir işçilik gösteren gövdenin dört cephesinde kapı ve pencere nişleri açılmıştır Bunların üzerleri zengin mukarnaslarla bezenmiştir

Gövde üzerindeki külahın altı 40 cm genişliğinde birbiri içerisine geçmiş zencerek motifli bir silme ile hareketli bir görünüm kazanmıştır Piramidal çatının üzeri dikey hatlı yuvarlak fitillerle ahşap kaplamayı andırmaktadır

İçeriden kubbe ile örtülüdür İç mekan oldukça sade, kesme taştandır Pencereler dışarıda olduğu gibi içeride de dikdörtgen nişler halinde, yay kemerlidir


Anonim Kümbet (Ahlat)

Ahlat İki Kubbeli Mahallesindeki bu kümbetin, yazıtı olmadığından kime ait olduğu bilinmemektedir Yapı üslubundan XVIIyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır Şirin Hatun Türbesi olarak da halk arasında tanınmıştır

Ahlat kümbetlerinden farklı bir görünümü olan bu kümbet bazı noktalardan Emir Ali Kümbetine benzemektedir Büyük olasılıkla burada Emir Ali Kümbetinin değişik bir şekli uygulanmıştır

Kümbet 694 X 694 m ölçüsünde kare kaide üzerine tek katlı olarak yapılmıştır Kümbet mimarisinden çok türbe mimarisine yakınlık gösteren bu yapı kesme taştan,sade bir işçilik göstermektedir Zeminden itibaren 280 m yüksekliğindeki beden duvarları hafif dışarı taşkın profilli üçgen pahlarla sekizgen kasnağa geçmektedir Profilli bir kuşak kasnağı dolaşmakta ve dar bir silme ile sonuçlanmaktadır Bu kasnağın üzerinde sekizgen kenarlı piramidal üst örtü bulunmaktadır

Kümbetin doğu cephesinin ortasında bulunan üç basamaklı bir merdiven ile çıkılan kapının üzerinde yalnızca rozet bulunmaktadır İçerisi üç pencere ile aydınlatılmaktadır Bunlardan iki pencerenin arasına küçük bir niş halinde mihrap yerleştirilmiştir

Bu kümbet Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından l971 yılında onarılmıştır


Erzen Hatun Kümbeti (Ahlat)

Ahlat kümbetlerinin en zengin bezemesi olan kümbetlerinden Erzen Hatun Kümbeti, Emir Ali’nin kızı Erzen Hatun adına Ameli Kasım İbni Sinan Ali tarafından yaptırılmıştır Bu kümbet Gevaş Halime Hatun kümbetinin benzeridir

Kümbet iki kısımdan meydana gelmiştir Alt katta, 655 X 658 m ölçüsünde, kareye yakın planda mumyalık bulunmaktadır Buraya kuzey doğu köşesindeki beş basamaklı bir merdiven ile inilmektedir Yuvarlık kemerli kapısı olan mumyalık 92 cm kalınlığında kesme taştan yapılmıştır Üzeri tonoz örtülü olan mumyalığın , doğu,batı ve güney yönlerinde, havalandırma amaçlı üç penceresi bulunmaktadır Bu pencerelerden güneydekinin üst kısmında, içerisi rozetlerle süslü sivri kemerli alınlığı vardır

Kümbetin dört köşeli kaidesi ikişer adet pahla onikigen şekle geçilmekte ve bunun bitiminde gövdenin etrafını saran örgülü kemer kornişi başlamaktadır Buradaki kabartma örgü motifi Hüseyin Timur ve Şirin Hatun kümbetine benzemektedirBunun üzerinde kırık hatlardan meydana gelmiş ikinci bir kuşak bulunmaktadır

Kümbetin on iki kenarlı ve gövdenin her kenarı üzerinde üstleri Bursa kemeri formunda kemerli nişler,bunların içerisinde de yine nişler bulunmaktadır Kuzey yönündeki yerdi basamaklı bir merdiven ile kümbetin içerisine girilmektedir

Kümbetin üzeri hiç boş yer bırakılmamacasına zengin motifli taş işçiliği örnekleri ile bezenmiştir Ahlat kümbetlerinde böylesine çeşitli bir motif zenginliği görülmemektedir
Dört yöndeki kapı ve pencerelerin bulunduğu kenarlar diğerlerine göre çok daha fazla işlenmiştir Buradaki nişlerin etrafında ters U şeklinde geometrik geçmeli bordürler yer almaktadır Kuzey cephesinde,girişin bulunduğu niş diğerlerinden daha fazla bezemelidir

Kümbeten iç kısmı kıble duvarına dikey üç neften meydana gelmiştir Neftlerden her birisi kuzey güney yönünde sivri beşik tonozlarla örtülmüştür Nemleri birbirinden ayıran payeler üzerindeki kemerler duvarlardaki çıkıntılara bağlanmıştır Orta kısımdaki haçvari payeler kemerlerin yardımıyla üst örtüyü taşımaktadır İbadet mekanını oluşturan mekan 1290 X 1251 m ölçüsünde, dikdörtgen plan şeklindedir Ancak arazi durumundan ötürü neftler arasında ölçü yönünden uyumsuzluklar gözlemlenmektedir

Mihrap kademeli şekilde olup üzerinde kufi yazı ile işlenmiş bir bordür bulunmaktadır Bu taş bordürün eski bir yapıdan alınarak buraya konulduğu sanılmaktadır

Kümbetin üzerini örten piramidal külah üzerinde kabartma,her taşa ayrı ayrı işlenmiş çeşitli rozetler bulunmaktadırBundan ötürü de kümbetin Karakoyunluların ilk döneminde yapıldığın bir kanıtıdır

Kümbetin batı kenarında 35 m genişliğindeki sivri bir kemerin meydana getirdiği bir açıklık ile üçüncü bölüme geçilmektedir Mihrap duvarına dik,iki neft halinde bulunan bu bölümler 338 ve 366 m genişliğindedir Buradaki iki neft ortadaki haçvari bir paye ve duvar çıkıntılarını birleştiren sivri kemerli iki açıklıkla birbirinden ayrılmıştır

Bitlis İmaretleri


Şerefiye İmareti (Merkez)

Şerefiye külliyesinin imaretinin de diğerleri ile birlikte IVŞeref Han tarafından 1529’da yapıldığı sanılmaktadır

Şerefiye İmareti dikdörtgen planlı olup, kaba yontma taştan yapılmıştır Külliyenin diğer yapıları ile karşılaştırıldığında daha kaba bir işçilik ve yapı malzemesi kullanıldığı görülmektedir Bununla beraber dört metre yüksekliğindeki duvarları basit taş silmelerle hareketlendirilmeye çalışılmıştır İmarete güney cephedeki küçük bir eyvan ile avluya girilmektedir Giriş kapısı sivri kemerli bir niş şeklinde olup kesme taştan yapılmış, silmelerle profillendirilmiştir İmaretin içerisinde ortadaki kubbeli kısma açılan dört yönde sivri beşik tonozlu dört eyvanın her köşesine yine beşik tonozlu hücreler yerleştirilmiştir Bunlardan batıdaki eyvan diğerlerinden 60 cm daha yüksek olup içerisine bir sel sebil ile havuz yerleştirilmiştir Doğu eyvanı iki kısımdan meydana gelmiştirİmaretini yanından geçen dereye uyulmasından ötürü de plan düzeni intizamsızdır Büyük olasılıkla ilk yapılışında daha düzgün olan bu bölümün içerisine bir duvar örülmüştür

Bitlis Medreseleri


Bitlis Medreseleri dönemin eğitim ve kültür kurumlarıdır Bu yapılar açık avlulu ve kapalı avlulu plan tiplerinde Bitlis de uygulanmışlardırYapı malzemesi olarak Bitlis’e özgü kesme taşlar kullanılmış,üzerleri de toprak damla örtülmüştür

Şerefiye Medresesi (Merkez)

Şerefiye yapı topluluğundan olan medrese cami ile birlikte IVŞeref Han tarafından 1529’da yaptırıldığı sanılmaktadır Medresenin yapım kitabesi bulunmamaktadır Caminin doğusunda yer alan medrese caminin mihrap duvarı boyunca doğu yönünde bulunmaktadır

Dikdörtgen planlı medrese yöresel kırmız renkli Bitlis taşından yapılmıştır Arazi konumuna uyularak yapılmış olan medresenin batısı kayalara dayanmaktadır Güney cephesi de diğer binalara bitişik olup yalnızca kuzey ve doğu cepheleri mimari özelliğini ortaya koymaktadır Doğu cephesi iki katlı olan medresenin birinci katına dükkanlar yapılmıştır Kuzey cephesinin ortasındaki iki sütunla çerçevelenmiş bir kapıdan önce tonozlu bir eyvana ardından da avluya girilmektedir Girişin tam karşısına tonozlu dershane eyvanı yerleştirilmiştir Giriş ve dershane eyvanı arasında her iki tarafta uzanan revakların arkasında medrese hücreleri sıralanmıştır Doğu yönünde ortada tonoz örtülü dikdörtgen bir mekan ile bunun bir yanında kubbeli kare bir hücre,diğer yanında da kubbeli iki kare mekan yer almaktadır Diğer yönde ise üzerleri kubbeli kare planlı beş hücre peş peşe sıralanmıştır Medresenin üzeri toprak bir örtü ile kapatılarak kubbeler gizlenmiştir

Hacı Beğiye Medresesi (Merkez)

Bitlis şehir merkezinde, Hacı Beğiye Camisi’nin yanında, cami ile birlikte yapılmıştır Camideki kitabeden öğrenildiğine göre İbrahim oğlu Emir Mehmet tarafından 1444’de yaptırılmıştırCaminin üç kitabesi vardır ve bunların üçünde de l444 tarihli yazılıdırBu kitabelerden biriside bu medreseye aittir

Hacı Beğiye Camisi’nin yanında bulunan medrese dikdörtgen planlı küçük bir yapıdır Medresenin kuzey kısmı yakın tarihlerde yapılmış bir yapı ile kapatılmıştır Medresenin giriş kuzeyde olup buradaki duvarlar ileriye doğru bir çıkıntı meydana getirerek küçük bir eyvan oluşturtmuştur Medrese dikdörtgen planlı olmasına rağmen ortadaki kemerlerle iki kare bölüme ayrılmıştır Bunların üzeri pandantiflerin taşıdığı ikişer kubbe ile örtülmüştür Yakın tarihlerde bu kubbelerin yerlerini düz tavanlar almıştır İç mekan batıdaki bir pencereden ışık almaktadır

Hacı Beğiye Medresesi günümüze pek az bir kalıntısı gelebilmiştir


Nuhiye Medresesi (Merkez)

Bitlis’in doğusunda Hersa Mahallesi’nde bulunan Nuhiye Medresesi l700 yılında yapılmıştır Kimin tarafından yaptırıldığı kesinlik kazanamamıştır Büyük bir bölümü yıkılan medresenin bir çok yerine ilaveler yapılmış,bir ara polis karakolu olarak kullanılmıştır

Medresenin doğu tarafındaki günümüze kadar gelebilen kalıntılardan anlaşılacağı gibi kesme taş duvarlı bir yapı olup hücrelerin üzerleri beşik tonozlarla örtülmüştür Dış duvarlarında işçiliğe özen gösterilmişüzerlerine taş bezemeler yapılmıştır Örgü ve rozet motifleri dikkat çekici güzelliktedir

Medrese enine dikdörtgen bir plan gösterir Dikdörtgen planlı bir bölümün arkasında beşik tonozlu, birbirinin eşi üç oda peş peşe sıralanmıştırUzun dikdörtgen bölümün önünde tam muntazam olmayan giriş eyvanı bulunmaktadırMedrese odaları avluya birer kapı ve pencere ile açılmaktadır


İhlasiye Medresesi (Merkez)

Medrese sonraki tarihlerde Emir Şemseddin tarafından tamir ettirilmiştir

Medrese oldukça geniş bir alanı kaplamaktadırAna planı dikdörtgen olmasına karşılık kuzey cephesinde dışarıya doğru çıkıntı oluşturan büyük bir bölümle adeta T şeklinde bir plana dönüşmüştür Bütünüyle kesme taştan yapılan medresenin güney cephesi taş işçiliği yönünden diğer cephelerden farklı bir görünümdedir Güney cephesinin her iki köşesine yerleştirilen köşe kuleleri görünümündeki payandalarla kale görünümünü kazanmıştır Giriş kapısı medresenin duvarlarından 40 cm daha yüksektir ve böylece anıtsal bir giriş görünümünü kazanmıştır Kapı yüzeyinde birbiri içerisinde daralan ve kademe kademe yükselen nişler,çevre bordürleri geometrik şekilde taş oymalarla süslenmiştir Bunların üstleri de kufi yazılı bordürlerle bezenmiştir Bunların ardından gelen bölümler profillerle, geometrik oymalarla bütün yüzeyi kaplamıştırYuvarlak kapı girişinin üzerine de yapım kitabesi yerleştirilmiştir

Medresenin köşe kuleleri ile giriş kapısı arasında kalan duvarlara ikişer pencere açılmıştır Ayrıca pencereler arasındaki duvarlara da dışa doğru çıkıntı yapan yarım piramidal çatılı kulecikler yerleştirilmiştir Güney cephesinin böylesine görkemli oluşuna karşılık diğer cepheler daha sadedir Bununla beraber düz yüzeyler halindeki duvarların ortasına ,doğu ve batı da altlı üstlü ikişer pencere yerleştirilmiştir Bunlardan alt pencereler dikdörtgen olmasına karşılık üst pencereler içe doğru kavisli nişler halindedir Medresenin doğu ve batı cephelerinde saçaklar güney cepheden farklı olarak eşit aralıklı kavisli küçük konsollar üzerine oturmuştur

Medresenin iç plan düzeninde simetrik bir düzen görülmektedir Giriş kapısın arkasında sivri beşik tonozlu küçük bir eyvan orta mekana açılmaktadır Orta mekanın doğu ve batısı iki bölümlü beşik tonoz örtülü yan mekanlarla çevrilidir Bu mekanlar birbirlerine ve orta mekana birer kapı ile açılmaktadır

Orta mekan dört kenar ile bağlantılı büyük sivri kemerlerin taşıdığı kesme taştan,pandantifle bir kubbe ile örtülmüştürSekizgen kasnak üzerine oturan bu kubbenin her bir kenarında yuvarlak pencereler sıralanmıştır

Kuzeyde orta mekanın büyük kemeri arkasında beşik tonozlu bir eyvan ve ardında da üç kenarı dışa doğru çıkıntılı bir bölüm yer almıştır İhsaniye Medresesinin üzeri diğer yapılarda olduğu gibi toprak bir damla örtülmüştür

Medresenin bahçesinde Şerefhan oğullarının türbeleri bulunmaktadır Bu türbeler Veli Şemseddin’e, Ziyaeddin Han’a ve IIŞerefhan’a aittir Ayrıca Üçbacılar Türbesi de burada bulunmaktadır

Medrese Kültür Bakanlığı tarafında müze olarak restore edilmiştirBugün Bitlis İl Kültür Müdürlüğü burada görev yapmaktadır


Hatibiye Medresesi (Merkez)

Bitlis Zeydan Mahallesi’nde Memi Dede Türbe ve zaviyesinin karşısında bulunan Hatibiye Medresesinin kitabesi olmadığından kimin tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemektedir Medrese yapı üslubuna göre XVI yüzyılda yapılmıştır Günümüzde harap bir durumdadır

Hatibiye Medresesi blok kesme taştan yapılmıştır Osmanlı mimarisindeki bilinen medrese planlarından çok farklı bir düzendedir Dikdörtgen planlı medresenin güney batı köşesi bir platform üzerinde olup, buradaki giriş kapısına on iki merdivenle çıkılmaktadır Bu bölümde büyük bir dershane bulunmaktadır Medresenin yan ve arkası kayalıklara dayanmıştır Bu nedenle de aydınlatma orta kısmın üzerini örten tonoz ve yanlardan sağlanmaktadır Medresenin batı kenarında beşik tonozla örtülü bir eyvanla birleşen bir bölüm bulunmaktadır Batı kenarından beşik tonozla örtülü dikdörtgen hücrelere geçilmektedir Bu hücreden, günümüze gelemeyen,ancak izlerinden anlaşılan bir diğer hücreye geçilmektedir Bu bölüm, 510 X 505 m ölçüsünde dikdörtgen plan düzenindedir

Kalıntılarından medresenin güney batı yönünün bezemeli olduğu sanılmaktadırBuradan yalnızca güney batı köşesindeki duvarlar günümüze gelebilmiştir Bu bölümde nişler, örgü motifleri ve silmelerin izleri görülebilmektedir


Yusufiye Medresesi (Merkez)

Bitlis, İnönü Mahallesi, Girik Düzü Mevkiinde bulunan bu medresenin kitabesi günümüze gelmediğinden kimin tarafından ve ne zaman yaptırıldığı bilinmemektedir Yapı üslubundan XVII-XIX yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır

Yusufiye Medresesi yüksek duvarlarla çevrili bir avlunun kenarında düzgün olmayan dikdörtgen planlı bir yapıdır Kesme taştan yapılmış medresenin planı L şeklini andırmaktadır İki sütun ve üç yuvarlak kemerli bir revağın arkasında dört medrese hücresi sıralanmıştır Bu hücrelerden girişin sağında bulunan hücre diğerlerinden farklıdırDiğer hücreler dikdörtgen ve beşik tonozlu olmasına karşılık burası kare planlı ve kubbe ile üzeri örtülüdür Bu hücrenin dershane olması kuvvetle muhtemeldir Hücreler dışarıya açılan birer pencere ile aydınlanmaktadır Ayrıca doğu kenarında L planının ucunu meydana getiren bir hücre daha bulunmaktadır

Medresenin tümünün üzeri toprak damlıdırAncak dershane hücresinin üzeri konik taş külahlı olarak dikkati çekmektedir

Medrese bir ara ceza evi olarak kullanılmış olup, günümüzde restore edilmektedir

Bitlis Hamamları


Şerefiye Han Hamamı (Merkez)

Şerefiye Külliyesinin bir bölümünü oluşturan hamam Han Hamamı ismiyle halk arasında tanınmaktadır Hatuniye Caddesinde demirciler denilen yerde bulunmaktadır Hamamın kitabesi bulunmamakla beraber Şeref Han’ın vakfiyesinde ismi geçen hamamın bu hamam olduğu sanılmaktadır

Şerefiye Hamamı’nın düzgün olmayan palan düzeni bulunduğu araziden kaynaklanmaktadır Buradaki arazinin doğu ve güneyinin kazılmasından ötürü hamamın bir bölümü toprağa gömülmüştür

Hamamın soyunmalık kısmı oldukça geniş bir alana yayılmıştır Bu bölüme sonradan yapılan ek binaların arasından girilmektedir Beşik tonoz örtülü küçük bir bölümden sonra içerisine girilen soyunmalık orijinal yapımında kare planlı olmasına karşılık sonradan iç kısımların köşeleri doldurulmuş ve sekizgen bir plana dönüştürülmüştür Bu bölümün üzeri tromplu bir kubbe ile örtülmüştür Soyunmalığın doğusunda bulunan bir koridordan dikdörtgen, beşik tonozlu ılıklık bölümüne geçilmektedir, bir diğer kapı ile de kubbeli bir bölüme geçilmektedir Burada diğer hamamlarda rastlanmayan bir özellik de soyunmalığın bir bölümünde beşik tonozlu küçük bir eyvan meydana getirilerek kıble duvarına bir de mihrap yerleştirilmiş olmasıdır Zeminden 70 cm yüksekliğindeki bu bölüm diğerlerinden ayrılmaktadır Böylece hamam içerisinde bir mescit meydana getirilmiştir

Hamamın doğusunda büyük bir alanı kaplayan düzgün planlı sıcaklık merkezi bir kubbe ile örtülmüştür Bu bölüm dört eyvan ve köşe hücrelerinden oluşmuştur Buradaki hücreler arazi durumundan ötürü düzensiz bir plan göstermektedir Bazı hücrelerin genişlemesinde arazinin kayalık oluşu da etkili olmuştur

Paşa Hamamı (Merkez)
Bitlis Çarşısı'nda, dere kenarında bulunan Paşa Hamamını 1571 yılında Beylerbeyi Hüsrev Paşa yaptırmıştır Paşa Hamamı, dikdörtgen planlı çifte hamamdır Hamamın kadınlar ve erkekler kısmı yan yana olup, kadınlar kısmı yıkılmış, yalnızca erkekler kısmı günümüze gelebilmiştir
Dıştan basit bir yapı olarak görülen hamamın doğu cephesine bir sıra dükkan yapılmıştır Böylece hamamın XVIyüzyıl özelliği gölgelenmiştir
Erkekler kısmının soyunmalığı köşe tromplarının yardımı ile beden duvarları üzerine oturan merkezi bir kubbe ile örtülüdür Soyunmalığın güney duvarındaki bir kapıdan kare planlı bir hücreye geçilir, bunun batısındaki beşik tonozlu doğusunda da kubbeli iki hücre bulunmaktadır Bu kısımların ılıklık olarak ayrıldığı sanılmaktadır Kubbeli mekandan kuzey eyvanındaki sıcaklık kısmına geçilir Bu sıcaklığın dört yanında beşik tonozlu dört eyvan bulunmaktadır Yakın tarihlere kadar gelebilen kalıntılarından kadınlar kısmının da aynı düzende olduğu sanılmaktadır

Bitlis Mezarlıkları ve Mezar Taşları


Selçukluların Anadolu’ya yerleşmesinden sonra yapılan eserler arasında Ahlat kümbetlerinin ayrı bir yer vardır Buradaki kümbetlerin en eskilerinden birisi Şeyh Necmeddin’in Kümbetidir (1222-12223) Genellikle kümbetler kare kaideler üzerinde yükselen yuvarlak veya köşeli gövdeleri örten piramidal külahları ile dikkati çekmektedir Bu kümbetlerin altlarında mumyalık, üst katta da sandukanın bulunduğu, bazen de mescit olarak kullanılan bölüm bulunmaktadır

Kümbetlerin yanı sıra yüzlerce mezar taşı toprak üzerinde, ondan daha fazlası da toprak altındadır Bunlar Türk plastik sanatının meydana getirdiği sayısız örneklerdir Genellikle l203-1300 yıllarına tarihlenen bu eserler üzerinde Aka sözcüğüne rastlanmaktadır Bu sözcük o dönemlerde Türklere yakıştırılan bir sıfattır Bu mezar taşları aynı zamanda Doğu Anadolu ve özellikle Ahlat tarihini aydınlatmaktadır

Bitlis Urartu Mezarlığı (Adilcevaz)

Adilcevaz’ın Durakbur Mahallesinde l971 yılında yapılan kazılar bir Urartu mezarlığını ortaya çıkarmıştır Günümüze oldukça harap bir biçimde gelen mezarlık, genellikle kayalara oyulmuştur Burada içerisindeki buluntuları son derece zengin oda mezarlarına da rastlanmıştır Düzgün olmamakla beraber, kayalara oyulan dikdörtgen mezarlara birkaç basamakla inilmektedir Bu mezar odalarının bir bölümü düz, bir bölümü de tonoz örtülüdür Bu mezarlarda çok sayıda keramik parçaları, bronz kemerler bulunmuştur

Urartular ölülerini hem yakmışlar, hem de gömmüşlerdir Bu bakımdan buradaki Urartu mezarlığı Urartuların her iki geleneği de sürdürdüğünü göstermiştir


Ahlat Mezar Taşları

Bunun yanı sıra Ahlat, mezar taşları ile ünlü bir yerleşim alanıdır Gömülerin üzerine taş koymak tarih öncesi devirlere kadar inen bir gelenektir Bu nedenle Anadolu’ya yerleşen çeşitli topluluklar, bu geleneğe bağlı kalmışlardır Bunun sonucu olarak da kendilerine özgü biçimleri olan, plastik değerde mezar taşları Ahlat’ta da yapılmıştır

Doğu Anadolu’da, Akkoyunlu ve Selçuklular dönemlerinde koyun, koç ve atlardan oluşan mezar taşlarına rastlanmıştır Bunun yanı sıra , çeşitli taşlar mezar veya mezar anıtı olarak dikilmişlerdir

Ahlat, Orta Çağın ekonomik yönden en zengin yerleşim yerlerinden biri olmasından ötürü burada 3-4 m yüksekliğinde mezar taşları yapılmıştır Bu taşlar Ahlat Mezarlığına uzak yerlerden getirilmişlerdir Bu taşlara toplumun mimarisi de yansımıştır Özellikle Selçukluların çok sık mimari de uyguladığı ince ve sık işlenmiş dekoratif motifler burada kullanılmıştır Bazı örneklerde ise kaba motifler, gölge ışık oyunları ile daha da görkemli bir durma gelmişlerdir Bazı taşlarda geometrik motifler, bazılarında da bitkisel motiflere yer verilmiştir Çoğu kez de, aynı mezar taşında her ikisi birlikte kullanılmıştır Selçuklu mimari yapılarında görülen mihraplar, mukarnaslar, rozetler, yıldız, fırfır motifleri bu mezarlarda çok sık görülmektedir Ayrıca stilize hayvan, bitki,yazı şekilleri, mimari alınlıklar da onları tamamlamıştır

Ahlat’taki Meydanlık Mezarlığı, Malazgirt Savaşı’nda şehit düşenler için hazırlanmış bir mezarlıktır Buradaki mezar taşlarında palmet, lotüs, rumi, rozet, geometrik geçmeler, laleler, saç örgüleri çeşitli bordür süslemeleri karşımıza çıkmaktadır Buradaki mezar taşlarını ön ve arka yüzlerinde, yan cephelerinde, birbirlerinden farklı ayrı motifler işlenmiştir

Bu mezar taşların yükseklikleri ise ölenin sosyal konumu dikkate alınarak yapılmıştırBundan ötürü de bazılarının boyları 1 mden 4-5 m’ye kadar ulaşmaktadır Bu taşlar üzerinde sanatçıların ve hattatların isimleri,imzaları bulunmaktadır

Ahlat mezar taşlarında stilize edilmiş ejder motifleri de görülmektedir Bunların çoğu lahit şahideli ve sanduka şeklinde mezarlardırBazı örnekler oda şeklinde olup toprağın altında kalmış olup çou günümüzde bilinmemektedir

Ahlat Mezar taşlarının bir özelliği de Ahlat tarihinin karmaşık oluşu ve değişik kültürlerin burada yaşamasından kaynaklanmaktadır Orta Çağın önemli bir kültür merkezi olan Ahlat, bir çok sanatkar,kadı ve bilim adamını yetiştirmiştir Günümüze gelen mezar taşlarının çoğu da onlara aittir

Ahlat mezar taşları üç ana gurupta toplanmaktadırlar:
Çatma lahitler:
Çatma lahitler gri tüften kesilmiş iki uzun levhanın, üst kenarlarda bir açı meydana getirecek biçimde birbirleriyle bağlanmasıyla meydana gelmektedir Bu lahitlerde baş ve ayak uçları üçgen biçimli boşlukların önüne konulan küçük taş bloklardan meydana gelmiştir Üzerlerine kufi yazılar yazılmış örnekleri bulunmaktadır

Şahidesiz prizmatik sandukalar:
Müslüman toplumların yaygın biçimde kullandıkları bu tür mezarlar Ahlat’ta iki gurupta kullanılmıştırBunlar yekpare gövdeli basit sandukalar ve gövdeli, kapaklı sandukalar olmak üzere iki gurupta toplanabilmektedir

Yekpare gövdeli basit sandukalar kaidesiz veya alçak, ensiz birkaç basamaklı bir kaide ile birlikte aynı taştan kesilmişlerdir Çoğunluklu da yekpare bir kitle oluşturmaktadırlar Bunlarda iki yanlarda ki yüzeylere kufi yazı ile ölünün kimliği ile ayetler yazılmıştır
Gövdeli ve kapaklı sandukalarda ise sandık biçimindedirler İçi boş bir gövde ile bunun üzerini örten beş kenarlı prizma biçiminde bir kapaktan oluşmuşlardır Bunların üzerine de ölünün kimliği ile Kur’an dan alınma ayetler yazılıdır

Şahideli Mezar taşları:
Şahideli mezarlar değişik örnekler ortaya koymaktadır Bazılarında yalnızca baş taşı, bazen de hem baş hem ayak taşı olan örneklerdir Ahlat mezar taşlarında bu tip mezar taşları çoğunluktadır

Ahlat mezar taşları kırımızı tüf taşından yapılmışlardır Ayrıca sandukalar silindirik, sütun biçiminde ve üç parçadan oluşmuş üzeri açık örneklerdir Bunun yanı sıra tekne biçiminde ve dikdörtgen prizma biçiminde yekpare taştan oyularak yapılmış örnekler de bulunmaktadır

Bitlis Kervansarayları


Anadolu’nun bir çok yerindeki kervan yolları üzerinde kurulan kervansaraylardan Bitlis’te örnekler bulunmaktadır Önemli ticaret yolları üzerindeki bu kervansaraylar savaş sırasında karargah,barış zamanında ise konaklama yeri olarak kullanılmışlardır Bundan ötürü diğer yapılardan farklı bir düzende dıştan kaleyi andıracak şekilde içerisinde de çağın gereksinimine uygun biçimde yapılmışlardır Bitlis de Şerefiye, Arasa, Duhanı, Kohoz ve Zal Paşa hanlarının yanı sıra El Aman Kervansarayı yapılmıştır


El Aman Kervansarayı (Rahva Kervansarayı)

Rahva Düzlüğü kış aylarında kervanlar için tehlikeli bir yerdi Bu nedenle de kervansaray oldukça geniş bir arazide kurulmuştur XVI yüzyılda Van Beylerbeyi Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır Kervansarayın ne zaman yapıldığını içeren bir kitabe günümüze ulaşamamıştır Bu kervansaray Anadolu’nun en büyük ve eski kervansaraylarından birisidir

Kervansaray avlu ile birlikte, 90 x 70 m uzunluğunda, beş ayrı bölümden oluşmaktadır Kervansarayın batı bölümündeki kalın, kesme taş duvarlı bölüm adeta bir ribat (yol güzergahlarında askeri amaçlı küçük kale) görünümündedir Silindirik payandalarla desteklenin bu bölüm yapının en eski bölümüdür

Kervansaray doğ batı doğrultusunda iki sıra halinde iki sıra halinde üçerden altı paye ile üç nefe ayrılmıştır Bu mekanların üzeri beşik tonozlarla örtülmüştür Bu bölümün dışarıya açılan pencereler adeta birer mazgal görünümündedir

Kervansarayın güney bölümü diğer taraflardan farklı olarak beş dikdörtgen hücreli olup bunlar da birer kapı ile avluya açılmaktadır Bu hücrelerin güney kenarının ortasında da birer pencere,batı duvarlarında da birer ocak bulunmaktadır Bu hücrelerin üzeri de dikey sivri kemerlerle örtülmüştür

Kervansarayın ikinci bölümünü oluşturan kapalı mekan birinci yapının kuzey doğu köşesindedir ve ondan daha yüksek , daha geniş ve aydınlıktır Kuzey duvarı diğer duvarların iki katı kalınlığındadır ve aynı zamanda , dıştan her kenardaki ikişer payanda ile desteklenmiştir Bu bölüm avlu duvarı ile birleşerek daha değişik bir plan göstermektedir Doğu batı yönünde iki sıra halinde, her sırada dört paye ve beş sivri kemerle üç uzun nef meydana getirmektedir Birinci kısımdan daha büyük olan bu bölüm tonozlarla üstü örtülmüştür Burada da mazgal pencereler duvarlara sıralanmıştır

Güney kenardaki büyük bir kapı ,kervansarayın haçvari bölümüne açılmaktadır Avlunun batı kenarı ortasında büyük sivri kemerli ve sivri tonozlu giriş eyvanı doğu batı uzantısında uzun bir koridor görünümündedir Bu koridorun ortasında bulunan yüksek kubbeli kare bölüm dört bir yandaki eyvanlarla haçvari bir plan görünümündedir Burasının kuzeyindeki eyvan kervansarayın kapalı kısmına,güney eyvanı arasta çarşısı denilen yere açılmaktadır Kubbeli mekanın çevresindeki eyvanlar aynı büyüklükte değildir Bunların en büyüğü giriş kısmında bulunan eyvandır Burası da sivri kemerli bir tonozla takviye edilmiştir Bu bölümün karşısında,kervansarayın batısındaki eyvan oldukça uzun olup birinci kapalı kısma açılmaktadır Batı eyvanının kuzeyindeki hücreler kervansarayın ikinci kapalı kısmına açılmaktadırBunun da üzeri beşik tonozla örtülmüştür

Kervansarayın güneydeki eyvanı, en küçük eyvan olup güneydeki bölümleri kervansarayın diğer bölümlerinden ayırmaktadırBuradaki güney eyvan genişliğinde, beşik tonoz örtülü bir koridor ortadan sivri bir kemerle ikiye ayrılmıştır Bu koridorun doğusunda üç, batısında da dört ayrı hücre bulunmaktadır

Ana girişin güneyindeki bir kapı ile içerisine girilen kare hücre mescit olarak kullanılmıştır
Girişin kuzeyindeki hücreler diğer bölümlerden tamamen ayrılmış durumdadır ve iki katlıdırlar Bunların kervansaraya gelen hatırlı kişilere ayrıldığı sanılmaktadır Avludaki bir merdiven kervansarayın gözetleme kulesine çıkışı sağladığı sanılmaktadır

Kervansarayın dördüncü bölümü avlunun güneyindeki hamam ve ona bitişik hücreleri oluşturmaktadır Asıl yapıdan daha küçük ve daha alçak olan bu kısmın da avluya çıkışı sağlayan bir koridor ile ona dikey dört hücreden oluşmaktadır Koridorun batısında, girişin yanına rastlayan kısımda beşik tonozlu iki hücre daha bulunmaktadır Bunların helalar olması kuvvetle muhtemeldir

Kervansarayın üst örtüsü bütünüyle tonozlarla örtülü olup bu tonozlarda taş ve tuğla birlikte kullanılmıştırBunların arasında bir insanın geçebileceği deliklerin bulunuşu dikkat çekicidir Ancak bunların ne amaçla yapıldığı bilinmemektedir

Bitlis Kaleleri


Bitlis Kalesi (Merkez)

Büyük İskender’in Anadolu seferi sırasında MÖ334’de komutanlarınca yapıldığı rivayet edilmektedir Bununla beraber JShiel, bir yazıta göre MS322’de yapıldığını söylemektedir JShiel’in bulduğu bu yazıtın onarım yazıtı olduğu kalenin daha eski döneme ait olması çok daha olasıdır

Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bu kaleden söz etmiş; çevresinin 3 kmye yakın olduğunu, duvarlarının 586 m yükseklikte, kalınlığının da 7 myi bulduğunu ileri sürmüştür Kale Bitlis suyunun kollarından iki derenin birleştiği yerde yalçın kayalıklar üzerindedir Ermeni ve Bizans kaynaklarında bu kalenin ismi geçmektedir

Dikdörtgen planlı kalenin doğu yönünde oldukça yüksek bir burcu bulunmaktadır Bu burçta idama mahkum edilenler aşağıya atıldıklarından ötürü Kanlı Kule ismi buraya yakıştırılmıştır Bu kulenin bir benzeri de batıda kale kumandanının sarayının olduğu yerdedir

Çepeçevre duvarlarla çevrili kalede 670 mazgal olduğu kaynaklardan öğrenilmektedir Sur duvarları, 20-30 m yüksekliğinde, 4-6 m kalınlığında olup dirsekler oluşturarak daha korunaklı bir duruma getirilmiştir Kalenin güneyinde, aşağıdaki kente yönelik üç katlı demir bir kapısı bulunmaktadır

Kale içerisinde üç yüzden fazla ev ve bir saray bulunmaktadır Ayrıca erzak, cephane depoları ile mağaralar da kale içerisindedir Kaleden kente inen yol üzerinde mescit ve medrese yapılmıştır Bunların yalnızca kalıntıları günümüze gelebilmiştir

Tatvan Kalesi (Tatvan)

Tatvan’ın Tuğ Mahalsinde bulunan Tatvan Kalesi, Kanuni Sultan’ın vezirlerinden Zal Paşa tarafından 1550-1560 yıllarında yaptırılmıştır Bölgede beylerbeylik yapmış bulunan Zal Paşa’nın Bitlis de bunun dışında eserleri bulunmaktadır

Osmanlı-İran Savaşları sırasında İran Şahı Tahmasp Kuli Han, Adilcevaz ve Ahlat Kalelerini ele geçirmiş, Tatvan Kalesi’nden oraya yardım gitmesini önlemek amacıyla bu kaleyi yıktırmıştır


Adilcevaz Sahil Kalesi (Adilcevaz)

Adilcevaz Sahil Kalesi, Van Gölü kıyısındaki sarp kayalıklar üzerinde kurulmuştur İç ve dış kale olara iki ayrı bölümden yapılmış olan kalenin yapımında muntazam blok taşlar kullanılmıştır Sur duvarları 38 kule ile desteklenmiştir Kale içerisinde Kanuni Sultan Süleyman Camisi, cephanelik, buğday ambarları, sarnıçlar,mehterhane ve 70 civarında ev bulunmaktaydıGünümüze bu kalenin yalnızca kalıntıları gelebilmiştir


Ahlat Sahil Kalesi (Ahlat)

Ahlat Sahil Kalesi Urartular Döneminden kalmış,ancak 1224 yılı depreminde yıkılmıştır Kanuni Sultan Süleyman Beylerbeyi ve Veziri Zal Paşa’dan bu kalenin onarılmasını istemiştir Mimar Sinan, 1557’de kaleyi yeni baştan yapmıştır

Bu kalenin surları çok fazla yüksek olmamakla beraber çevresine geniş su hendekleri yapılmıştır Çevresi 3000 adım olan kalenin sur duvarları oldukça sağlam olup duvarları 13 kule ile takviye edilmiştir

Bitlis Köprüleri


Bitlis’in içerisinden geçen dereler üzerinde 24 köprünün yapıldığını tarihi kaynaklar belirtmektedir Bunlarda büyük çoğunluğu günümüze gelebilmiştir Bu köprülerin belli başlıları Efselağa, Alemdar, HüsrePaşa, Bey, Aynel Ağa, Barüt, Hatuniye, Karadede, Değirmen, Şerefiye ve Arap köprüleridir


Emir Bayındır Köprüsü (Ahlat)

Bayındır Cami ve kümbetinin batısında, Tahtı Süleyman Mahallesi’ndeki dere üzerinde kurulmuştur Ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı kesinlik kazanmayan köprü Akkoyunlu Köprülerinin özelliklerini taşımaktadır Bununla beraber köprünün XIIIyüzyılda yapılıp XV Yüzyılda, Akkoyunlular zamanında yenilendiği sanılmaktadır Sivri kemerli tek gözlü bir köprü olup kesme taştan yapılmıştır Köprünün kemer açıklığı 1120 m, yüksekliği de 560 mdir Ancak önce düz olan köprü batıya doğru dönerek keskin bir dirsek meydana getirmektedir Köprünün döşeme kısmı basamaklı şekilde yapılmış olup, her iki yönünde dörder basamağı bulunmaktadır Köprünün boyu 2068 mdir
Bayındır Köprüsü 1954 yılında onarılmış ve Harabeşehir halkı tarafından kullanılmaktadır Ancak dar ve basamaklı oluşundan ötürü de üzerinden vasıta geçmemektedir


Narlıdere (Kasrık) Köprüsü (Merkez)

Bitlis-Baykan yolu üzerinde bulunan Narlıdere Köprüsü’nün kitabesi olmadığından ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı belli değildir Bitlis’in en güzel köprüsü olup, büyük olasılıkla Osmanlılar zamanında, XVI-XVIIyüzyılda yapılmıştır

Tahtısüleyman Deresi Köprüsü (Ahlat)
Ahlat-Tatvan yolu üzerindeki Tahtısüleyman Deresi Köprüsü'nün kitabesi olmadığından ne zaman yapıldığı bilinmemektedir Yalnızca köprü üzerinde 1951 yılında onarıldığını gösteren bir levha bulunmaktadır Köprü tek gözlü ve sivri kemerlidir Boyu 14 m, kemer yüksekliği 420 mdir Günümüzde kullanılmaktadır

Bitlis Dergâhları


Memi Dede Dergahı (Merkez)

Bitlis, Zeydan Mahallesi Alemdar Sokağı’nda bulunan bu dergahı Mehmet oğlu Ahmet Yunus tarafından Memi Dede adına l572 de yaptırmıştır

Dergah geniş bir alana yayılmış olup iki büyük yapıdan meydana gelmiştir Bu yapılardan birisi Memi Dede’nin dergahı, diğeri de ona bitişik olan türbesidirYapı kesme taştan yapılmıştırGüneyinden Bitlis Deresi geçtiğinden ötürü güney duvarları daha yüksek tutulmuştur Dergah L şeklinde bir plan göstermekte olup bu binanın yarısı mescit diğer yarısı da türbeden meydana gelmiştir Girişten tonoz örtülü kare bir mekana girilmektedir Güney duvarında dışa doğru hafif bir çıkıntı yapan mihrap ve bunun yanında bir pencere bulunmaktadır Girişin solundaki kapıdan da dergah olarak kullanılan dikdörtgen planlı bölüme geçilmektedir İki pencere ile aydınlatılan b bölümün de üzeri tonoz örülüdür

Mescidin batsında Memi Dede’nin türbesi bulunmaktadır Türbe,kare kaideli olmasına karşılık içeriden silindirik ,dıştan da on iki kenarlıdır Türbenin altında mumyalık bölümünün olduğu sanılmaktadır Türbe bütünüyle taştan yapılmıştır Giriş kapısı doğrudan mescide açılmaktadır Türbenin mescide açılan pencerenin taş işçiliği ,karşısındaki Hatibiye Medresesi bezemeleri ile çok yakın benzerlik göstermektedir Türbenin üzeri de mescit gibi tonoz örtülüdür

Memi Dede Dergahı ve Türbesi sade, bezemesiz iki yapıdır


Hacı Hasan Hoca Sirvani Dergahı

Bitlis, Kurubulak Mahallesi’nde, yamaçta bulunan Hacı Hasan Hoca Sirvani Dergahının içerisinde iki kitabe bulunmaktadır Bu kitabelerden birisinde l822 tarihi yazılı olup, diğer kitabe okunamamaktadır Bu durumda dergah XIXyüzyılın ikinci yarısında yapıldığı açıklık kazanmaktadır Hacı Hasan Hoca l887’de ölmüş ve türbesini de Şerefhan sülalesinden Cevahir Hatun yaptırmıştır

Dergah meyilli bir arazide yapılmıştırOldukça küçük olan dergah ve yanındaki türbesi küçük bir yapı topluluğu oluşturmaktadır Arazi konumundan ötürü dergahın altındaki küçük mekanın çilehane olduğu sanılmaktadır Kesme taştan dergahın duvarları oldukça alçak olmasına karışlık üst örtüsünde türbe bölümünün oldukça yüksek piramidal külahı ile oldukça iddialı bir görünümü vardır

Yapı topluluğu dikdörtgen planlıdır Dergah bu plan düzenin de içerisine küçük hücreler halinde sığdırılmıştır Büyük hücrenin kuzeyinde ve Türbe kapısının açıldığı küçük kubbeli hücrelere,diğer bir kapıdan da doğudaki küçük hücrelere geçilmektedir Güney batıdaki Hacı Hasan Hoca’nın türbesi diğerlerinden daha büyük ölçüdedir Bu kısımda dört kenarlı bir piramit şeklinde çatı içeriden de açıkça kendini göstermektedir Türbe içerisini güney ve batı kenarındaki pencereler aydınlatmaktadır

Yapı içerisindeki küçük bölümler, pandantifli kubbelerle, büyük bölümler de tonozlarla örtülmüştür

Dergah, yapılışından sonra çeşitli dönemlerde yapılan eklerle genişletilmiştir Bu arada kuzeydeki bordürleri onarımlar sırasında yenilenmiştir

Bitlis Kaplıcaları


Bitlis’te çeşitli kaplıcalar bulunmaktadır Bu kaplıcalardan Alemdar Çermiği, Bitlis’in Taş Mahallesindedir Bu kaplıca çeşitli cilt hastalıklarına iyi gelmektedir Köprüaltı Çermiği, Bitlis Deresi kenarındadır ve o da diğeri gibi cilt hastalıklarına iyi gelmektedir Çim Çermiği, Bitlis’in Hersan Mahallesindedir Bu kaplıca kulak hastalıklarına iyi gelmektedir Acısu çermiği, Bitlis’e 2 km uzaklıkta olup, cilt hastaları bu kaplıcadan yararlanmaktadır Küçür Çermiği, Bitlis’in Taş MahallesindedirBu kaplıcanın suları cilt ve romatizmaya iyi gelmektedir Sabkür Çermiği, Rabak Çayı kenarında olup cilt hastaları buradan yararlanmaktadır

Ahlat’ın Harabeşehir Mahallesindeki Harabeşehir Mağarası da bölgenin doğal güzellikleri arasındadır

Bitlis Doğal Güzellikleri


Nemrut Krater Gölü

Nemrut Krater Gölü’nün bulunduğu alan, Bitlis’e 35 km, Tatvan’a l5 km, Ahlat’a da 30 km uzaklıktadır

Bitlis ili sınırları içerisinde bulunan Nemrut Dağı Karater Gölü, 1440 yılında faaliyet göstermiş, bunun sonucu olarak kraterin ağzı genişlemiştir Bugün 48 km2 olan bu alanda irili ufaklı beş tane göl bulunmaktadır Bunlardan Türkiye’nin en büyük krater gölü olan Soğuk Göl 13 km2’lik genişliği ile Nemrut Dağı Kraterinin yaklaşık l/3’ünü kaplamaktadır Son derece dik ve yüksek kayaların çevrelediği bu alan her türlü su sporlarının yapıldığı bir potansiyeldedir