Rönesanstan Günümüze Mücevhere Yansıyan Yaşam

İHTİŞAMLI DİŞİLİĞİN MÜCEVHER TARİHİ

Yıllar içinde önce kadının çehresini değiştirmiş, zaman tünelinde gitgide bir tutku haline gelmiştir İlk çağlardan bugüne kadınların vazgeçilmezi, uğruna servetler harcanan ya da canlar yakılan mücevher 21 yüzyılda saygınlığını fazlasıyla korumakta
Mücevher, büyülü yolculuğunda fethedilmiş imparatorluklardan ve entrikalı, ihanet dolu aşklardan geçmiştir Üstelik bir metalin ya da taşın asalet, zarafet, kudret ve ihtişam dolu anlamları barındırması asırlardır hiç değişmediği gibi gücüne güç katarak günümüze ulaşmıştır
Şimdi onun kadınla bütünleşen bu şaşalı tarihine göz gezdirelim

Prehistorik çağlara ait kazılara bakıldığında kadınların deniz kabukları, kemikler, renkli camlar ve fayanstan yapılmış değişik takılarla vücutlarını buluşturduklarını görürüz Sonrasında insanoğlunun metalleri, taşları keşfetmesiyle ve yeni teknikleri uygulamasıyla değişen takı anlayışı artık bir mücevher çağına girildiğini işaret eder

Metallerin en değerlisi, altın
Altının sıradan bir metal olmadığının anlaşılması ve mücevher olarak kullanılması, milattan önce 2500 yılında Sümerler tarafından gerçekleşmiştir Yine aynı dönemlerde Eski Mısır’daki mücevher anlayışına baktığımızda lapis, turkuaz, ametist ve altın kombinasyonları karşımıza çıkar Altın kullanımının Akdeniz’e ulaştığı dönemde, Eski Yunan medeniyetlerinde çarpıcı tasarımlar üretilmiştir Örneğin, milattan önce yedinci yüzyılda, İtalya civarlarında sembolik motiflerin altınla kullanılması dikkat çekicidir Roma ve Bizans kadınının siluetinde ise zümrüt, safir ve incinin dantel gibi işlenmiş altın kolyelerle süslendiğini görürüz

Doğanın en zarif hediyesi, inci
Rönesans’ın değişim rüzgarlarında, göğüs dekoltesinin ön plana çıkmasıyla, inciden yapılan gerdanlıklar ve pandantifli(kolye ucu) kısa kolyelerin dönem kadınlarının mücevher tercihini oluşturduğunu görürüz Parlak, sedefli ve pürüzsüz yapısıyla hayranlık uyandıran bir estetiğe sahip bu doğa mucizesi, istiridye içindeki küçük kum tanesinin çevresinin zamanla kalsiyum karbonatla kaplanması sonucunda oluşmaktadır Denizden gelen bu asalet, mücevher tarihinde var olduğu günden bu yana statü sembolü olarak da algılanmıştır

Mücevherlerin en ölümsüzü, elmas
Neredeyse zamanın başlangıcında, dünyanın kalbinde oluşmuş bu element insanlık tarihinden çok daha yaşlıdır Keşfedildiği ilk çağlarda, en büyük darbelere yenik düşmeyen ve en keskin bıçaklardan çizik almadan kurtulan elmas, insanoğlunu uzun yıllardır büyülemekte Öyle ki eski zamanlarda uzunca bir dönem elmas taşının doğa üstü güçlere sahip bir madde olduğu inanışı yaygın olmuştur Yunanlılar elmasın tanrının göz yaşları olduğuna inanırken, Romalılar yıldız parçaları olarak algılamışlardır Hindistan’da koruyucu sembol haline gelen elmasın uzunca bir süre nazarı, hırsızlığı, hastalığı ve kötülükleri uzaklaştırdığına inanılmıştır İlk önce Hindistan’da bulunan elmas artık dünyada Rusya, Afrika ve Kanada gibi çeşitli yerlerde de çıkartılmaktadır Ancak çıkartılanların çok küçük bir kısmı kesilip cilalanarak mücevher olacak niteliğe erişmektedir Ve bilinenin aksine elmas ve pırlanta aynı taştır Ancak kesim ve şekline göre ayrışım kazanır

Ölümsüzün en göz kamaştıranı, pırlanta
Pırlantanın burjuvazide edindiği yer okadar sağlam ve aşılmazdır ki, 13yüzyılda Fransa Kralı IX Louis, asil olmayanların pırlanta mücevher takmasını yasaklamış ve sadece kraliyet ailesi üyelerinin takabileceğini emretmiştir Ancak 15 yüzyılda, Avusturya’da aşkın ve sadakatin simgesi olarak evlilik tekliflerinde sunulan pırlanta yüzük geleneği tüm dünyaya yayılması bu yasağı kırmayı başarmıştır Mücevher modasının kalbi Fransa’da, Güneş kral 14 Louis’in ölümüyle bir devir kapanır ve 18 yüzyılda yeni Rokoko stili yani abartılı ve süslü bir stil mücevher modasına giriş yapar Bu dönemde pırlantanın son derece ön planda olmasının ilk nedeni Brezilya ve Hindistan’da pırlanta madenlerindeki yoğun çalışmalardır İkinci neden ise akşamları davetlerde kullanılan mum ışığında ilerleme kaydedilmesidir Mum ışığında göz alan pırlanta mücevherler, parıltılı bir dünya vaat ettiğinden kadınlar tarafından kapışılmaya başlamıştır Pırlantanın yüzde 95’i renksizdir ancak, fantezi adı verilen yüzde 5’i renklidir ve bu türleri astronomik fiyatlardadır

19 yüzyılda Kraliçe Victoria’nın tahta çıkmasıyla mücevher modası onun etkisi altına girmiştir Böylelikle o döneme kadar mücevher dünyası Paris’ten sorulurken, Londra’nın bu tekeli kırdığı görülür Victorian dönemi denilen bu yıllarda takılarda meyve motifleri, yapraklar, güller ve sarmaşıklar işlenmektedir Ünlü Cartier mücevher evi de, bu yıllarda Fransa’da ismini duyurmaya başlamıştır
__________________________________________________ _____

Tarihi insanlık tarihi kadar eski olan takının serüvenini izlemek, toplumsal tarihi, dolayısıyla toplumun değişimini ve eğilimlerini de izlemek anlamına gelir Yaklaşık 600 yıllık bu serüvene baktığımızda, mücevhere yüzyıllar boyunca pek çok anlam yüklendiğini görürüz Mücevher, her şeyden önce onu taşıyanın toplumsal durumunu sergilemenin bir aracıdır; ancak aynı zamanda aşkı ve bağlılığı da simgeler Sanat tarihçileri için önemli bir diğer özelliği, mücevherlerin, ait oldukları dönemin sanatsal üslubunu en sofistike biçimde yansıtmasıdır

Kuzeyli bir ressam olan Petrus Christus’un 1449 tarihli tablosunda, kuyumcuları himaye eden Aziz Eligius’u atölyesinde görürüz Atölyeye bir nişanlı çift gelmiş ve kendilerine yüzük seçmektedir Bu konu aracılığıyla o dönemde ne gibi takıların var olduğu görülebilir Dolayısıyla sanat yapıtları, tablolar, minyatürler yalnızca birer sanat yapıtı değil belgesel niteliği olan eserler olarak da kullanılabilmektedir

Alessandro Fei imzalı bir diğer örnekte, ünlü Medici ailesinin mücevherlerini üreten atölyeyi görürüz Resimde ön planda Medici dükalığının tacı hazırlanmakta, bir yandan tamamlanmış olanlar sergilenmekte ve diğer yanda maden işleri yapılmaktayken, Dük Medici atölyeyi ziyarete gelmiştir Bu 16 yüzyıl tablosu, o zamanın Floransa’sında bu işlerin nasıl yürüdüğünü göstermektedir

Rönesans döneminde, antik dünya tekrar gündeme gelir, antik dünyanın formları tekrar yorumlanır ve sanatın pek çok dalına uygulanır Tabloların konusu ister o güne ait olsun, isterse mitolojik bir konu işlensin, tam anlamıyla o günün mücevherine dair bilgi verir izleyiciye

Ünlü Rönesans ressamı Albrecht Dürer, kutsal Roma Germen İmparatorluğu’ nun tacını tasarlar Sanatçılara takı ısmarlamak son derece önemli bir olaydır; mücevheri ve takıyı desteklemek anlamına gelmektedir Hans Holbein da pek çok takı tasarlamış ve ressamın bu tasarımları uygulanmıştır

Rönesans takısı deyince çoğunlukla gözümüzün önüne, heykel tadında takılar olarak tanımlayabileceğimiz, zincirlerin ucundaki pandantifler gelir O dönemde son derece renkli bir mine işçiliği görülür Pandantiflerin tasarımları da tam anlamıyla o dönemin meraklarıyla paralel gider Bu ilgi, mitolojik konulara dairdir ve dolayısıyla takılarda antik dünyaya ait unsurlar yer alır İncilerin doğal formuna uygun, heykel tadındaki biçimlerin ortaya konduğu bu takılarda anlatımcı bir üslup söz konusudur

Bildiğimiz gibi, Rönesans’ ın düşünce akımı Hümanizm’ dir ve insanın kendisine, tek tek kişilere değer vermek, bu dünyaya değer vermek esastır Bu düşünce biçimi takılara da yansır Ancak diğer yandan dini konular da tamamen göz ardı edilmiş değildir Bu dönemde örneğin İsa portreli bir pandantife, İncil’den kimi konulara yer veren takılara da rastlayabiliriz, ancak yine de bu tür konuların fazla olmadığını söyleyebiliriz

Rönesans döneminde, antik dünyayı temsil eden bir takı olan kameoya da rastlarız Küçük oval taşlar üzerine kazılı ya da kabartma portrelerin yer aldığı bu takılar Rönesans döneminde tekrar moda haline gelir ve kullanılır Dönemin bir diğer özelliği, günlük yaşama ait birtakım eşyaların takıya dönüştürülerek kullanılmasıdır Yaşamı yansıtan bu takılar arasında bir kürdana bile rastlayabiliriz Bu örnek elbette dönemin yeme içme alışkanlıklarının, gündelik hayatının farklılığı çerçevesinde değerlendirilmelidir

Hükümdarların takılarını gözlemlediğimizde, hükümdarlık alameti olarak yüzyıllar boyunca geçerliliğini koruyan takılara rastlarız Örneğin burada görülen VIII Henry ve III Richard’ ın ortak takıları, omuzlarına attıkları, taşlarla bezeli geniş zincirleridir

Bu dönemde giysilerin üzerine mücevher dikilmeye de başlar; mücevher düğmeler, şapkaların kenarına yerleştirilen rozetler ve fibulalar Rönesans’ ın son derece revaçta olan takılarıdır Şapkalarla birlikte kullanılan takılar genellikle erkek takısı olmakla birlikte, kadın takısı olarak kullanıldığı da görülür Şapka rozetlerinden bir örnekte, İncil’ den alınmış bir konu olan Aziz Paul’ un öyküsü müthiş bir mine işçiliğiyle aktarılmıştır

Şarlman’ ın Papa’ ya hediye ettiği antik konulu bir kameo, bunun bir papaya uygun bir armağan olup olmadığı sorusunu canlandırır zihnimizde Çok da uygun değildir aslında, zira o dönemde bir çatışma söz konusudur; antik dünyanın gündeme gelişi, bir anlamda Hıristiyanlığın bir kenara itilişine yol açmaktadır Buna rağmen, böyle bir kültürün varlığını görmemizi sağlar bu armağan Yine bu örnek aracılığıyla, Avrupa içerisinde böyle bir armağan alışverişi olduğunu görüyoruz soylular arasında Bu da bir biçimde bir üslubun Avrupa’ ya yayılması, bir üslup birliği sağlanabilmesi anlamına gelir

Takılar bir yandan da elbette kadınlık simgesidir; kadınlar takısız düşünülemez Dönemin tablolarında da modelinin kadınlığını, dişiliğini ön plana çıkaran ressamlar takılara mutlaka yer verir Bu örneklerden Tintoretto’ nun “Yıkanan Suzanna” adlı tablosundan bir detayda, Suzanna adlı güzelin dişiliği hem kolundaki hem de yanına koyduğu takılarıyla daha bir vurgulanmıştır

Rönesans’ ta takılar günlük yaşamın ayrıntılarında da kadınlar için çok önemlidir; evlenirken mutlaka çok özel takılar yapılması gerekmektedir Ancak bu takılar sonuna kadar muhafaza edilemez; üç yıl takıldıktan sonra takılar üzerindeki tasarruf hakkı kocaya aittir ve o da bu takıları ihtiyacına göre kullanabilir, değiştirebilir Bu durum, bugün neden elimizde yeterince örnek olmadığının bir açıklaması olabilir

16 yüzyılda Floransa’ nın soylularından Alessandra Strozzi’ nin oğlu Filippo’ ya yazdığı, bu konuyu örnekleyen mektupta şu sözler yer alır: “Mücevherleri hazır et ve onların güzel olmasını sağla; çünkü sana bir eş bulduk Güzel bir kadın olarak ve Filippo Strozzi’ ye ait bir kadın olarak güzel mücevherlere ihtiyacı olacak onun; çünkü sen her konuda onurlusun, bu konuda da onurun eksik olmamalı”

Kuzeye doğru gidildiğinde Almanya’ dan kimi portrelerde son derece ağır takılarla yüklenmiş soylu kadınlar görürüz Taşınmasının bile zor olacağını düşündüğümüz altın zincirler çok modadır bu kadınlar arasında Pek çok çeşidi olan, incilerle veya taşlarla bezeli baş takıları da ayrı bir önem taşır Elbise üzerine mücevher düğmeler dikmek de yine revaçtadır


Uzun süre tahtta kalmış, önemli bir kadın hükümdar olan Kraliçe I Elizabeth, aynı zamanda çok da süslü bir kadındır; hatta bir moda öncüsüdür Çeşitli resimlerde Elizabeth’ i uzun inciler ve beline asılı takılarla, başı yüksek bir taç ve incilerle süslü veya dönemin modasına uygun olarak yüksek kabartılmış saçların üzerine damla biçimli firketeler takılı halde görürüz Armağan almayı çok seven bir kadın olan Elizabeth’ in 1587 yılbaşında aldığı armağanların listesi şöyledir: Mücevher çanta ve broş takımı, incili altın parfüm kutusu ve takım zinciri, mineli zincirli mücevher pandantifli altın gerdanlık, minik incilerle bezeli on beş altın düğme, yakutlarla bezeli yılan dili biçimli pandantif ve –en çok beğendiği hediye– açıldığında kendisinin portresi beliren mücevher yelpaze Aynı yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ a saray kuyumcuları tarafından verilmiş bayram armağanlarının listesi, bir küçük karşılaştırma yapabilmemizi sağlayacaktır: Bir murassa ayna, bir takım minekâri düğme, bir altın at pazubendi, bir küçürek (küçük) yeşim zernişan (altın kakmalı) murassa (mücevher) levha, bir sedef kaplı murassa altın bendli bıçak, bir murassa sergi, bir hançer sapı ve dokuz zihgir (ok atma halkası), iki takım murassa düğme, bir altın bıçak, sapı balık dişinden, bir zernişanlı abanoz ağacından murassa tarak, bir zernişan murassa sopa, bir altın pazubend, bir altın hatem (mühür)

Çocuklara bakıldığında, soylu çocukların da aynen büyüklerin taktığı mücevherleri kullandığı görülür Tiziano’ nun bir portresinde, beline parfüm topu takmış bir çocuk resmedilmiştir

16 yüzyıl sonunda ve 17 yüzyılda saatçiler mücevhercilerle ortak çalışmaya başlar Saatler moda haline gelir ve neredeyse herkesin bir saati olur Özellikle 17 yüzyılda, oval biçimli, içinde portre olan madalyonlar da çok modadır Bu dönemde takılarda yavaş yavaş duygular daha çok öne çıkmaya başlar; örneğin yürek biçimi kendini belli eder Madalyonların üzerinde daha farklı kesimler görülür; 1660′ta pırlanta kesimi ortaya çıkar, taşlar daha parlak hale gelir Mücevherler giderek daha renklenir ve çeşitlenir; giderek renkli ve daha iri taşlar kullanılır Daha gösterişli takılar yapılmaya başlanır Rönesans’ ın heykel tadındaki takılarından, işçiliğe önem verilen parlak görünüşlü takılara doğru geçilir

Birbirine geçen, çift evlilik yüzükleri çok kullanılan takılardandır; yüzük açıldığı zaman içinde bir bebek ve bir iskelet modeli görülür, ki “doğumdan ölüme kadar”ın temsilidir bu modeller

17 yüzyılın ilginç takılarından biri de, memento mori , yani ölümü anmak gibi bir anlam yüklenen, üzeri işli kurukafa veya tabut şeklindeki takılardır ve insanlar bunları kaybettikleri sevdiklerinin arkasından takarlar

Bu dönemde dünya içinde Osmanlı’ yı simgeleyen takının ne olduğu düşünüldüğünde akla sorguç gelir Sorguçlar 18 yüzyılda en ihtişamlı hallerini alırlar ve taklitleri de yapılır Örneğin Macarlar birtakım sorguçlar yapar Osmanlı’ da kadınlar da sorguç takarlar “İstefan” adlı takı (bu ad antik dünyadan, “çelenk taşıyan” anlamındaki stephanophoros ‘tan dönüşmüştür) Osmanlı saray kadınlarının takıları arasında önemli bir yer tutar İncelenen örneklerde, Avrupa’ ya paralel bir ihtişamın var olduğu görülür

18 yüzyıl Avrupa’ sına bakıldığında işlerin renklendiği, taşların daha çok kullanıldığı ve bu kadar renkli ve bol taş kullanmak için bir yandan da başka yollar bulunduğu görülür 17 ve 18 yüzyıllarda, Avrupa’ nın merkezi olma özelliğini İtalya’ dan devralan Versailles Sarayı modayı yönlendirir artık ve sarayda müthiş davetler verilir Mum ışığında verilen bu davetlerde, bu ışıkta parlayacak çok kesimli ve çok renkli mücevherlere ihtiyaç duyulur Böylece taşları, arkasını foyalayarak renklendirme işi ortaya çıkar


Bu dönemde bir yandan giderek Avrupa’ da takım halinde mücevher takma işi başlar Osmanlı’ da ise kadınlar aynı dönemde çok çeşitli mücevherler takmaktadır

18 yüzyıl sonu, 19 yüzyıl başında sahnede görülen Napoléon, pek çok şeyi değiştirdiği gibi yeni bir üslup da açar; neoklasik üsluba girilir Ingres, Napoléon’ u “tam bir antik hükümdar gibi, antik tanrı gibi” diye betimler Napoléon’ un başında, Roma hükümdarlarına öykünen bir ayrıntıyla, bir altın defne dalı tacı görülür

İsviçre’ de tasarruf yasaları dönemi olan 18 ve 19 yüzyılda, madeni yontarak uzaktan elmas gibi parıldayan takılar elde edilir Napolyon işgaline karşı gelmeye çalışan Prusya’ da ise, 1813′ te, tamamen demirden yapılan bir takı türü ortaya çıkar Direnişte paraya duyulan ihtiyaçtan, kadınlar götürüp takılarını teslim etmekte ve karşılığında da, arkasında “Gold gab ich für Eisen”, yani “Demir için altın verdim” yazılı demirden bilezikler almaktadırlar

19 yüzyılda takı konsepti de takının sahipleri de biraz değişir İmparator III Napoléon ünlü Fransız kuyumcusu Lemmonnier’ ye, İmparatoriçe Eugenie’ ye armağan etmek üzere bir taç ısmarlar Ancak iktidar değişikliğinden sonra taç dönemin Almanya’ daki önemli ailelerinden birine, von Thurn und Taxis Ailesi’ ne satılır İktidar değişiklikleriyle hükümdarların elindekilerin bir şekilde başkalarına aktarıldığı bu el değiştirme işlemleri de toplumsal tarihin bir yansımasıdır Osmanlı’ da da, Sultan II Abdülhamid iktidardan düştüğünde mücevherlerine de el konur ve bir büyük müzayede kataloğu hazırlanarak bu mücevherler 1911′ de Paris’ te açık artırmayla satılır

20 yüzyılın hemen başlarında, değişik konular ortaya atılır 1900-1910 arasında, Kraliçe Victoria’ nın oğlu Kral VII Edward ile eşi Kraliçe Alexandra’ nın ortaya attığı belle epoque modası, tasma kolyeler, çok uzun inci dizilerinden oluşan son derece zarif ve akıcı mücevherlere yer verir

Art nouveau örneklerin son derece kıvrımlı, aşırı stilize tasarımlarının, dönemin beğenisini ve üslubunu yine son derece incelikli biçimde yansıttığı görülür Artık renkli camlar, mine gibi çok farklı malzemeler de kullanılmaya başlar

Yüzyılın başına damgasını vurup yüzyıl ortalarına kadar da etkisini sürdüren tasarımcı Cartier, pek çok yerden esinlenmiştir; hatta kimi takılarında Hint esintilerinin yer aldığını söyleyebiliriz 1920′ ler-30′ ların art deco ’sunun ruhu, geometri ve cazdır 1940′ larda Cartier‘ in önce Windsor düşesi için tasarlamış olduğu hayvan biçimli (flamingo ve kaplan) broşlar, günümüzde bile hala en çok taklit edilen mücevherlerdir Van Cleef & Arpels da öncü mücevher tasarımcılarındandır 1940′ ların sonu-50′ lerde son derece basit, geometrik broşlar da yapılır; artık moda öncüleri, toplumun takıları üzerinde gördüğü kişiler, aktrislerdir Bir yandan romantik takılar devam eder ve bunlar da yine filmlerde aktrislere taktırılarak lanse edilir

1960′ lara gelindiğinde, dönemin eğilimlerine uygun olarak çok geometrik altın ya da yalın gümüş takılar görülür 1970′l erin güzellik simgelerinden ve de mücevher simgelerinden biri olan Elizabeth Taylor, her mücevheriyle bir olay yaratır ve basında geniş yankı bulur

1980′ ler- 90′ lara gelindiğinde her çeşit takıya rastlanır Tiffany ve Bulgari gibi 20 yüzyılın ikinci yarısına damga vurmuş ve çokça taklit edilmiş tasarımcıları da göz ardı etmemek gerekir bu dönemi incelerken Yüzyıl sonu artık gazete kağıdından gerdanlıkların, kulağın biçimin almış küpelerin takıldığı, özgür tasarımlar dönemidir

Sonuç olarak, 15 yüzyılda, evliliğinde kendisine armağan edilen, mutlaka sahip olması gereken armağanlarla gördüğümüz Dük Sforza’ nın karısı Battista Sforza ile, nişanlandığında kendisine armağan edilen Van Cleef & Arpels tasarımı pırlantalı incili takımla gördüğümüz Grace Kelly, yaklaşık 500 yılın ötesinden aynı ortak gururla bakarlar birbirlerine, eşleri tarafından armağan edilen ve kendilerini toplumda bir yerlerde temsil eden takılarıyla ressama ya da objektife poz vererek Aradan geçen zamanda sanki hem pek çok şey değişmiş, hem de pek bir şey değişmemiş gibidir