Yapım Ekleri Nedir ? Yapım Ekleri Tanımı, Yapım Ekleri Anlatımı, Hakkında, Örnekler |
08-15-2012 | #1 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Yapım Ekleri Nedir ? Yapım Ekleri Tanımı, Yapım Ekleri Anlatımı, Hakkında, ÖrneklerYAPIM Eklerİ ¶Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir [10] Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır [11]: Gel-(-mek,-dim, -miş) Baba(-m, -lar, -dan) Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir ¶ Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır: baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler bu Ekler kökten hemen sonra gelirler ¶ Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir [12]: bil-gi-ler, bil-dir-di; göz-le-meliyim, göz-lük-ten Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir: bil-gi-li,bil-dir-i göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz: İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan Ekler ve Fiilden isim yapan Ekler Fiil Yapan Yapım Ekleri: İsimden fiil yapan Ekler ve Fiilden fiil yapan Ekler 1 İSİM YAPAN YAPIM Eklerİ İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır: a İsimden isim yapan Ekler -lİk Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık Sıfatlara [13] gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik [14], eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik Bu ekle türetilen Ekler Sıfat olarak da kullanılabilirler İsimle Sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir: kışlıklar, kışlık odun; günlüğüm, günlük masraf; elbiselikler, elbiselik kumaş; turşuluklar, turşuluk biber; kiralıktan, kiralık daireden, satılıklar, satılık arsalar -cE Dil isimleri yapar: türkçe, Almanca, Arapça, farsça Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça -cİ [15] İsim, Sıfat, Zarf türetir: sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, türkçü, Halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı gazeteci çocuk, şakacı insan akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek) -lİ soyut ve somut isimler ve Sıfat türetir Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz Kişinin nereli olduğunu bildirir: Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir: Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu Durum (medenî hâl) bildirir: Sözlü, evli, nişanlı Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu Diğerleri: Gönüllüler, gönüllü (kişiler) İrili ufaklı, kadınlı erkekli -sİz -li ekinin olumsuzunu yapar Ama –li ekini almış her kelimenin –siz ile olumsuzu yapılmaz: akıllı X akılsız doğru bilgili X bilgisiz doğru nişanlı X nişansız yanlış köylü X köysüz yanlış mavili X mavisiz yanlış İsim, Sıfat ve Zarf türetir: Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı) -ki [16] Zaman ve yer bildiren kelimelerden Sıfat yapar Bu sıfatlar isimleşebilir –ki ve –kü şekillerinde kullanılır bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden Yer bildiren kelimelerde –de hâl ekiyle birlikte kullanılır: Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular) -tİ Yansımalardan isim türetir: çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı Diğer Ekler: -e: göze (kaynak) -Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül -Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş -gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil -leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin -ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu -Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar -Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık b Fiilden isim yapan Ekler Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler Mastar ekleri: -mEk Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Fillerin isimlerini türetir Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler: yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak, -mE -mEk eki gibidir Ama –mEk kullanılan her yerde –mE kullanılamaz Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar): başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma [17], sevme, inanma Bu ek de –mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz) Bu ek niteleme Sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köGoogle Page Rankingü), asma (kat) -İş Bu da mastar ekidir Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Kalıcı nesne isimleri yapabilir: Gülün açılış-ını seyret Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor Adam oturuş-undan bellidir seziş, biliş, alış, veriş, anlayış Kalıcı nesne isimleri: Bu görüşü benimsemedim Bir buluş yapmış ki sorma Alış verişe çıkacağız Sende hiç anlayış yok mu? Çıkış ne taraftaydı? Sıfat-fiil ekleri: Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve Sıfat yapan işlek eklerdir: -En: Fiili yapanı, edeni bildirir İsim ve Sıfat yapar: Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan -Esİ Sıfat ve isim yapar: Ölesi-m gelir, Yok olası adam, kırılası eller Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası -mEz Olumsuzluk bildirir –°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil: Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler Yılmaz, korkmaz, çıkmaz Ne geçmez zamanmış! -°r İsim ve Sıfat yapar: Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz -dİk İsim ve Sıfat yapar: Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz -EcEk İsim ve Sıfat yapar: alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi? -mİş İsim ve Sıfat yapar: Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş Diğer Ekler: -İm Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder O işle ilgili, o işten doğan Varlık, eşya, yer isimleri yapar Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) -Gİ Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar: Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski -Gİn Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar Sıfat, isim ve Zarf türetir: Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı -İ İsim ve Sıfat türetir: Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı Korkunun ecele faydası yok Doğuyu, batıyı karıştırdık Ölü balıklar suyun yüzündeydi Yurdun batı tarafı soğuyacak -İcİ [18] Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En Sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir Sıfat, isim ve Zarf yapar: Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci Eskiden iyi yüzücü imiş Okuyucu sayısı günden güne artıyor Bunlar üzücü hareketler Satıcı kadınlar dolaşıyorlar Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor -k Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar Sıfat ve Zarf olarak da kullanılır: Açık kapı, çürük diş, karışık işler, hava soğuk, açık konuşur, bölük toplandı -kEn İsim ve Sıfat yapar: Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan -tİ: kızartı, karartı, bağırtı -Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak -ç: inanç, sevinç, usanç -ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı -e: dize, süre ù 2 FİİL YAPAN YAPIM Eklerİ Bu Ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler: göz→göz-le(mek) bilgi-→bilgi-len(mek)-dir(mek) sev-→sev-dir(mek) bildir-→bildir-il(mek) Fiil yapan Ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan Ekler Fiilden isin yapan Ekler a İsimden fiil yapan Ekler Bu Ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler: İsim-len-dir- Ad-lan-dır İki-le- Durgun-laş- En çok kullanılan isimden fiil yapan Ekler şunlardır: -lE Çok kullanışlı bir ektir Birçok isimden fiil yapabilir: Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la- -El Genellikle sıfatlardan fiil yapar: Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el- -l Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar: Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l- -E Fazla işlek değildir: Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a- -°r Daha çok renk isimlerinden sonra gelir: Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar- -dE Yansımalara getirilir: Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de- -msE Fazla işlek değildir: Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse- -sE Fazla işlek değildir: su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se- -lEş [19] Bazı isimlere getirilir: Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş- -lEn Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar: Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len- b Fiilden fiil yapan Ekler Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir: -t Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar) Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir: Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t- -°r Çatı ekidir “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır genellikle ünsüzle biten fiillere gelir: Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r- -Dİr Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar): Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur- -l Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar: At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l- -n Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar: Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n- -ş Çatı ekidir; işteş fiil yapar: Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş- -ElE Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir: Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele- III YARDIMCI ÜNLÜLER ve YARDIMCI ÜNSÜZLER A YARDIMCI ÜNLÜLER B YARDIMCI ÜNSÜZLER Zamir “n”si Bazı şahıs zamirleri isim hâl eklerini aldığı zaman araya giren ünlüye Zamir “n”si denir o-n-a, o-n-dan, o-n-u |
|