Koku Alma Hakkında

Koku Alma Hakkında



Koku, çok özel bir gereksinmedir ve doğayı oluşturan tüm varlıklardan havaya sürekli koku molekülleri yayılır İnsan yaşamında hiçbir şeyle doldurulamayacak yeri vardır kokunun ancak yine de koku en az anlaşılmış ve incelenmiş duyudur Bu sonuç : olfaktuvar membranın burnun üzerinde çalışılması çok zor olan yukarı bölgelerinde bulunmasından ve koku algısının subjektif bir algı olduğundan, aşağı sınıf hayvanlarda kolaylıkla çalışma yapmaya uygun olmamasından doğmaktadır İnsanlarda koku duygusunun diğer aşağı sınıf hayvanlara göre rudimanter oluşu da diğer komplike bir problemdir İnsanlarda görme ve duymaya oranla davranışlarda daha az etkili olduğu düşünülen koku duyusu son zamanlarda gündemde olan”Feromonlar”ın tesbiti ile ilgiyi üstüne çekmiş ve araştırmalar yoğunlaştırılmıştır

Aslında koku duyumuzun kapasitesi düşündüğümüzden çok daha fazladırBurunda kokunun ilk teması burun iç zarı iledir(Olfaktuar Membran) Olfaktuar membran, burun deliklerinin üstündeki, yukarısındaki, bir bölgede bulunmaktadır İçte bir kıvrıntı yaparak burun septumu üzerini örterken, dışarıdan üst konka(İç burun kıvrımı) hatta orta konka üzerine doğru ilerler Her burun deliğinin olfaktuvar mukoza üzerinde 2-4 cm2 lik bir projeksiyonu vardır

Koku duygusunun reseptör hücreleri, olfaktuvar hücrelerdir Bunlar aslında santral sinir sisteminden çıkan bipolar hücrelerdir Yaklaşık olarak 100 milyon koku hücresi vardır Olfaktuvar hücrelerin mukozal nihayetleri olfaktuvar vezikül denilen bir düğüm meydana getirirler Buralardan 0,3 mikron kalınlığında ve 50-150 mikron uzunluğunda, nazal mukozayı örten mukus içine uzanan olfaktuvar tüyler veya olfaktuvar silyalar denilen oluşumlar ortaya çıkarBu uzantılar havanın taşıdığı koku maddeleri ile reaksiona girerek olfaktuvar hücreleri uyarırlar Olfaktuvar membranda, olfaktuvar hücreler arasındaki mesafelerde, olfaktuvar membrana sekresyonlarını boşaltan Bowman glandları vardır


Olfaktuvar hücrelerin koku stimulasyonu ile uyarılmasında ne gibi kimyasal olayların meydana geldiğini net olarak izleyemiyoruz Buna karşı koku stimulasyonu yapan maddelerin fiziksel özelliklerini biliyoruz Bunları şu şekilde özetleyebiliriz :

Öncelikle bu madde volatil, uçucu olmalıdır ki burnumuza çekince yukarı çıkabilmeli Suda eriyebilir olmalı: Bu şekilde mukustan olfaktuvar hücreye geçebilsin Ve nihayet lipidlerde eriyebilir olmalı ,çünkü koku hücre ve tüycüklerinin dış uçları prensip olarak lipid karakterindeki maddelerden oluşagelmişlerdir

Olfaktuvar hücrelerin aslında hakiki olarak hangi mekanizma ile stimüle edildiğini bir kenara koyarsak, bilmemiz gereken nokta bunların havayı yukarı çektiğimizde stimüle edildiğidir Bu sebeple koku algısı inspirasyon(nefes alma) esnasında ve ¤¤¤luslar şeklinde ortaya çıkar Koku şiddetinin de bu yüzden çekilen hava şiddeti ile orantılı olacağı ve kişinin koklama tekniğini arttırmakla hassasiyetini artıracağı kanıtlanmaktadır






Koku hücrelerinin olfaktuvar stimülasyonlara olan cevabı, diğer birçok sensoryal reseptörlerin spesifik stimulasyona olan cevapları gibidir Doğurulan bir reseptör potansiyeli, olfaktuvar sinirdeki lifleri uyarır Elektro-Olfaktogram ile burun mukozasına yerleştirilen elektrotlarla koku kaydı alınır

Geniş bir alanda, elektro-olfaktogramın amplitüdü, şiddeti ve olfaktuvar sinir impulslarının hızı, stimulan maddenin şiddet logaritması ile orantılı olmaktadır Bu kural olfaktuvar reseptörlerinde, diğer sensoryal reseptörlerin çalışma mekanizmasına uyduğunu göstermektedir

Koku reseptörleri stimulasyonunun ilk saniyelerinde veya hemen sonra yaklaşık olarak %50 adaptasyon gösterirler Bundan sonraki adaptasyon oldukça yavaştır Kişisel deneylerimizden de biliriz ki, şiddetli bir koku ile dolu ortama girdikten kısa bir zaman sonra artık koku duyulmaz olur Psikolojik adaptasyonun, reseptör adaptasyondan daha önce ortaya çıkmaması, olayın aynen tat duygusundaki adaptasyon gibi santral sinir sistemince regüle edildiğini ortaya koyar

Fizyologların çoğunluğu, birçok koku duygusunun, tamamen ayrı birkaç primer koku duygusunun bileşimi ile ortaya çıktığına inanırlar Nasıl ki bazı tad duyuları, primer olarak tatlı, acı, ekşi ve tuzlu tad duyularının karışığı ise Bu yönden ilkel koku duyusu sınıflandırılmasında çok az başarılı olunmuştur Fizyolojik testlerin ışığı altında ve olfaktuvar sinir yolunun değişik katlarındaki aksiyon potansiyellerinin araştırılması sonucu yaklaşık olarak yedi değişik klastaki stimulanın, tercihen değişik koku hücresini stimüle edeceği varsayım olarak kabul edilmiştir Bu olfaktuvar stimulan grupları aşağıdaki şekilde karakterize edilebilir:

1-Kamforlu
2-Miskli
3-Florlu
4-Naneli
5-Eterli
6-Keskin, batıcı
7-Pütrit

Birçok araştırmanın neticesi gibi gösterilmekle beraber, bu listenin hakiki, ilkel koku duygularını aksettirmeyeceği muhakkaktır Çünkü son yıllarda elde edilen bilgiler 50 kadar ilkel koku duygusunun olabileceğini ortaya koymaktadır Bu aslında gözün 3 rengi, dilin 4 ilkel tadı ayırabilmesi özelliğine çapraşık gibi gelmektedir 50 den fazla kokulu maddeye karşı reaksiyon veremeyen insanlar da vardır Verilen bir kokulu maddeye karşı reaksiyon alınmamış olması bu maddeye karşı hassas reseptörün eksikliğini akla getirmektedir Bu şekilde koku duygusunun 50 veya daha fazla ilkel koku algısından çıktığını da yine varsayım olarak kabul etmek gerekecektir

Değişik reseptörlerin değişik koku stimulasyonlarına tercihen cevap verme yetenekleri iki temel teori ile izah edilebilir Bunlar fiziksel ve kimyasal teorilerdir Kimyasal teoriye göre, olfaktuvar tüycüklerin membranlarındaki kimyasal reseptörler değişik tipteki olfaktuvar stimulanlara spesifik olarak cevap verirler Kimyasal reseptörün tipi, olfaktuvar hücrede cevap yaratacak stimulasyon tipini tayin eder Stimülan ve reseptör madde arasındaki reaksiyon koku tüycüğünün membranın geçirgenliğini artırdığı zannını doğurmaktadır, bu da olfaktuvar sinir liflerinde impulsları doğuran reseptör potansiyelini ortaya çıkarır

Fiziksel teoriye göre, ayrı ayrı olfaktuvar hücrenin, olfaktuvar silya membranında fiziksel reseptör bölgelerinin farklı oluşu, spesifik koku stimulasyonlarının değişik koku hücrelerinde absorbe edilme nedenini teşkil eder Kimyasal özellikleri yönünden çok değişken olmakla beraber hemen hemen aynı moleküler yapıyı gösteren maddelerin aynı kokuyu taşıması bu teoriyi kanıtlar O halde kokuyu tayin eden stimulanın fiziksel özelliğidir

Koku da tad duygusunda olduğu gibi, ya hoşa giden yada gitmeyen bir kalite gösterir Bu sebeple gıdaların seçiminde tadınki kadar olmasa bile, ona yakın önem taşır

Kokunun temel niteliklerinden birisi de, havada mevcut stimule eden ajanın çok az bir miktarının dahi koku stimulasyonu için yeter oluşudur Mesela metil merkaptan havada 1 mm3 de 1/25000000000 oranında olduğu zaman dahi duyulabilir Bu düşük eşik metil merkaptanın doğal gaz kaçaklarını meydana çıkarmak için bu gazlara karıştırılmasını düşündürmüştür

Koku araştırmalarında esas sorun, koku duygusunu meydana getirebilecek stimulasyon eşiğinin hakiki ölçüsünü bulmaktırEn basit yöntem kişinin alışkın olduğu koklama alışkanlığı ile çeşitli maddeleri koklamaya çalışmasıdır Bazı araştırıcılara göre bu yöntem en karmaşık metodlar kadar yeterlidir Yine de kişiden kişiye değişen eşiğin objektif irdelenmesi de gerekecektirProfesyonel parfüm yapımcıları ve viski uzmanları tam 100 bin farklı kokuyu algılayıp ,ayırabilmektedir Bu amaçla değişik yöntemler ortaya konmuştur Bunlardan birisi kişinin kafasını içinde kokulu madde bulunan bir boşluğa yerleştirmektir Kişinin kendi kokularını elimine etmek lazımdır Deneye tabi tutulan kişi olağan şekilde solurken uçucu kokulu madde eşit olarak salıverilir

Koku duygusunu uyandıran maddenin eşik konsantrasyonu ileri derece düşük olmasına karşın, eşiğin 10-50 defa arttırılması maksimal stimulasyonu doğurur Bu oluşum diğer sensoryal sistemlerde olana karşıt bir bulgudur Bunlarda bulma, ayırt etme özelliği yüksek derecededir Mesela gözlerde 1/500000 kulakta 1/1000000000000 oranındadır Bu durumu koku duyumuzun, kokunun sadece var olup almadığı ile ilgilendiği, şiddetindeki değişiklikler ile ilgilenmediği şeklinde izah etmek mümkündür

Koku ile ilgili beyin alanı olan koku korteksi üç tabakalıdır ve “paleokorteks “adını alırDiğer duyu merkezleri –görsel,işitsel-dokunsal- ise hücresel yapılanma olarak altı tabakalıdır ve evrimsel olarak daha yeni olan neokorteks adlı beyin kısmında yeralırlarPaleokorteks ,beyin gri cevherinin evrimsel olarak en eski tabakası olan “allokorteks”in bir bölümünü oluşturur Allokorteksin kalan diğer kısmını ise Hipokampüs ve dentat girus adı verilen yapıları kapsayan arşikorteks oluştururKoku korteksi “limbik sistem” adı verilen dış uyaranlara uygun fiziksel ve emosyonel yanıtların verilmesi ve bellek ile ilgili fonksiyonların yerine getirilmesinde görev alan beynimizin oldukça önemli bir bölümünün parçasıdır aynı zamandaBu nedenle koku duyusu emosyonel durum ve bellek ile yakından ilişkilidir

Koku duyusu bir iletişim aracıdırFeromonlar bu iletimin sağlanmasında etkin olan ,bireye özgü koku maddelerinin adıdırFeromonlar insanda esas olarak koltuk altı ve ve diğer ter bezlerinden salınırlarAyrıca tükrük,idrar,meni ve vaginal salgılarda da bulunurlarErkeklerde bayanlara oranla daha yoğun konsantrasyondadırlarİnsanda iki tür Feromon saptanmıştır:Androstenol ve Androstenon

Feromonlar,bireylerin tanınması ,agresyon ,yaşam alanının işaretlenmesi,üreme ve seks davranışlarının belirlenmesinde iletişim aracı olarak etkin rol oynar

Tüm insanların kendine has ve kişiyi tanımlayan bir kokusu vardır Beden kokusu ve değişimleri genetik olarak belirlenmiştir

Kokunun artan güncelliği,teknolojik sahaya da yayılmış ve son olarak Bilgisayarlara koku alma yeteneği kazandırma üstüne araştırmalar yapan bilgisayar firmaları, PC tabanlı koku cihazlarıyla ilgili projesini hızlandırdıklarını ve ilk cihazı 2001 yılının ikinci yarısında piyasaya süreceklerini açıklamışlardır"tercih edilen güzel koku sağlayıcısı" olarak destek sunacaklarını bildirmişlerdir Cihaz, renkli yazıcı kartuşları gibi çalışacak, oluşturulan koku paletindeki uygun karışımı cihazdan havaya püskürterek hedeflenen kokuyu kullanıcıya sunacak ve 128 temel kokudan oluşan koku paletinden çok daha fazla sayıdaki kokuyu oluşturabilecektir

Hayatımızın her alanında ,varlığı gözardı edilen koku molekülleri çağı yakalayıp kendini göstermektedir

Kaynaklar:

Guyton
Merck Manual
West Vırgınıa Unıversıty Hospıtals Home Page(Nerveus system)
Bilim Teknik(DrTuğrul Atasoy)
Otorinolaringoloji(John Jacop Ballenger)
The American Physiologıcal Society Journal of Neurophysiology Cortıkal Columnar Processıng in the Rat Whısker Vol:6/ 99

Ahmet F Yüksel
& UzmDr Işıl Yurdaışık




alıntıdır