İmam-İ Eş'ari

Ehl-i sünnetin i'tikaddaki iki imamından biri İsmi, Ali bin İsmail’dir Künyesi, Ebü'l-Hasen'dir 260 veya 266 (m 879) senesinde Basra'da doğdu 324 veya 330 (m 941) da Bağdad'da vefat etti Basra kapısı ile Kerh arasındaki kabristana defn edildi Soyu, Eshab-ı kiramdan bir sahabeye dayanmakta olup, şeceresi şöyledir: Ali bin İsmail bin İshak bin Sâlim bin İsmail bin Abdullah bin Musa bin Bilal bin Ebî Bürde bin Ebü Müsel-Eş'arî'dir
İmam-ı Eş'arî, üvey babası ile mu'tezile kelâmcılarından olan Ebü Ali Cübbaî'nin talebesi olduğundan, bu bozuk yol üzerine yetiştirilmişti 40 yaşına kadar mutezile fırkasında bulunmuştur Bu fırkanın meşhurları arasına katılmıştı 40 yaşından sonra bu bozuk yoldan dönmüştür
İmam-ı Eş'arî hazretlerinin, bu bozuk yoldan dönmesi şöyle nakledilir:
Bir Ramazan-ı şerif ayının ilk günlerinde rüyasında Peygamber efendimizi gördü Peygamberimiz ona: "Ya Ali, benden nakledilen yola yardım eyle" buyurdular
Bu rüyadan sonra Ramazan-ı şerif ayının ortasında, ikinci defa Peygamber efendimizi rüyada görmekle şereflendi Rüyasında, "Sana emrettiğim şey ne oldu, ne yaptın?" buyurdu "Benden bildirilen yola, sünnetime yardım et, bu yola uy!" buyurdular Bu rü'yadan sonra kelâm ile uğraşmayı terk etti
Üçüncü defa Ramazan-ı şerifin yirmiyedinci gecesi, Peygamber efendimizi rüyada gördü "Sana emrettiğim şey ne oldu?" buyurdu "Kelâm ilmini terk edip, Kur'an-ı kerim ve hadîs ilmine sarıldım" dedi "Benden rivayet edilen, bildirilen yola, sünnetime yardımcı olmanı emrettim" buyurdu Bunun üzerine îmam-ı Eş'ari özür dileyip, "Mes'elelerini ve delillerini öğrenmek için otuz yıl harcadığım yolu (mu'tezileyi), nasıl terk edeyim?" dedi Peygamber efendimiz, "Allahü teâlâ sana, ilahî yardımı ile yardım eyledi Bunu yakînen bilmeseydim sana böyle emretmezdim" buyurdu İmam-ı Eş'ari bu rüyayı da gördükten sonra uyanıp, "Hakdan öte, sapıklıktan başka bir şey yok" diyerek, mu'tezile yolundan dönüp, Ehl-i sünnet i'tikadına girdi
Bu rüyasından sonra onbeş gün evinden çıkmadı Mes'eleleri derinlemesine inceleyip, gözden geçirdi Sonra Basra Camii'ne gidip, kürsüye çıktı O sırada mu'tezile bozuk yolunun meşhur ve kuvvetli âlimlerinden sayılan ve böyle bilinen îmam-ı Eş'ari, kürsüden cemâate şöyle hitabetti: "Ey insanlar! Çoktan beri size görünmez oldum Dikkatle düşündüm İnsafla inceledim Yanımdaki delilleri gözden geçirdim Tercih hususunda zorlandım Sonunda Allahü teâlâdan beni hidayete, doğru yola kavuşturmasını istedim, dua ettim Allahü teâlâ beni hidayete, doğru yola kavuşturdu Mu'tezile yoluna ait i'tikadlarımın hepsinden vazgeçip, kurtuldum" diyerek, Ehl-i sünnet i'tikadına girdiğini herkese ilan etti
Önceden mu'tezile yolu üzere yazdıklarını ve bildirdiklerini iptal etti Ehl-i sünnet i'tikadı üzere kitaplar yazıp, dağıttı, ömrünün sonuna kadar bu doğru i'tikadın yayılması için uğraştı
Ebü'1-Hasen-i Eş'ari hazretlerinin Ehl-i sünnet mezhebine geçmesi ile, kelâm ilmi, mu'tezilenin elinden kurtulmuş oldu Onların elinde tehlikeli ve zararlı iken, doğru yolda gidenlere rehber oldu Onun Ehl-i sünnete geçmesi, Ehl-i sünnet i'tikadının yayılmasında büyük bir zafer olmuştur O zaman te'sirli ve zararlı olan mu'tezile yolu mensupları, îmam-ı Eş'ari hazretleri tarafindan susturulmuştur Onları öyle zorlayıp sıkıştırdı ki, hepsi küçük ve güçsüz karıncalar gibi kaldılar Daha önce hocası olan mu'tezilenin ileri gelenlerinden Ebü Ali Cübbaî ile yaptığı münazarada onu mağlub etti Çok meşhur olmasına rağmen, Eş'arî hazretlerinin karşısında cevap vermekten aciz kaldı
Ebü Sehl Su'lûkî şöyle anlatır: "Basra'da bir mecliste Ebü'l-Hasen Eş'ari ile mu'tezilîler arasında çetin bir münazara oldu Mu'tezilîler çok kalabalıktı Onunla münazaraya giren herkes yeniliyor, susmak mecburiyetinde kalıyordu Öyle oldu ki, o gün artık kimse onun karşısına çıkamadı İkinci defa böyle bir münazara için gittiğimizde, mu'tezileden kimse gelmemiş, münazaraya cesaret edememişlerdi Bunun üzerine bir zat îmam-ı Eş'arî'ye: "Firar ettiler, kaçtılar yaz, kapıya as!" dedi
İmam-ı Eş'ari hazretleri; tefsir, hadîs ve fıkıh ilmini zamanın meşhur âlimlerinden olan Zekeriyya bin Yahya es-Sacî'den, Ebü Halîfe el-Cumhî, Sehl bin Serh, Muhammed bin Ya'küb el-Mukrî, Abdurrahman bin Halef ed-Dabî'den öğrenmiştir
Bağdad'da Cami-i Mensür'da Cum'a günleri Ebü İshak Mervezî'nin hadîs derslerine devam etmiş, kendisi de Ebü İshak Mervezî'ye kelâm ilmini öğretmiştir
İmam-ı Eş'ari hazretleri tasavvuf ilminde de âlim ve evliya idi Ebü İshak İsferanî şöyle demiştir: "Benim ilmim, Şeyh Ebü'l-Hasen Bahilî'nin ilmi yanında, deniz yanında bir damla gibidir Ebü'l-Hasen Bahilî'nin de, benim ilmim, Ebü'l-Hasen Eş'arî'nin ilmi yanında, deniz yanındaki bir damla gibidir, dediğini işittim"
İmam-ı Eş'arî, gayet tatlı, açık ve ikna edici konuşurdu Bu sebeple hocası Cübbaî, daha önce münazaralara kendi yerine onu gönderirdi Hakkın, doğrunun ortaya çıkması için mücadeleyi sever, yazarak ve anlatarak hak uğrunda müdafaadan yılmazdı
İmam-ı Eş'arî hazretlerinin zamanı, mu'tezile fırkasının Ehl-i sünnete çok saldırdığı, hatta zorbaya baş vurduğu bir döneme rastlamaktadır Valilik, kadılık gibi makamlar, mu'tezile fırkasından olanların elinde bulunuyordu Böylece bozuk i'tikadlarını yayıyorlar, insanları saptırıp, îmanları ile oynuyorlardı Bu sırada İmam-ı Eş'arî ve diğer Ehl-i sünnet âlimleri, kitablar yazarak onları reddediyor, bozuk fikirlerini çürütüyorlardı İmam-ı Eş'arî ayrıca, mu'tezile fırkasının ileri gelenleri ile çetin münazaralara girip, onları susturdu Kendisine, neden onların yanlarına, hatta devlet erkanından olanlarının makamına gittiği sorulunca, şöyle cevap vermiştir: "Onlar valilik, kadılık gibi makamlarda bulunuyorlar Kibirleri sebebi ile bize gelmezler Biz de gitmezsek, hak nasıl ortaya çıkacak? Ehl-i sünneti anlatanların, onu yayıp, hizmet edenlerin bulunduğunu nasıl bilecekler ve nasıl anlayacaklar?"
Ebü Abdullah ibni Hafif şöyle anlatmıştır: "Gençliğimde, îmam-ı Eş'arî hazretlerini görmek için Basra'ya gitmiştim
Basra'ya vardığımda, heybetli ve güzel yüzlü, yaşlıca bir zat gördüm Ona, "Ebü'l- Hasen Eş'arî hazretlerinin evi nerededir?" dedim "Onu niçin arıyorsun?" dedi "Onu seviyorum ve görüşmek istiyorum" dedim Bana, "Yarın erkenden buraya gel" dedi Ertesi gün erkenden söylediği yere gittim Beni yanına alıp, Basra'nın ileri gelenlerinden birinin evine götürdü, içeri girince, o zata yer gösterdiler O da oturdu Mu'tezilenin meşhur âlimleri, münazara için orada toplanmıştı Biz girip oturduktan sonra, o mecliste bulunanlar, aralarında oturan bir mu'tezile âlimine çeşitli mes'eleler sormaya başladılar O şahıs cevap vermeye başlayınca, beni oraya götüren zat karşısına çıkıp, söylediği yanlış şeyleri reddediyor, doğrusunu söyleyip, onu susturuyordu Öyle konuşuyordu ki, dinleyenleri tam ikna edip, doyurucu bilgi veriyordu
Ben, bu zatın haline ve ilmine hayran oldum Yanımda bulunan birine "Bu zat kimdir?" dedim "Ebü'l-Hasen Eş'arî'dir" dedi İmam-ı Eş'arî evden çıktıktan sonra, yine peşinden gittim Yanına yaklaşınca, İmam-ı Eş'arî'yi ve hizmetini nasıl buldun?" buyurdu "Fevkalade" dedim

Sonra, "Efendim, o mecliste neden siz baştan bir mes'ele sormadınız? Başkaları sorduktan sonra mevzuya girdiniz?" dedim
“Biz, bunlarla konuşmak için söze girmiyoruz Ancak Allahü teâlânın dîninde yanlış ve sapık şeyler söylediklerinde reddediyoruz Yanlış olduğunu isnat edip, kendilerine doğrusunu bildiriyoruz” buyurdu"
İmam-ı Eş'ari; eser yazmak, münazaralara girmek ve kıymetli talebeler yetiştirmek suretiyle, Ehl-i ' sünnet i'tikadının yayılması ve böylece insanların saadete kavuşması hususunda büyük hizmetler yapmıştır Yetiştirdiği talebelerinden bir kısmı şu zatlardır: Ebü Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebü'l-Hasen Bahilî, Ebü Abdullah bin Hafif Şirazî, Hafız Ebü Bekr Cürcanî el-îsmailî, Şeyh Ebü Muhammed Taberî el-Irakî, Zahir bin Ahmed Serahsî, Ebü Abdullah Hameveyh es-Sayrafî, Dimyanî
Bunlardan Ebü Abdullah Taî, îmam-ı Ebü Bekr Bakıllanî'nin hocasıdır Ebü'l Hasen Bahilî de Ebü İshak îsferanî'nin ve hocası olan Ebü Bekr Fürek'in hocasıdır Bu zat, önceden imamiyye fırkasından iken, Ebü'l-Hasen Eş'arî hazretleri ile yaptığı bir münazara ve ilmî mübahese sonunda hatasını anlayıp, imamiyye fırkasını terkedip, Ehl-i sünnet i'tikadına girdi, îmam-ı Eş'ari'nin bildirdiği i'tikadı Basra'da yaydı, îbn-i Hafif ise, İmam-ı Eş'arî'nin en meşhur talebelerinden olup, (Şeyh-i Şiraziyyîn) Şirazlıların şeyhi, üstadı ismiyle meşhur olmuştur
Diğer meşhur bir talebesi olan Dimyanî ile İbn-i Hafif, İmam-ı Eş'arî'nin münazara meclislerinde yanında bulunurlardı Talebelerinden Ebü Abdullah Hameveyh es-Sayrafi, uzun müddet îmam-ı Eş'arî'nin yanında bulunmuştur Sonra memleketi Sirafa dönüp, orada ders verip, talebe yetiştirmiş; îmam-ı Eş'ari'nin bildirdiği i'tikad bilgilerini memleketinde yaymıştır
Şeyh Ebü Ali Zahir de, hocası îmam-ı Eş'arî'den öğrendiği Ehl-i sünnet bilgilerini Horasan'da yaydı Böylece îmam-ı Eş'ari'nin bildirdiği i'tikad bilgileri, Ehl-i sünnet mezhebi, doğuda ve batıda yayıldı Hicri 300 senesinden itibaren Irak havalisinde, iran'da yayıldı Selçuklu devleti hükümdarlarının resmî mezhebi oldu Daha sonra Atabekler tarafından müdafaa edilip, Şam ve Bağdad çevresinde yayıldı Selahüddin Eyyübî Mısır'ı fethedince, orada da yayıldı
Eserleri:
İmam-ı Eş'ari hazretlerinin eserleri, beş grubta toplanır:
1 Kırk yaşından önce mu'tezile iken yazdığı eserler Bunları sonradan iptal etmiştir
2 Felsefecilere, yahudi, hıristiyanvemecüsîlere yazdığı reddiyeler
3 Hariciye, mu'tezile, şîa ve zâhiriyye fırkalarına yazdığı reddiyeler
4 Makalatlar
5 Kendisine sorulan suallere cevap olarak yazdığı risaleler ve diğerleri
Eb'ül-Hasen el-Eş'arî hazretlerinin pekçok eseri vardır Bunları îbn-i Asakir "Tebyîn" isimli eserinde, îbn-i Fürek'den nakledip, isimlerini yazmıştır, îbn-i Fûrek ise, "Ebü'l-Hasen el-Eş'arî, el-Umed (veya el-Gamed) adlı kitabında, kendi eserlerini saydığını bildirmektedir Bu eserler, onun yanında dersini dinliyenlere söyliyerek yazdırdıkları, çeşitli İslam memleketlerinden sorulan suallere verdiği cevapları ihtiva eden, üçyüzyirmi senesine kadar yazdığı kitaplardır Bundan sonra üçyüzyirmidört senesine kadar da pekçok eser yazmıştır" demektedir, İbn-i Fürek ayrıca, Ebü'l-Hasen el-Eş'arî'nin el-Umed adlı eserinde isimlerini bildirdiği eserlerden başka kitaplarını da bildirmektedir
"El-Umed" adlı eserde bildirilen kitaplardan ba'zıları:
l- Kitab-ül-F'usül: Mulhidler (dinsizler), tabiatçı felsefeciler, dehrîler, zamanın ve alemin kadîm olduğuna inananlara reddiyedir Bu kitapda; brehmenler, yahüdiler, hıristiyanlar ve mecüsîlere de cevaplar vermiştir Bu kitap büyük bir eserdir
2 Mücez: On iki kitaptan ibarettir
3 Halk-ül-efal
4 İstitaa hakkındaki kitap
5 Sıfatlar hakkındaki kitap
6 El-Luma fi'r-reddi ala ehli'z-zeygi ve'l bida': Kur'an-ı kerîm, Allahü teâlânın iradesi, Allahü teâlânın görülmesi, kader, istitaa, va'd ve va'îd ve imamet mes'elelerinden bahseden on bölüm ihtiva eden kıymetli bir kitaptır, İmam-ı Eş'arî hazretlerinin hu mevzularda söyledikleri hakkında iyi bir kaynaktır Yakın zamanda Mısır'da ve Beyrut'ta basılmıştır Beyrut baskısında, ayrıca Richard JMc Carthy tarafından bir mukaddime ve İngilizce’ye tercümesi vardır Spitta, bu eseri hülasa ederek, Joselp Heli tarafından Almancaya tercüme edilmiştir
7 Risalet-ül-îman: Spittabu kitabı Almancaya tercüme etmiştir
8 Kitab-ul-Funün: Mulhidlere (dinsizlere cevap olarak yazılmıştır
9 Kitab-ün-Nevadir: Kelâm ilminin inceliklerini anlatır
10 Dehrilerin (dinsizlerin) Ehl-i tevhid'ı karşı yaptıkları bütün itirazlarının toplandığı bir kitap
11 El-Cevher fi'r-Reddi ala ehli'z-Zeygi ve'l-Münker
12 Nazar, istidlal ve şartları hakkında Lübbaî'nin suallerine verilen cevaplar
13 Mekalat-ül-felasife: Felsefecilere cevap olarak yazılmış bir eserdir Kitap üç makaleyi ihtiva eder Eserde îbn-i Kays ed-Dehrî'nin ba'zı şüpheleri, Aristo'nun sema (gök) ve alem hakkındaki fikirleri çürütülmüş; hadiseleri, saadet ve şekaveti yıldızlara bağlıyanlara lazım gelen şeyler açıklanmıştır
14 Cevab-ül-Horasaniyyîn: Çeşitli meseleleri ihtiva eder
El-Umed'de bildirilenlerden başka, îbn-i Fürek'in zikrettiği eserlerinden bazıları da şunlardır:
1 Tenasühe inananlar hakkındaki eser
2 Mantıkçılara dair yazılan eser
3 Hıristiyanlar hakkında yazılan kitap
4 Delail-ün-nübüvve hakkındaki kitap
İmam-ı Eş'arî'nin ayrıca: Risale ketebbiha ila ehli's-sagr bi bab-ül-ebvab adlı eseri vardır Kitap, Kafkas dağlarının Hazar denizi ile bitiştiği yerde bab-ül-ebvab (Demirkapı yahud Derbend) denilen kasabanın âlimlerine yazılmıştır Bu eser, Ehl-i sünnet vel-cemaat âlimlerini geniş olarak anlatmaktadır
Bunlardan başka şu eserleri de meşhurdur:
Makalat-ül-îslamiyyîn: Bu eserinde i'tikadî fırkalardan ve kelâm ilminin ince mes'elelerinden bahsetmektedir Matbüdur
El-îbane an usül-üd-diyane; Ehl-i sünnet dışı fırkaların reddi için yazılmış olup, bu husustaki delilleri içinde topladığı eseridir
Kavl-ül-cumlat, Eshab-ül-hadîs ve Ehlüs-Sünne fi'l-i'tikad (basılmamıştır)
Risalet-ül-istihsan el-Havdu fi ilm-il-kelâm, basılmıştır, ingilizce tercümesi vardır
İzah-ül-Bürhan et-Tebyîn ala usülid-dîn, Kitab-ül-ulüm, Tefsîr-ül Kur'an- eş-Şerh vet-tafsîl, îbn-i Asakir'in bildirdiğine göre, Ebü'l-Hasen Eş'ari'nin tefsiri 70 veya 300 cild idi
İmam-ı Eş'ari, Ehl-i sünnetin i'tikadda iki imamından biridir, î'tikadda diğer imam da, îmam-ı Matüridî'dir Bu iki büyük âlim, Ehl-i sünnet i'tikadını yaymış olup, i'tikadda iki imamdırlar Ehl-i sünnetin reisi ise îmam-ı a'zamdır

İmam-ı a'zam Ebü Hanîfe fıkıh bilgilerini toplayarak, kısımlara, kollara ayırdığı ve usuller, metodlar koyduğu gibi, Resulullahın ve Eshab-ı kiramın bildirdiği i'tikad, îman bilgilerini de topladı ve yüzlerce talebesine bildirdi Talebesinden, ilm-i kelâm, ya'ni îman bilgileri mütehassısları yetişti Bunlardan îmam-ı a'zamın talebesi olan îmam-ı Muhammed Şeybanî'nin yetiştirdiklerinden, Ebü Bekr-i Cürcanî dünyaca meşhur oldu Bunun talebesinden de, Ebü Nasır-ı lyad, kelâm ilminde, Ebü Mensür-i Maturîdî'yi yetiştirdi Ebü Mensur, îmam-ı a'zamdan gelen kelâm bilgilerini kitaplara yazdı Doğru yoldan sapmış olanlarla mücadele ederek, Ehl-i sünnet i'tikadını kuvvetlendirdi ve her tarafa yaydı
İmam-ı Eş'arî de; îmam-ı Şafiî'nin talebesi zincirinde, bulunmaktadır Bu iki büyük imam, Eshab-ı kiram, Tabiin ve Tebe-i tabiînin bildirdiği i'tikad ve îman bilgilerini açıklamışlar, kısımlara bölmüşler, herkesin anlayabileceği bir şekilde yaymışlardır Eş'ari ve Matürîdî, hocalarının müşterek mezhebi olan Ehl-i sünnet vel-cemaattan dışarı çıkmamışlardır
Bu iki imamın ve hocalarının ve bunlarında hocaları olan, amelde dört hak mezheb imamlarının ve onlara tabi olanların îmanda, i'tikadda tek bir mezhebi vardır
Bu mezheb Ehl-i sünnet vel-cemaat mezhebidir Çünkü islamiyet, bütün insanlara yalnız bir tek îmanı ve i'tikadı emretmektedir Bu îmanın esaslarını ve nasıl i'tikad edileceğini, bizzat Peygamberimiz Muhammed aleyhisselam tebliğ etmiştir
İnsanlara, kendilerini ve herşeyi yaratan Allahü teâlâyı haber veren Peygamberimiz, Allahü teâlaya, O'nun yarattıklarına ve O'nun emir ve yasaklarına îmanın nasıl olacağını da bildirmiştir Muhammed aleyhisselama ve O'nun bildirdiklerine temiz, dürüst ve hakîkî bir îman, ancak o'nun bildirdiğini tam ve hiç şüphesiz kabul edip inanmakla mümkün olur Bu hususta çok az, kıl kadar da olsa bir ayrılığın O'ndan ayrılmak olacağı meydandadır Böyle bir ayrılığa düşenlerin öne sürecekleri, dînî, siyasî, beşerî, içtimaî, fennî, vs gibi sebeplerin, ayrılmalarını haklı gösterecek hiçbir tarafı yoktur Çünkü islamiyet, her ne suret ve sebeple olursa olsun, îmanda ve i'tikadda ayrılığa asla izin vermemekte, yasaklamaktadır
İmam-ı Matürîdî ve îmam-ı Eş'ari ayrı bir mezheb kurmamışlar Eshab-ı kiramın, Tabiînin, dört mezheb imamının ve sonra Ehl-i sünnet âlimlerinin nakil ve tevatür yolu ile bildirdikleri îman ve i'tikad bilgilerini açıklamışlar, anlaşılmasını kolaylaştırmak için kısımlara bölmüşler ve herkesin anlayabileceği şekilde yaymışlardır Bunlardan îmam-ı Eş'arî, îmam-ı Şafiî'nin talebe zincirinde bulunmaktadır İmam-ı Matürîdî ise, îmam-ı a'zamın talebe zincirindedir
Ehl-i sünnet i'tikadının açıklanmasında bu iki imam meşhur olmuş, yaşadıkları zamanlarda i'tikadda doğru yoldan ayrılmış sapıkların ve yunan felsefesinin bataklıklarına saplanmış maddecilerin bozuk düşüncelerine karşı, Ehl-i sünnet vel-cemaat i'tikadını izah etmekte, bazı bakımlardan farklı usuller takip etmişlerdir Daha sonraki asırlarda gelen Ehl-i sünnet âlimleri, bu iki; imamın koyduğu usüllere uyarak, Ehl-i sünnet i'tikadını nakletmişlerdir
Ebü'l Hasen-i Eş'arî buyuruyor ki: "Şeyhaynın (yani Hz Ebu Bekir ile Hz Ömer'in), diğer bütün ümmetten üstün olduğu mukakkaktır Buna inanmıyan ya cahildir veya inadcıdır"

İmam-ı Eş'ari hazretlerinin, Kafkas sıradağlarının Hazar Denizine ulaşan ucunda Bab-ül-ebvab (Demirkapı veya Derbend) denilen kasaba âlimlerine, Ehl-i sünnet i'tikadını bildirmek için yazdığı "Risaletün ila ehli's-sagr" (Hudüd ahalisine bir mektub) adlı eserinde bazı bölümlerin tercümesi şöyledir:
Allahü teâlâya hamd olsun ki, bizi, doğru yola ulaştıran sünnet-i seniyyeye uymayı sevdirdi Helake götüren bid'atlerden uzaklaştırdı Kalblerimizi, yakinin (kat'i ve kuvvetli imanımızın) hasıl ettiği serinlik ve huzur ile doldurdu Müslümanlık ile bizi aziz kıldı Bizi, Resulüne uyanlardan, O'nun rehberliğine yapışanlardan eyledi Bid'atlere dalıp, Resulullahın ve Eshab-ı kiramın yolundan ayrılarak yalnız kalmaktan kurtarıp, cemaatle beraber olmayı ihsan etti
Resulullaha salat-ü selam olsun ki, bizi Allahü teâlânın emir ve yasaklarına da'vet etti Allahü teâlâ bu hususta ona ayetleriyle yardım etti Kendisine mu'cizeler vererek, hakkındaki şüpheleri giderdi Kendi rızasına nasıl ulaşılacağını O'nun ile bildirdi, içlerinde kendisine delalet eden deliller bulunduğunu en açık bir şekilde haber verdi Nihayet batıl, sönüp gitti Hak, galip ve muzaffer olarak parladı
Resulullah, Peygamberlik vazifesini yerine getirdi Kendisine bildirilenleri tebliğ edip, ümmetine nasihatta bulundu
Şimdi! Ey Bab-ül-ebvab halkından olan âlimler ve büyükler! Allahü teâlâ sizleri yüce kudreti ile muhafaza buyursun Sizlere yardım eylesin Medinet-üs-Selam'da (Bağdad'da) mektubunuzu aldım Allahü teâlânın ni'metleri içerisinde olduğunuzu, halinizin düzgünlüğünü yazıyorsunuz Bu sebeble, kederim ve üzüntülerim dağıldı
Allahü teâlâya çok şükrettim Size olan ihsanını tamamlamasını, size ve bize olan ni'metlerini artırması için Allahü teâlâya yalvardım Duaları kabul eden O'dur Büyük lütuflarda bulunmak O'na layıktır
Allahü teâlâ yardımcınız olsun Geçen sene 267 (m 881) bir takım sualler sormuştunuz
Mektubunuzda bundan da bahsediyorsunuz Verdiğim cevapları beğendiğinizi, faydalı olduğunu, doğruluğunu kabul ettiğinizi, şüphelerinizin gittiğini, sizi kendilerine inandırmak isteyen (o kimselerden) yüz çevirdiğinizi yazıyorsunuz
Bunları okuyunca, dinde saptıranların, Resulüne uymaktan alıkoyanların şüphelerinden bizi ve sizi muhafaza buyurduğu için Allahü teâlâya hamd ettim
Yine siz mektubunuzda, benden Selef-i salihinin asıl kabul edip, dayandıkları bazı hususları (yazmamı) istiyorsunuz
Sonra gelenler de bu asıllara (bilgilere) uymak suretiyle, bid'at sahiplerinin düştüğü, Kur'an-ı kerim ve Sünnet-i seniyyeye muhalefet durumuna düşmekten kurtulmuşlardır Bu bilgilere şiddetle ihtiyacınız olduğunu bildirdiğiniz için, size olan hürmetim ve üzerimdeki hakkınızdan dolayı, suallerinize ve isteklerinize cevap vermekte acele ettim
Size bazı temel bilgileri, delilleri ile beraber bildirdim Bu deliller, sizin Selef-i salihine tabi olmakta haklı olduğunuzu, Ehl-i bid'atın ise, Selef-i salihine muhalefet edip, daha önce üzerinde bulundukları haktan sapmakla hata ettiklerini, bununla şer'i delillerden, Resulullahın bildirdiği şeylerden ayrıldıklarını gösterecektir Yine bu delilleri red eden, Peygamberlerin getirdiklerini inkâr eden felsefecilerin yollarına uyduğunu da gösterecektir Size ve söylediklerimi düşünen diğer kimselere söylenmesi gerekenleri söyledim Allahü teâlâdan yardım diliyerek ve O'na güvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevaba kavuşacağımı ümid ediyorum Allahü teâlâ bana kâfidir ve O ne güzel vekildir
Allahü teâlâ sizi doğru yola hidayet eylesin Biliniz ki, Selef-i salihinin ve onların yolunda giden halefin (sonra gelen âlimlerin) yolu şudur:
Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselamı bütün dünyaya Peygamber olarak gönderdiği zaman, insanlar, birbirine zıt bir takım fırkalara ayrılmışlardı Onlardan bir kısmı kitabi idi Bunlar, Allahü teâlânın gönderdiği Tevrat ve İncil'i değiştirmişler, kendi uydurdukları şeyler ile insanları Allahü teâlâya da'vet ediyorlardı

Bir kısmı felsefeci idi Bunlar, akıl ile elde ettikleri bir takım bilgilerde, yanlış neticelere varmaları sebebiyle, bir çok batıl ve yanlış yollar ortaya çıkmıştı
Bir kısmı, brehmen idiBunlar, Allahü teâlânın Peygamberlerini inkâr ediyorlardı
Bir kısmı, dehri idi Bunlar da, kainatın sonsuz olarak devam edeceğini, yok olmayacağını iddia ediyorlardı
Bir kısmı, mecusi idi Bunlar ise, hiç tecrübe etmedikleri, bilmedikleri şeyleri iddia ediyorlardı
Bir kısmı putperest idi Bunlar, putlara tapıyorlardı Bunlar da şaşkınlık içerisinde kalmışlardı
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselam ise, insanların, kainat, ve içindekilerin sonradan yaratılmış birer mahluk olduğuna, onların hepsinin yaratıcısı, sahibi ve maliki olan Allahü teâlânın varlığı ve birliği inancına da'vet etti
Onlara, üzerinde bulundukları yolun yanlış olduğunu, böyle batıl yolları terk etmelerini istedi Resulullah onların yollarının bozukluğunu, kendisinin ise, Allahü teâlâdan bildirdiği hususlarda doğru olduğunu, apaçık ayetler ve mu'cizelerle isbat etti Sonra Allahü teâlâya nasıl kulluk edileceğini açıkladı Allahü teâlâ Peygamberimiz Muhammed aleyhisselamı bunları insanlara bildirmesi ve izah etmesi için gönderdi Resulullah, insanlara, kendilerinde dil, suret ve daha başka yönlerden farklılıklar bulunduğunu, böyle değişikliğin ise onların sonradan yaratılmış olduklarını gösterdiğini bildirdiği gibi, gerek kendilerinde ve gerekse, onların dışındaki varlıklarda, Allahü teâlânın varlığına, iradesine ve tedbirine delalet eden şeyler ile, Allahü teâlâyı tanıma yolunu da bildirdi Şöyle ki; Allahü teâlâ Kur'an-ı kerimde mealen, "Arzda da gerçekten tasdik edenler için birçok ibretler vardır Nefslerinizde de (hücrelerde vücüd yapınıza kadar bir çok alametler vardır (ki, hep Allahü teâlânın kudretine, ilmine azamet ve iradesine delalet ederler Hâlâ görmeyecek misiniz" buyurdu (Zariyat: 20-21)
Yine, insanın yaratılış safhaları, suret ve şekillerindeki değişik durumlara da mealen şu ayet-i kerime ile işaret buyuruldu: "Andolsun ki, Biz insanı (Adem'i) şüphesiz ki, çamurun özünden yarattık Sonra Adem'in neslini, sağlam bir yerde (rahimde) bir nutfe (az bir su) yaptık Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik Ondan sonra kan pıhtısını bir parça et yaptık O et parçasını da kemikler haline çevirdik Kemiklere de et giydirdik Sonra ona başka bir yaratışla (ruh ve nutuk verip) insan haline getirdik Bak ki, şekil verenlerin en güzeli olan Allahü teâlânın şanı ne kadar yücedir" (Mü'minün; 12-13-14)
Bunlar, Allahü teâlânın varlığının muhakkak lazım olduğunu ifade eden, O'nun irade ve tedbirine delalet eden en açık delillerdendir
İnsan çamur özünden yaratıldı Çamur özünün bir çok şekil ve durumlara kabiliyeti vardır Fakat, insanın başka bir suretle değil de, kendisine has özellikleriyle malum olan ve en güzel surette meydana gelmesi mutlaka bir yaratıcının varlığını göstermektedir
İnsana baktığımızda şunları görüyoruz:
l İnsanın başka varlıklarda bulunmayan, kendisine mahsus bir sureti vardır
2 İşitmek, görmek, koklamak, hissetmek, tatmak gibi, ihtiyaçlarını te'min edebilmesi için hazırlanmış bir takım vasıtalara (duyu organları) sahiptir
3 İhtiyaç hasıl oldukça, tertip üzere hazırlanmış gıda aletleri, mesela, yeni doğmuş çocuk gıdasını, önce annesini emmek suretiyle temin eder Çünkü o, bu sırada dişsizdir Gıdasını kendiliğinden temin edemez Bir müddet sonra, dişlerle donatılır Gıdasını yemekle elde eder
4 Ağızdan alınan gıdalar, mideye gelir Mide, kendisine ulaşan gıdaları pişirir Bu gıdalara öyle bir incelik verir ki, bunlar en ince yollardan geçerek, tâ saçlara ve tırnaklara kadar ulaşır
5 Karaciğer, öd (safra) çıkarmak, vücudun şeker durumunu ayarlamak, zehirleri bir dereceye kadar zararsız hale getirmek gibi bazı vazifeler için hazırlanmıştır
6 Akciğer, dışarıdan temiz havayı (oksijen) alıp, kan dolaşımı ile dokulara iletmek ve kandan (karbondioksit alarak) kirlenen havayı nefesle dışarı vermek için hazırlanmıştır
7 Ayrıca alınan gıdalardaki fazlalıkların atılması için gerekli aletler (a'zalar) Bunlardan başka, tesadüfi olarak düşünülmesi imkansız olan, mutlaka bunları tertip ve düzenleyen bir yaratıcının varlığını gerektiren sayılamıyacak kadar çok şey vardır
Bütün bunların çamur özü ve su ile düzenlenip, kısımlara ayrılması, mutlaka bir yaratıcıyı, bir düzenleyiciyi gerektirir Bunu, düşünen her akıl sahibi anlar Aynı şekilde, bir plan dairesinde düzenleyen, kasteden bir bina yapıcısı olmadan, bir binanın meydana gelmesi bile mümkün olmayınca, yukarıda saydığımız hallerin de bir yapıcı ve yaratıcı olmadan çamur ve su ile kendiliklerinden, tertip ve düzen içerisinde meydana gelmeleri mümkün olamaz
Sonra Allahü teâlâ mealen: "Gerçekten, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, akıl sahipleri için, Allahın varlığını, kudret ve azametini gösterir, kesin deliller vardır" (Al-i imran-190)ayet-i kerimesiyle bu hususu (Allahü teâlâdan başka her şeyin sonradan yaratıldığı, bunları Allahü teâlânın yarattığını) ve bunda çeşitli hikmetler bulunduğunu daha ziyade beyan eyledi Feleklerin (Dünya, Ay, Güneş vs) hareketiyle, meydana gelen faydaların büyüklüğüne ve miktarına işaret buyuruldu
Mesela, gece, insanların istirahatı olduğu gibi ve mahsüllerine fazla gelen güneş hararetini (sıcaklığını) serinletmektedir
Gündüz ise, mahlükatın dağılıp hareket etmeleri, geçimlerini temin etmeleri için yaratılmıştır Eğer devamlı gece olsa idi, karanlık, onların fayda temin edecek şeylerin peşine düşüp, bunları elde etmeye mani olacaktı Aynı şekilde devamlı gündüz olsa idi, bu da zararlı olurdu Gündüzün aydınlığı fırsat bilinerek takatin (gücün) üstünde hırsla çalışılır, kafi miktarda istirahat etmedikleri için insanlar helak olurlardı
Bundan dolayı, onlara, çalışmaları için takatlarını geçmeyecek şekilde, zamanın bir kısmı gündüz, istirahatleri için yeterli bir miktarı da gece kılındı Böylece, onların halleri mutedil (normal) olarak gecenin serinliğinden, gündüzün sıcaklığından, kendileri, ekinleri, malları ve hayvanları için lazım olan kadarını alacaklardır
Böyle yapmakla, Allahü teâlâ mahlükatına merhamet buyurmuş, lütuf ve ihsanda bulunmuştur
Yine, mahlükatı kuşatan renk tabakası, onların gözlerine münasip ve muvafık gelen renklerden yaratılmıştır Eğer bu renk, şimdi alemi saran renkten olmasaydı, gözleri bozacaktı
Cisimlerin büyük ve ağır olmasına rağmen, yer ve göklerin ve onlarda bulunan hükümlerin (kanunların); Allahü teâlânın tutmasına muhtaç olduğuna, mealen "Doğrusu, gökleri ve yeri zeval bulmaktan Allahü teâlâ koruyup, tutuyor Andolsun ki zeval bulurlarsa, onları O'ndan başka kimse tutamaz Gerçekten O, hâlimdir Azap için acele etmez, gafurdur (çok bağışlayıcıdır)" (Fatır süresi-41) ayet-i kerimesiyle işaret buyuruldu Bu ayet-i kerime ile bize, yer ve göklerin yerlerinde durmalarının Allahü teâlâdan başkası tarafından olmadığı ve onları bir durduran olmadan da yerlerinde durmalarının mümkün olmadığı bildirildi

Sonra felsefecilerin tabiatçı inanışlarından dolayı, ağaçların ve onlardan çıkan meyvelerin ancak, yer, su, ateş ve havanın te'siri ile meydana geldiği hakkındaki iddialarının bozukluğunu bize; Allahü teâlâ mealen "Arzda birbirine komşu kıt'alar (kara parçaları), üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor
Halbuki yemişlerin de bazısını bazısına üstün kılıyoruz (Tad, renk ve kıymetleri başka başkadır) Şüphesiz ki, bunlarda da düşünen bir topluluk için pek çok ibretler (alametler) vardır" (Ra'd-4) buyurdu
Daha sonra Allahü teâlâ, her şeyin yaratıcısı olduğuna, bir olduğuna, işlerinin intizam ve tertip dairesinde cereyan etmesi ile delil getirdi Allahü teâlâ işlerinde hiçbir ortağı bulunmadığını mealen, "Eğer yer ile gökte, Allahtan başka ilahlar olsaydı, bunların ikisi de fesada uğrar, yok olurdu" (Enbiya-22) ayet-i kerimesi ile bildirdi
Sonra, önce yaratıldıklarını kabul ettikleri halde, öldükten sonra tekrar diriltilmeyi inkâr edenlere karşı tekrar yaratılmalarının mümkün olduğunu bildirdi Onlar tekrar yaratılmayı uzak görerek, çürümüş kemikleri kim diriltecek dedikleri zaman mealen "(Ey Resülüm) de ki: "Onları ilk defa yaratan diriltir ve O her yaratılanı tamamiyle bilir" (Yasin 79) buyurdu Sonra bunu onlara: Mealen "O (Allah) ki, size yeşil ağaçtan bir ateş yaptı da, şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz" (Yasin-80) ayet-i kerimesi ile beyan eyledi Yaş ve yeşil iki ağaç olan ve rüzgar sebebi ile biri diğerine sürtülünce tutuşan uşar ve murah denilen ağaçlardan ateşin çıkarılmasını, çürümüş kemiklere, parçalanmış derilere, hayatı iade etmenin caiz olduğuna delil getirdi (Uşar ile murah) eskiden Arapların ateş çıkarmak için kullandıkları iki ağaçtır)
Sonra putlara tapanların yüzlerine vurarak, kendi yonttukları şeylere ibadet etmenin bozukluğunu mealen, "Siz kendi yonttuğunuz şeylere mi tapıyorsunuz?" (Saffat-95) kavli ile beyan etti
Sonra mealen "Sizi de, yaptıklarınızı da Allahü teâlâ yarattı" (Saffat-96) buyurdu Böylece putlara değil, kendisine ibadetin vacib olduğunu beyan etti Eğer sizin yontmanız olmadan, put, put olmuyorsa, Allahü teâlânın yaratması olmadan da, sizin suret ve heyetlerinizin olmayacağı, evvel emirde (kolayca) bilinen bir şeydir Bundan dolayı, sizi ve sizin yonttuğunuzu yaratmak sureti ile, yonttuğunuz şeyleri de ben yaratmış olduğumdan, ibadete onlar değil ben layıkım; çünkü sizi, işlerinizi yapmanıza muktedir kılan benim, buyuruyor
Allahü teâlâ Peygamberlerini inkâr edenleri de Enam süresi 91 ayet-i kerimesinde red buyurdu Mealen; "Yahudiler, Allahü teâlânın kadrini, gereği gibi tanıyamadılar Çünkü: "Allah hiçbir insana bir şey indirmedi" dediler (Vahy ve kitapları inkâr ettiler)
Onlara de ki: "Musa'nın insanlara bir nur ve hidayet olarak getirdiği ve sizin de parça parça kağıtlar haline koyup hesabınıza geleni açıkladığınız fakat çoğunu gizlediğiniz o kitabı kim indirdi? Sizin bilmediğiniz ve atalarınızın da bilmediği şeyler, size (Peygamber diliyle Kur'an-ı kerimde) öğretilmiştir Ey Resulüm! Sen, Allah (indirdi) de! Sonra onları bırak Batıl dedikodularında oynaya dursunlar"
Nisa süresi 165 ayet-i kerimesinde ise mealen: "(iman edenleri Cennetle) müjdeleyici, (küfredenleri Cehennemle) korkutucu olarak Peygamberler gönderdik ki, bu Peygamberlerin gelişinden sonra insanların (yarın) kıyamette "Bizi imana çağıran olmadı" diye Allahü teâlâya bir hüccet ve özürleri olmasın" buyuruldu
Resulullahın Ehl-i kitaba karşı onların kitaplarında, kendi vasıflarının bildirilmesi, isim ve hususiyetlerine işaretlerin bulunması ile delil getirdi Ehl-i kitap bunları gizledi
Allahü teâlâ, Resulullaha hak Peygamber olduğu ve bildirdiklerinin doğru olduğu hakkında, mu'cizelerle yardım eyledi Resulullaha en büyük mu'cize olarak Kur'an-ı kerim verildi Müşrikler, Kur'an-ı kerimin Allahü teâlânın kelâmı olduğuna inanmıyorlar, Hz Muhammed'in sözüdür, diyorlardı Allahü teâlâ, o zaman en fasih ve edebiyatta zirveye ulaşmış olanlarından, Kur'an-ı kerimin on süresi veya bir süresi gibi bir söz söylemelerini istedi, insanlar ve cinler bir araya gelseler bunu yapamıyacaklarını bildirdi
Nitekim onlar, böyle bir söz söylemekten aciz kaldılar Böylece onların, Resulullaha iman etmeme hususunda özürleri ortadan kalkmış oldu
Hz Musa da Firavn'ın sihirbazlarını, asasıyla rezil ve rüsva etmekle, hem sihirbazların ve hem de diğer insanların kendisine iman etmeme mazeretlerini gidermişti Musa aleyhisselamın asasından meydana gelen harikulade hallerin kendi güçleri dışında olduğuna, böyle bir şeyi yapabilmenin hatırlarından bile geçmediğine, böyle bir şeyi ancak Allahü teâlânın yapacağına, hem sihirbazları ve hem de başkaları kanaat getirdi (Nihayet, bu mu'cize karşısında sihirbazlar, Hz Musa'ya iman ettiler)
Hz İsa da ölüleri ilaçsız diriltmek, anadan doğma körleri ve derisi alaca olanları iyileştirmek, o zamanda insanları aciz bırakan şeylerle (mu'cizelerle), o devre göre tıpta en yüksek dereceye ulaşan tabiblerin kendisine inanmama mazeretlerini ortadan kaldırdı (Çünkü böyle işleri, ancak Allahü teâlânın yardım ettiği bir kimse yapabilirdi)
Resulullah da, kendi kavminden olan, edebiyatta yüksek dereceye ulaşan edebiyatçıların, kendisine iman etmeme hususunda bu mazeretlerini bertaraf etti Çünkü, Kur'an-ı kerimin edebi yüksekliğini onlar da kabul ediyorlardı
İşte Resulullah efendimiz, yukarıda bildirilen yanlış yollara sapmış kimselere, getirdiği deliller ve mu'cizelerle, yollarının bozuk olduğunu, da'vet ettiği yolun ise doğru olduğunu anlatıyordu
Resulullah efendimiz, onlara daima karşısında duramıyacakları deliller getirdiği, aralarında uzun müddet kaldığı halde, fevkalade ihtiraslarından dolayı, iman etme şerefine kavuşamadılar
Allahü teâlânın Resulullaha verdiği mu'cizelerden bazısı şöyledir: Şiddetli açlık vakitlerinde, kalabalık cemaatı, az bir yiyecek ile doyurması, susuzluk zamanlarında, mübarek parmakları arasında fişkıran suyla, hayvanları ve sahiplerini kanana kadar su içirmesi, kurdun kendisine konuşması, kızartılmış koyunun ben zehirliyim diye haber vermesi, ayın ikiye bölünmesi, çağırması üzerine ağacın yerinden sökülerek huzurlarına gelmesi, emri üzerine ağacın tekrar yerine gitmesi, insanlar kalblerinde saklayıp da haber vermesini istedikleri şeyleri haber vermesi
Allahü teâlâ gizliyi, gizliden daha gizli olanları da bilir Her şey O'nun yanında hazır gibidir Yer ve gökte hiç bir şey ondan gizli kalamaz
Kıyamet günü mü'minler Allahü teâlâyı göreceklerdir Allahü teâlâ, Kur'an-ı kerimde mealen: "Nice yüzler vardır ki, o gün (kıyamette) güzelliği ile parıldar (O yüzleri) Rablerine bakar (Kıyamet: 22-23) buyurmaktadır

Resulullah da:
"Ayı gördüğünüz gibi, kıyamet gününde Rabbinizi mutlaka göreceksiniz O'nu görmekte güçlük çekmiyeceksiniz" buyurmaktadır
Allahü teâlâ yarattıklarından hiçbirine muhtaç değildir O istediğini saptırır, istediğini hidayetiyle doğru yola iletir, istediğini aziz, istediğini fakir, istediğini zengin eder O'nun işlerinde asla noksanlık yoktur O, her şeyin mutlak sahibi ve malikidir O istediğini yapar
Allahü teâlâ mahlukatını iki kısma ayırdı Cennete gidecekleri, isimleri ve babalarının isimleri ile beraber yazdı Cehenneme gideceklerin isimlerini de yazdı Resulullah efendimizle Hz Ömer arasında şöyle bir konuşma oldu Hz Ömer Peygamber efendimize "Ya Resulallah! Bizim evvelce hesap ve kitabımız görülüp bitmiş mi, yoksa, daha yeni başlanmış bir iş mi?" diye sorunca, Resulullah efendimiz:"[Allahü teâlâ ezeli ilmi ile kimin cennetlik, kimin cehennemlik olduğunu bildiği için] Bunlar, hesabı ve kitabı görülüp bitmiş işlerdir" buyurdu Bunun üzerine Hz Ömer: "Öyleyse niçin ameller yapıyoruz (çalışıp, çabalıyoruz) ya Resulallah?" diye sorunca Peygamber efendimiz: "İbadet yapınız! Herkese ezelde takdir edilmiş olan şeyi yapmak kolay olur" buyurdu
[İnsanın işlerini Allahü teâlânın ezelde takdir etmesi demek, insanın neleri irade edeceğini bilmesi ve dilemesi demektir Bunları Levh-i mahfuz’da yazmıştır Böyle olduğu için, kulun mecbur olması gerekmez
Takvimlere, bir sene içinde güneşin ne zaman doğup, ne zaman batacağı, hesaplanarak yazılmıştır Güneş, takvimde bildirilen saatlerde doğup batar Güneş, takvime öyle yazıldı diye bilinen saatlerde doğup batmaz Takvime yazılması, güneşin doğmasına ve batmasına tesir etmez
İşte Allahü teâlânın da, ezelî ilmi ile, kulların kendi istekleri ile günah veya sevap işleyeceklerini bilmesi, kulların işlerine cebri bir müdahale değildir]
Allahü teâlâya ve Peygamber efendimizin iman etmeye davet ettiği şeylere iman eden kimseleri, küfürden başka hiçbir günah imandan çıkarmaz, imanlarını, ancak küfür giderir Ehl-i kıble, günahları sebebiyle imandan çıkmayıp,dinin bütünemirleriyle mükelleftirler
Ehl-i kıbleden olup, günahkâr olanları da, Allahü teâlâ mealen: "Ey iman edenler! Namaza kalktığınız zaman yüzünüzü ve ellerinizi (dirseklerinizle beraber) yıkayın, başınızı mesh edin ve ayaklarınızı yıkayın Eğer cünüp iseniz boy abdesti alın" Maide suresi, 6 ayet-i kerimesi ile mü'min diye isimlendirmiştir Eğer akidesi bozuk olan Kaderiyye'nin [ve vehhabilerin] dediği gibi günahkârlar, günahları sebebiyle imandan çıkmış olsalardı, onlara abdest farz olmazdı Allahü teâlânın hitabı da bütün mü'minlere değil, yalnız itaat edenlere olurdu Yine Allahü teâlâ, mealen "Ey iman edenler! Cum'a günü namaz için ezan okunduğu zaman, Allahü teâlânın zikrine (hutbe dinlemeye, namaz kılmaya) koşunuz Alış-verişi bırakın" (Cum'a-9) buyurdu Bu hitabı yalnız itaat edenlere tahsis buyurmadı Bu hitab aynı zaman da günahkârları da içerisine almaktadır
Küfrü gerektiren bid'at ve işlerden başka herhangi bir günahı yaparak, günahkâr olanlardan hiçbir kimse hakkında Cehennemliktir diye hükmedilemez Allahın ve Resulünün Cennetle müjdelediklerinden başka hiçbir müslüman için isim vererek Cennetliktir denilemez
Allahü teâlâ Kur'an-ı kerimde mealen: "Muhakkak ki, Allahü teâlâ, kendisine ortak koşanları bağışlamaz Bu günahtan başkasını dilediği kimseden mağfiret buyurur (affeder)" (Nisa-6) ayet-i kerimesi ile delalet ediyor Çünkü, Allahü teâlâ kendisi haber vermedikçe, asiler hakkındaki iradesinin ne olduğunu bilmeye kimse için yol yoktur Peygamber efendimiz: "Ehl-i kıbleden hiç kimseyi, kendi kendinize Cennete, yahut Cehenneme koymayınız" buyurdu
İnsanların amellerini yazan hafaza melekleri vardır Allahü teâlâ bu hususa mealen, "Halbuki üzerinde gözetleyici melekler var (Amellerinizi yazan ve Allah katında) kerim olan katip melekler var" (İnfitar: 10-11) ayet-i kerimesi ile delalet buyurdu
Kabir azabı haktır, insanlar, kabirlerinde diriltildikten sonra imtihan edilecek
Kabirde sual sorulacak, Allahü teâlâ dilediği kimseye cevap vermeyi kolaylaştıracaktır Kıyamet günü ilk sur üfürülünce, göklerde olanlar ve Allahü teâlânın diledikleri bayılıp düşecek, (ölecekler) ikinci surun üfürülmesi üzerine hepsi bakarak ayağa kalkacaklar (dirilecekler) Allahü teâlâ insanları, ilk yaratmasında olduğu gibi, yalın ayak ve çıplak olarak diriltecek, (Dünyada iken) Allahü teâlâya itaat eden ve isyan eden bedenler, kıyamet günü diriltilecektir Yine dünyada iken sevap ve günah işleyen eller, ayaklar ve diller de diriltilecek, sahipleri hakkında şahidlik edeceklerdir Allahü teâlâ insanların amellerini tartmak için terazi koyacak Kimin sevabı ağır gelirse, o kurtulacaktır Kimin de sevabı hafif gelirse, hüsran ve zarara uğrayacaktır Kıyamet gününde insanlara, amel defterleri verilecek Amel defteri sağ eline verilen kimsenin hesabı kolay görülecektir Amel defteri sol eline verilenler azap göreceklerdir
Sırat, Cehennem üzerine kurulmuş bir köprüdür, insanlar oradan amellerine göre sür'atli veya yavaş olarak geçecekler [Yalnız kıyamette köprü, terazi vardır denince, dünyadaki köprü ve teraziler akla gelmemelidir Sırat köprüsü için de durum böyledir Ahırette amellerin tartılması için terazi kurulacağına inanmalı, fakat nasıl, ne şekilde olduğunu düşünmemelidir Mesela, (Sınıf geçmek için imtihan köprüsünden geçilir) diyoruz Hâlbuki imtihanın köprüye benzer tarafı yoktur Sırat köprüsü de, bilinen köprülere veya imtihan köprüsüne hiç benzemez (SEbediyye)]
Kalbinde zerre miktarı imanı olan kimse, Cehennemde günahı kadar yandıktan sonra, Cehennemden çıkacaktır
Resulullahın şefaati, ümmetinden büyük günah sahipleri için olacaktır
Ümmetinden bir kavmi yanıp, kara kömür olduktan sonra ateşten çıkarılarak hayat nehrine atılacaklar, vücudu hiç azap görmemiş gibi terü taze olacak Kıyamet gününde Resulullahın havzı bulunup, içmek için ümmeti oraya gelecektir Ondan içen kimse, bir daha susamıyacaktırTuttukları doğru yolu; Peygamber efendimizden sonra değiştirenler, o havuzdan uzaklaştırılacaklar
Resulullahın mi'rac gecesi semaya çıkarıldığına dair habere iman etmek vacibdir
Deccal'e, İsa aleyhisselamın inerek Deccal'i öldüreceğine, güneşin batıdan doğacağına, Dabbet-ül-ardın çıkacağına ve bunlardan başka, sika (güvenilir) zatların Peygamberden bize nakledip, doğruluğunu bildirdikleri, diğerleri gibi kıyametten önce vukua geleceklerine dair tevatür ile bildirilen diğer alametler hakkında gelen haberlere iman etmek lazımdır
Peygamber efendimizin, gerek Allahü teâlânın kitabında ve gerekse sahih olan hadis-i şeriflerinde, bütün getirdiklerini tasdik etmeye, bunların muhkemleriyle amel, müşkil, müteşabih olanların nassını ikrar etmenin (kabul etmenin) tefsirini, ilim ihata edemiyecek olanların hakikatını, ilm-i ilahiyeye havale etmek vacibdir

Mü'minlerin üzerine, emr-i maruf ve nehy-i anil-münker (iyiliği emredip, kötülükten alıkoyma) vacibtir Muktedir olurlarsa, yapılan kötülüğe el ve dil ile mani olurlar Muktedir olmazlarsa kalbleri ile o işi kötü görürler
Peygamber efendimizin hadis-i şerifi gereğince, asırların hayırlısı, Eshab-ı kiramın zamanıdır (asrıdır) Sonra Tabiin ve Tebe-i tabiin asırlarıdır
Eshab-ı kiramın en üstünü, Bedir muharebesine katılanlardır Bunların en üstünü, Aşere-i mübeşşeredir (Cennetle müjdelenen on Sahabi) Aşere-i mübeşşerenin en üstünü dört halifedir [Hz Ebu Bekir, Hz Ömer, Hz Osman, Hz Ali (radıyallahü teâlâ anhüm)] Bunların halifelikleri, o zamandaki müslümanların rızası ile olmuştur Müslümanlar bu tertip üzere ittifak ettiler (birleştiler)
Muhacir ve Ensardan ibaret olan Bedir ehli arasında, Aşere-i mübeşşereden sonra efdaliyet, hicret ve önce müslüman olmaya göredir Peygamberimizin da'vet ettiği şeylere iman ederek, bir saat olsun kendisi ile görüşen yahut onu bir defa gören Eshab-ı kiram, Tabiinden üstündür
Eshab-ı kiram için, haklarında söylenen hayır sözlerden başkasından sakınmalıdır Onların iyiliklerini yaymalı, yaptıkları işler için sahih ve doğru te'vil yolları aramalı, ta'kib ettikleri yolun en iyi yol olduğuna hüsn-i zan etmelidir
[Eshab-ı kiram arasında olan muharebeleri iyi sebeblerden dolayı bilmelidir Bu ayrılıklar, nefsin arzuları, mevki, rütbe, sandalye kapmak, başa geçmek sevgisinden dolayı değildi Çünkü, bütün bunlar, nefs-i emmarenin kötülükleridir Eshab-ı kiramın nefsleri ise, insanların en iyisinin (aleyhisselam) sohbetinde, karşısında tertemiz olmuştu
Şu kadar var ki, Emir'in yani Hz Ali'nin halifeliği zamanında olan muharebelerde, o haklı idi Ondan ayrılan hata etti Fakat ictihad hatası olduğundan bir şey denemez Nerde kaldı ki, fasık denilsin, ictihad hatası, fisk, günah değildir Hatta ayıplamaya bile izin yoktur Çünkü, ictihadda hata edene de bir sevap vardır Eshab-ı kiramın hepsi müctehid idi Hepsi adil idi
Herbirinin verdiği haber makbul idi Hz Ali'ye uyanların ve ondan ayrılanların verdikleri haberler, doğrulukta ve güvenilmekte farksız idi Aralarındaki muharebeler, itimadın gitmesine mani olmamıştır
O halde hepsini sevmek lazımdır Çünkü, onları sevmek Peygamber efendimizin sevgisinden dolayıdır Bir hadis-i şerifte, "Onları seven, beni sevdiği için sever" buyurulmuştur Onlara düşmanlık, Peygamberimize düşmanlık olur Hadis-i şerifte: "Onlara düşmanlık eden, bana düşman olduğu için eder" buyurulmuştur O büyükleri ta'zim etmek, hürmet etmektir Onlara hürmetsizlik, tahkir etmek, O'nu tahkirdir Evliyanın büyüklerinden Ebü Bekr-i Şibli buyuruyor ki: "Eshab-ı kirama ta'zim etmiyen, kıymet vermiyen bir kimse, Resulullaha iman etmemiş olur"] Bu hususta Selef-i salihin, Peygamber efendimizin "Eshabımı zikrederlerse, siz kendinizi tutunuz" hadis-i şerifine uydular Ehl-i ilim, bu hadis-i şerifin ma'nası için "iyiliklerinden başkası ile onları zikretmeyiniz (anmayınız) demektir, dediler
Yine Peygamber efendimiz: "Esbabım hakkında bana eziyet etmeyiniz Nefsim kudretinde olan Allahü teâlâya yemin ederim ki, eğer sizin biriniz hayır yolunda Uhud dağı kadar altın infak etse, onların küçük ölçek, hatta yarım ölçeklerine bile varamazsınız" buyurdu Yine Allahü teâlâ mealen "Muhammed (aleyhisselam) Allahü teâlânın Peygamberidir O'nun beraberinde bulunanlar (Eshab-ı kiram) kâfirlere karşı çok şiddetli, kendi aralarında gayet merhametlidirler Onları rükü' ve secde eder halde (namaz kılarken) Allahü teâlâdan sevap ve rıza, istediklerini görürsün Secde eserinden (çok namaz kılmaları yüzünden meydana gelen) nişanları yüzlerindedir İşte onların Tevrat'taki vasıfları budur" (Feth-29) ayet-i kerimesi ile medh ve sena eyledi
Şeyhaynın (yani Hz Ebu Bekr ile Hz Ömer'in), diğer bütün ümmetten üstün olduğu mukakkaktır Buna inanmayan ya cahildir veya inadcıdır
Ya'kub aleyhisselamın oğulları arasında meydana gelen işler, onların kıymetini düşürmiyeceği gibi, dünya işlerinde, Eshab-ı kiram arasında olup-biten işler de onların kadr-u kıymetlerini düşürmez
İster icma ettikleri, ister ihtilaf ettikleri şeylerde olsun, Selef-i salihinin sözlerinin dışına çıkmak hiçbir kimseye caiz değildir
Peygamber efendimizin: "Ehl-i havaric Cehennemin kelbleridir" ve "iki fırka var ki, onlara şefaat etmem; mürcie ve kaderiyye" diye rivayet edilen, hadis-i şeriflerine binaen Eshab-ı kiramı sevmiyenler, hariciler, kaderiyye ve mürcieden ibaret olan Ehl-i bid'atı zem ve onlardan uzak olup, onlarla beraber olmamak gerektiğini islam âlimleri bildirmişlerdir
Yine Peygamber efendimiz: "Kaderiyye bu ümmetin mecusileridir" buyurdu
Bunlar, Allahü teâlânın yaratması gibi yaratabileceklerini iddia ettiler
Müslümanların birbirlerine iyilik etmesi ve sevişmesi lazımdır Fakat Peygamberimizin Eshabından birisini, yahud Ehl-i beytini ve ezvacını (mübarek zevcelerini) kötüleyenlerden uzaklaşmak gerekir
İşte Selef-i salihinin üzerinde bulunduğu temel bilgiler bunlardır Selef-i salihin, bilgilerde kitap ve sünnetin hükmüne tabi oldular Halef (sonra gelen âlimler) de bu hususta onlara uydu Allahü teâlâ bizi ve sizi faydalandırsın)