Ebü'l-Hasan-I Eş'arî

EBÜ'L-HASAN-I EŞ'ARÎ

Ehl-i sünnetin îtikâddaki iki imâmından biri ve büyük velîlerden İsmi Ali bin İsmâil, künyesi Ebü'l-Hasan'dır Eshâb-ı kirâmdan Ebû Mûsâ el-Eş'arî'nin neslinden geldiği için Eş'arî nisbesiyle meşhûr olmuştur 874 (H260) veya 879 (H266) senesinde Basra'da doğdu 935 (H324) veya 941 (H330) senesinde Bağdât'ta vefât etti Kabri Bağdât'ta olup, Basra kapısı ile Kerh arasındaki kabristandadır

İmâm-ı Eş'arî diye de bilinen Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri küçük yaştan îtibâren ilim tahsîline yöneldi Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerini zamânının meşhur âlimlerinden Zekeriyyâ bin Yahyâ es-Sâcî, Ebû Halîfe el-Cümehî, Sehl bin Serh, Muhammed bin Yâkub el-Mukrî, Abdurrahmân bin Halef ve Ed-Dâbiî'den öğrendi Ebû İshâk Mervezî'nin hadîs derslerine devâm etti Üvey babası ve Mûtezile kelâmcılarından olan Ebû Ali el-Cübbâî'den kelâm ilmini öğrendi Kırk yaşına kadar Mûtezile bozuk yolu üzerinde bulundu Bu fırkanın meşhurları arasında yer aldı Yazdığı kitaplarında Mûtezilenin fikirlerini müdâfaa etti Kırk yaşından sonra bozuk yolda olduğunu anladı Tövbe edip Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine tâbi oldu

Önceden Mûtezile yolu üzere yazdıklarını ve bildirdiklerini iptâl etti Ehl-i sünnet îtikâdı üzere kitaplar yazıp, dağıttı Ömrünün sonuna kadar bu doğru îtikâdın yayılması için uğraştı

Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretlerinin Ehl-i sünnet mezhebine geçmesi ile, kelâm ilmi, Mûtezilenin elinden kurtulmuş oldu Onların elinde tehlikeli ve zararlı iken, doğru yolda gidenlere rehber oldu Onun Ehl-i sünnete geçmesi, Ehl-i sünnet îtikâdının yayılmasında büyük bir zafer olmuştur O zaman tesirli ve zararlı olan Mûtezile yolu mensupları, İmâm-ı Eş'arî tarafından susturulmuştur Onları öyle zorlayıp sıkıştırdı ki, hepsi küçük ve güçsüz karıncalar gibi kaldılar Daha önce hocası olan Mûtezilenin ileri gelenlerinden Ebû Ali Cübbâî ile yaptığı münâzarada onu mağlûb etti Çok meşhûr olmasına rağmen, Eş'arî'nin (rahmetullahi aleyh) karşısında cevap vermekten âciz kaldı

Basra'da bir mecliste Ebü'l-Hasan Eş'arî ile Mûtezilîler arasında çetin bir münâzara oldu Mûtezilîler çok kalabalıktı Onunla münâzaraya giren herkes yeniliyor, susmak mecburiyetinde kalıyordu Öyle oldu ki, o gün artık kimse karşısına çıkamadı İkinci defâ böyle bir münâzara için gittiklerinde, Mûtezileden kimse gelmemiş, münâzaraya cesâret edememişlerdi Bunun üzerine bir zât, İmâm-ı Eş'arî'ye: "Firâr ettiler, kaçtılar yaz, kapıya as!" dedi

İmâm-ı Eş'arî'nin zamânı, Mûtezile fırkasının Ehl-i sünnete çok saldırdığı, hattâ zorbalığa baş vurduğu bir döneme rastlamaktadır Vâlilik, kâdılık gibi makâmlar, Mûtezile fırkasından olanların elinde bulunuyordu Böylece bozuk îtikâdlarını yayıyorlar, insanları saptırıp, îmânları ile oynuyorlardı Bu sırada İmâm-ı Eş'arî ve diğer Ehl-i sünnet âlimleri, kitablar yazarak onları reddediyorlar, bozuk fikirlerini çürütüyorlardı İmâm-ı Eş'arî ayrıca, Mûtezile fırkasının ileri gelenleri ile çetin münâzaralara girip, onları susturdu Kendisine, neden onların yanlarına, hattâ devlet erkânından olanlarının makâmına gittiği sorulunca, şöyle cevap vermiştir: "Onlar vâlilik, kâdılık gibi makâmlarda bulunuyorlar Kibirleri sebebi ile bize gelmezler Biz de gitmezsek, hak nasıl ortaya çıkacak? Ehl-i sünneti anlatanların, onu yayıp, hizmet edenlerin bulunduğunu nasıl bilecekler ve nasıl anlayacaklar?"

Ebû Abdullah ibni Hafîf şöyle anlatmıştır: "Gençliğimde, İmâm-ı Eş'arî hazretlerini görmek için Basra'ya gitmiştim Basra'ya vardığımda, heybetli ve güzel yüzlü, yaşlıca bir zât gördüm Ona, "Ebü'l-Hasan Eş'arî hazretlerinin evi nerededir?" dedim "Onu niçin arıyorsun?" dedi "Onu seviyorum ve görüşmek istiyorum" dedim Bana, "Yarın erkenden buraya gel" dedi Ertesi gün erkenden söylediği yere gittim Beni yanına alıp, Basra'nın ileri gelenlerinden birinin evine götürdü İçeri girince, o zâta yer gösterdiler O da oturdu Mûtezilenin meşhûr âlimleri, münâzara için orada toplanmıştı Biz girip oturduktan sonra, o mecliste bulunanlar, aralarında oturan bir Mûtezile âlimine çeşitli meseleler sormaya başladılar O şahıs cevap vermeye başlayınca, beni oraya götüren zât karşısına çıkıp, söylediği yanlış şeyleri reddediyor, doğrusunu söyleyip, onu susturuyordu Öyle konuşuyordu ki, dinleyenleri tam iknâ edip, doyurucu bilgi veriyordu Ben, bu zatın hâline ve ilmine hayran oldum Yanımda bulunan birine "Bu zat kimdir?" dedim "Ebü'l-Hasan Eş'arî'dir" dedi İmâm-ı Eş'arî evden çıktıktan sonra, yine peşinden gittim Yanına yaklaşınca, "İmâm-ı Eş'arî'yi ve hizmetini nasıl buldun?" buyurdu "Fevkalâde" dedim Sonra; "Efendim, o mecliste neden siz baştan bir mesele sormadınız? Başkaları sorduktan sonra mevzuya girdiniz?" dedim Biz, bunlarla konuşmak için söze girmiyoruz Ancak Allahü teâlânın dîninde yanlış ve sapık şeyler söylediklerinde reddediyoruz Yanlış olduğunu isbât edip, kendilerine doğrusunu bildiriyoruz" buyurdu"

İmâm-ı Eş'arî; eser yazmak, münâzaralara girmek ve kıymetli talebeler yetiştirmek sûretiyle, Ehl-i sünnet îtikâdının yayılması ve böylece insanların saâdete kavuşması husûsunda büyük hizmetler yaptı ve talebe yetiştirdi Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebü'l-HasanBâhilî, Ebû Abdullah bin Hafîf Şirâzî, Hâfız Ebû Bekr Cürcânî el-İsmâilî, Şeyh Ebû Muhammed Taberî el-Irakî, Zâhir bin Ahmed Serahsî, Ebû Abdullah Hameveyh es-Sayrafî, Dimyânî talebelerinden bâzılarıdır Bunlardan Ebû Abdullah Tâî, İmâm-ı Ebû Bekir Bâkillânî'nin hocasıdır Ebü'l-Hasan Bâhilî de Ebû İshâk İsferânî'nin ve hocası olan Ebû Bekr Fûrek'in hocasıdır Bu zât, önceden imâmiyye fırkasından iken, Ebü'l-Hasan Eş'arî hazretleri ile yaptığı bir münâzara ve ilmî mübâhese sonunda hatâsını anlayıp, imâmiyye fırkasını terkedip, Ehl-i sünnet îtikâdına girdi İmâm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikâdı Basra'da yaydı İbn-i Hafîf ise, İmâm-ı Eş'arî'nin en meşhûr talebelerinden olup, (Şeyh-i Şiraziyyîn) Şirazlıların şeyhi, üstâdı ismiyle meşhûr olmuştur Diğer meşhûr bir talebesi olan Dimyânî ile İbn-i Hafîf, İmâm-ı Eş'ârî'nin münâzara meclislerinde yanında bulunurlardı Talebelerinden Ebû Abdullah Hameveyh es-Sayrafî, uzun müddet İmâm-ı Eş'arî'nin yanında bulunmuştur Sonra memleketi Sayraf'a dönüp, orada ders verip, talebe yetiştirmiş; İmâm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikâd bilgilerini memleketinde yaymıştır Şeyh Ebû Ali Zâhir de, hocası İmâm-ı Eş'arî'den öğrendiği Ehl-i sünnet bilgilerini Horasan'da yaydı Böylece İmâm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikâd bilgileri, Ehl-i sünnet mezhebi, doğuda ve batıda yayıldı Hicrî 300 senesinden îtibâren Irak havâlisinde, İran'da yayıldı Selçuklu Devleti hükümdarlarının resmî mezhebi oldu Daha sonra Atabekler tarafından müdâfaa edilip, Şam ve Bağdât çevresinde yayıldı Selâhaddîn Eyyûbî'nin fethinden sonra Mısır'da da yayıldı

Eshâb-ı kirâmın Peygamber efendimizden sallallahü aleyhi ve sellem naklederek bildirdikleri, müctehid imâmların da onlardan naklettikleri Ehl-i sünnet vel-Cemâat îtikâdını anlatmak ve yaymak için gayret sarfeden Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri bir sohbeti esnâsında buyurdu ki:

Allahü teâlâya hamd olsun ki, bizi doğru yola ulaştırdı ve sünnet-i seniyyeye uymayı sevdirdi Helâke götüren bid'atlerden uzaklaştırdı Kalblerimizi, yakîn denen kat'î ve kuvvetli îmânın hâsıl ettiği serinlik ve huzûr ile doldurdu Müslümanlık ile bizi azîz kıldı Bizi, Resûlüne (sallallahü aleyhi ve sellem) uyanlardan, O'nun rehberliğine yapışanlardan eyledi Bid'atlere dalıp, Resûlullah efendimizin ve Eshâb-ı kirâmın (aleyhimürrıdvân) yolundan ayrılarak yalnız kalmaktan kurtarıp, cemâatle berâber olmayı ihsân etti

Resûlullah efendimize salât-ü-selâm olsun ki, bizi Allahü teâlânın emir ve yasaklarına dâvet etti Allahü teâlâ bu hususta ona âyetleriyle yardım etti Kendisine mûcizeler vererek, hakkındaki şüpheleri giderdi Kendi rızâsına nasıl ulaşılacağını O'nun ile bildirdi İçlerinde kendisine delâlet eden deliller bulunduğunu en açık bir şekilde haber verdi Nihâyet bâtıl, sönüp gitti Hak, gâlip ve muzaffer olarak parladı Resûlullah efendimiz peygamberlik vazîfesini yerine getirdi Kendisine bildirilenleri tebliğ edip, ümmetine nasîhatta bulundu

Sevdiklerinden bir topluluğa yazdığı mektupta ise şöyle buyurdu:

Ey Bâb-ül-Ebvâb halkından olan âlimler ve büyükler! Allahü teâlâ sizleri yüce kudreti ile muhâfaza buyursun Sizlere yardım eylesin Medînet-üs-Selâm'da (Bağdât'ta) mektubunuzu aldım Allahü teâlânın nîmetleri içerisinde olduğunuzu, hâlinizin düzgünlüğünü yazıyorsunuz Bu sebeple, kederim ve üzüntülerim dağıldı Allahü teâlâya çok şükrettim Size olan ihsânını tamamlamasını, size ve bize olan nîmetlerini artırması için Allahü teâlâya yalvardım Duâları kabûl eden O'dur Büyük lütuflarda bulunmak O'na lâyıktır Allahü teâlâ yardımcınız olsun Geçen sene bir takım suâller sormuştunuz Mektubunuzda bundan da bahsediyorsunuz Verdiğim cevapları beğendiğinizi, faydalı olduğunu, doğruluğunu kabûl ettiğinizi, şüphelerinizin gittiğini, sizi kendilerine inandırmak isteyenlerden yüz çevirdiğinizi yazıyorsunuz Bunları okuyunca, dinde saptıranların, Resûlüne uymaktan alıkoyanların şüphelerinden bizi ve sizi muhâfaza buyurduğu için Allahü teâlâya hamdettim

Yine siz mektubunuzda, benden Selef-i sâlihînin asıl kabûl edip, dayandıkları bâzı hususları yazmamı istiyorsunuz Sonra gelenler de bu asıllara (bilgilere) uymak sûretiyle, bid'at sâhiplerinin düştüğü, Kur'ân-ı kerîm ve Sünnet-i seniyyeye muhâlefet durumuna düşmekten kurtulmuşlardır Bu bilgilere şiddetle ihtiyâcınız olduğunu bildirdiğiniz için, size olan hürmetim ve üzerimdeki hakkınızdan dolayı, suâllerinize ve isteklerinize cevap vermekte acele ettim

Size bâzı temel bilgileri, delilleri ile berâber bildirdim Bu deliller, sizin Selef-i sâlihîne tâbi olmakta haklı olduğunuzu, Ehl-i bid'atın ise, Selef-i sâlihîne muhâlefet edip, daha önce üzerinde bulundukları haktan sapmakla hatâ ettiklerini, bununla şer'î delillerden, Resûlullah'ın (sallallahü aleyhi ve sellem) bildirdiği şeylerden ayrıldıklarını gösterecektir Yine bu delilleri reddeden, peygamberlerin aleyhimüsselâm getirdiklerini inkâr eden felsefecilerin yollarına uyduğunu da gösterecektir Size ve söylediklerimi düşünen diğer kimselere söylenmesi gerekenleri söyledim Allahü teâlâdan yardım diliyerek ve O'na güvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevâba kavuşacağımı ümid ediyorum Allahü teâlâ bana kâfîdir ve O ne güzel vekildir

Allahü teâlâ sizi doğru yola hidâyet eylesin Biliniz ki, Selef-i sâlihînin ve onların yolunda giden halefin (sonra gelen âlimlerin) yolu şudur:

Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselâmı bütün dünyâya peygamber olarak gönderdiği zaman, insanlar, birbirine zıt bir takım fırkalara ayrılmışlardı Onlardan bir kısmı Allahü teâlânın gönderdiği Tevrat ve İncîl'i değiştirip, kendi uydurdukları şeyler ile insanları Allahü teâlâya dâvet ediyorlardı Bir kısmı felsefeci idi Bunların, akıl ile elde ettikleri bir takım bilgilerde, yanlış netîcelere varmaları sebebiyle, bir çok bâtıl ve yanlış yollar ortaya çıkmıştı Bir kısmı, brehmen idi Bunlar, Allahü teâlânın peygamberlerini inkâr ediyorlardı Bir kısmı, dehrî idi Bunlar da, kâinâtın sonsuz devâm edeceğini, yok olmıyacağını iddiâ ediyorlardı Bir kısmı, mecûsî idi Bunlar ise, hiç tecrübe etmedikleri, bilmedikleri şeyleri iddiâ ediyorlardı Bir kısmı putperest idi Bunlar, putlara tapıyorlardı Peygamber efendimiz ise, insanların, kâinât ve içindekilerin sonradan yaratılmış birer mahlûk olduğuna, onların hepsinin yaratıcısı, sâhibi ve mâliki olan Allahü teâlânın varlığı ve birliği inancına dâvet etti Onların, üzerinde bulundukları yolun yanlışlığını ve böyle bâtıl yolları terk etmelerini istedi Resûlullah efendimiz onların yollarının bozukluğunu, kendisinin ise, Allahü teâlâdan bildirdiği husûslarda doğru olduğunu, apaçık âyetler ve mûcizelerle isbât etti Sonra Allahü teâlâya nasıl kulluk edileceğini açıkladı Allahü teâlâ Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmı bunları insanlara bildirmesi ve izâh etmesi için gönderdi Resûlullah efendimiz insanlara, kendilerinde dil, sûret ve daha başka yönlerden farklılıklar bulunduğunu, böyle değişikliklerin onların sonradan yaratıldığını göstermesini bildirdiği gibi, gerek kendilerinde, gerekse onların dışındaki varlıklarda, Allahü teâlânın varlığına, irâdesine ve tedbirine delâlet eden şeyler ile, Allahü teâlâyı tanıma yolunu da bildirdi Şöyle ki; Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen; "Arzda da gerçekten tasdîk edenler için birçok ibretler vardır Nefslerinizde de (hücrelerden vücûd yapınıza kadar) bir çok alâmetler vardır (ki, hep Allahü teâlânın kudretine, ilmine, azamet ve irâdesine delâlet ederler) Hâlâ görmeyecek misiniz" buyurdu (Zâriyât sûresi: 20-21)

Bir sohbeti sırasında insanın yaratılışını ve yaratılış safhalarını açıklayarak şöyle buyurdu:

İnsanın yaratılış safhaları, sûret ve şekillerindeki değişik durumlara; "Biz insanı (Âdem'i) şüphesiz ki, çamurun özünden yarattık Sonra Âdem'in neslini, sağlam bir yerde (rahimde) bir nutfe (az bir su) yaptık Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı hâline getirdik Ondan sonra kan pıhtısını bir parça et yaptık O et parçasını da kemikler hâline çevirdik Kemiklere de et giydirdik Sonra ona başka bir yaratılış (ruh) verdik Bak ki, şekil verenlerin en güzeli olan Allahü teâlânın şânı ne kadar yücedir" meâlindeki Mü'minûn sûresi 12-14 âyet-i kerimelerinde işâret buyuruldu

Bunlar, Allahü teâlânın varlığının muhakkak lâzım olduğunu ifâde eden, O'nun irâde ve tedbîrine delâlet eden en açık delillerdendir

İnsan, çamur özünden yaratıldı Çamur özünün bir çok şekil ve durumlara kâbiliyeti vardır Fakat, insanın başka bir sûretle değil de, kendisine has özellikleriyle mâlûm olan ve en güzel sûrette meydana gelmesi, mutlaka bir yaratıcının varlığını göstermektedir

İnsana baktığımızda şunları görüyoruz: 1 İnsanın başka varlıklarda bulunmıyan, kendisine mahsus bir sûreti vardır 2 İşitmek, görmek, koklamak, hissetmek, tatmak gibi, ihtiyaçlarını temin edebilmesi için hazırlanmış bir takım vâsıtalara (duyu organları) sâhiptir 3 İhtiyaç hâsıl oldukça, tertib üzere hazırlanmış gıdâ âletleri Meselâ, yeni doğmuş çocuk gıdâsını, önce annesini emmek sûretiyle temin eder Çünkü o, bu sırada dişsizdir Gıdâsını kendiliğinden temin edemez Bir müddet sonra, dişlerle donatılır Gıdâsını yemekle elde eder 4 Ağızdan alınan gıdâlar, mîdeye gelir Mîde, kendisine ulaşan gıdâları pişirir Bu gıdâlara öyle bir incelik verir ki, bunlar en ince yollardan geçerek, sonunda saç ve tırnaklara kadar ulaşır 5 Karaciğer, öd (safra) çıkarmak, vücûdun şeker durumunu ayarlamak, zehirleri bir dereceye kadar zararsız hâle getirmek gibi bâzı vazîfeler için hazırlanmıştır 6 Akciğer, dışarıdan temiz havayı (oksijen) alıp, kan dolaşımı ile dokulara iletmek ve kandan (karbondioksit alarak) kirlenen havayı nefesle dışarı vermek için hazırlanmıştır 8 Ayrıca alınan gıdâlardaki fazlalıkların atılması için gerekli âletler (âzâlar) Bunlardan başka, tesâdüfî olarak düşünülmesi imkânsız olan, mutlaka bunları tertip ve düzenleyen bir yaratıcının varlığını gerektiren sayılamıyacak kadar çok şey vardır Bütün bunların çamur özü ve su ile düzenlenip, kısımlara ayrılması, mutlaka bir yaratıcıyı, bir düzenleyiciyi gerektirir Bunu, düşünen her akıl sâhibi anlar Aynı şekilde, bir plân dâiresinde düzenleyen, kasdeden bir binâ yapıcısı olmadan, bir binânın meydana gelmesi bile mümkün olmayınca, bütün bu saydığımız hâllerin de bir yapıcı ve yaratıcı olmadan çamur ve su ile kendiliklerinden, tertip ve düzen içerisinde meydana gelmeleri mümkün olamaz

Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri Allahü teâlâdan başka her şeyin sonradan yaratıldığını ve her birisinde çeşitli hikmetler bulunduğunu îzâh etmek için buyurdu ki:

Allahü teâlâ meâlen: "Gerçekten, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, akıl sâhipleri için, Allah'ın varlığını, kudret ve azametini gösteren, kesin deliller vardır" (Âl-i İmrân sûresi: 190) âyet-i kerîmesiyle Allahü teâlâdan başka her şeyin sonradan yaratıldığı, bunları Allahü teâlânın yarattığını ve bunda çeşitli hikmetler bulunduğunu daha ziyâde beyân eyledi Feleklerin (Dünyâ, ay, güneş vs) hareketiyle, meydana gelen faydaların büyüklüğüne ve mikdârına işâret buyruldu Meselâ, gece, insanların istirahatı olduğu gibi, mahsûllerin de fazla gelen güneş harâretini (sıcaklığını) serinletmektedir Gündüz ise, mahlûkâtın dağılıp hareket etmeleri, geçimlerini temin etmeleri için yaratılmıştır Eğer devamlı gece olsa idi, karanlık, onların fayda sağlayacak şeylerin peşine düşüp, bunları elde etmeye mâni olacaktı Aynı şekilde devamlı gündüz olsa idi, bu da zararlı olurdu Gündüzün aydınlığı fırsat bilinerek tâkatın (gücün) üstünde hırsla çalışılır, kâfi miktârda istirahat etmedikleri için insanlar helâk olurlardı Bundan dolayı, onlara, çalışmaları için tâkatlarını geçmeyecek şekilde, zamanın bir kısmı gündüz, istirahatleri için yeterli bir mikdarı da gece kılındı Böylece, onların hâlleri mutedil (normal) olarak gecenin serinliğinden, gündüzün sıcaklığından, kendileri, ekinleri, malları ve hayvanları için lüzûm duyulduğu kadarını alacaklardır Böyle yapmakla, Allahü teâlâ mahlûkâtına merhamet buyurmuş, lütuf ve ihsânda bulunmuştur

Yine, mahlûkâtı kuşatan renk tabakası, onların gözlerine münâsip ve muvâfık gelen renklerden yaratılmıştır Eğer bu renk, şimdi âlemi saran renkten olmasaydı, gözleri bozacaktı

Cisimlerin büyük ve ağır olmasına rağmen, yer ve göklerin ve onlarda bulunan hükümlerin (kânunların) Allahü teâlânın tutmasına muhtaç olduğuna, meâlen; "Doğrusu, gökleri ve yeri zeval bulmaktan Allahü teâlâ koruyup, tutuyor Andolsun ki zevâl bulurlarsa, onları O'ndan başka kimse tutamaz Gerçekten O, halîmdir Azap için acele etmez, gafûrdur (çok bağışlayıcıdır)" (Fâtır sûresi: 41) âyet-i kerîmesiyle işâret buyruldu Bu âyet-i kerîme ile bize, yer ve göklerin yerlerinde durmalarının Allahü teâlâdan başkası tarafından olmadığı ve onları bir durduran olmadan da yerlerinde durmalarının mümkün olmadığı bildirildi

Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri vahyi kabûl etmeyen ve her şeyi âciz olan akılla îzâh etmeye çalışan felsefecileri iknâ edici delillerle susturdu Bu hususta da, buyurdu ki:

"Felsefecilerin tabiatçı inanışlarından dolayı, ağaçların ve onlardan çıkan meyvelerin ancak, yer, su, ateş ve havanın tesiri ile meydana geldiği hakkındaki iddiâlarının bozukluğunu bize; "Allahü teâlâ; "Arzda birbirine komşu kıt'alar (kara parçaları), üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor Halbuki yemişlerin de bâzısını bâzısına üstün kılıyoruz" (Tad, renk ve kıymetleri başka başkadır) Şüphesiz ki, bunlardan da düşünen bir topluluk için pekçok ibretler (alâmetler) vardır" meâlindeki Râd sûresi 4 âyetinde bildirdi

Daha sonra Allahü teâlâ, her şeyin yaratıcısı olduğuna, bir olduğuna, işlerinin intizam ve tertip dâiresinde cereyân etmesi ile delil getirdi Allahü teâlâ işlerinde hiç bir ortağı bulunmadığını; "Eğer yer ile gökte, Allah'tan başka ilâhlar olsaydı, bunların ikisi de fesâda uğrar, yok olurdu" meâlindeki Enbiyâ sûresi 28 âyet-i kerîmesi ile bildirdi

Sonra, önce yaratıldıklarını kabûl ettikleri halde, öldükten sonra tekrar diriltilmeyi inkâr edenlere karşı tekrar yaratılmalarının mümkün olduğunu bildirdi Onlar tekrar yaratılmayı uzak görerek, çürümüş kemikleri kim diriltecek dedikleri zaman, meâlen; "(Ey Resûlüm) de ki: "Onları ilk defâ yaratan diriltir ve O her yaratılanı tamâmiyle bilir" (Yâsîn sûresi: 79) buyurdu Sonra bunu onlara meâlen; "O (Allah) ki, size yeşil ağaçtan bir ateş yaptı da, şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz" (Yâsîn sûresi: 80) âyet-i kerîmesi ile beyân eyledi Yaş ve yeşil iki ağaç olan ve rüzgâr sebebiyle biri diğerine sürtülünce tutuşan uşar ve murah denilen ağaçlardan ateşin çıkarılmasını, çürümüş kemiklere, parçalanmış derilere, hayâtı iâde etmenin câiz olduğuna delil getirdi (Uşar ile murah, eskiden Arapların ateş çıkarmak için kullandıkları iki ağaçtır)

Peygamber efendimizin son peygamber olduğunu bildiren ve O'nun peygamberliğini kabûl etmeyen yahûdî ve hıristiyanlara cevap veren Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri buyurdu ki: "Allahü teâlâ Resûlullah'a sallallahü aleyhi ve sellem peygamber olduğu ve bildirdiklerinin doğru olduğu hakkında mûcizelerle yardım eyledi Resûlullah'a en büyük mûcize olarak Kur'ân-ı kerîm verildi Müşrikler, Kur'ân-ı kerîmin Allahü teâlânın kelâmı olduğuna inanmıyorlar, hazret-i Muhammed'in sözüdür, diyorlardı Allahü teâlâ, o zaman en fasîh ve edebiyâtta zirveye ulaşmış olanlarından, Kur'ân-ı kerîmin on sûresi veya bir sûresi gibi bir söz söylemelerini istedi İnsanlar ile cinlerin bir araya gelip çalışsalar, bunu yapamayacaklarını bildirdi Nitekim onlar, böyle bir söz söylemekten âciz kaldılar Böylece onların, Resûlullah'a îmân etmeme husûsunda özürleri ortadan kalkmış oldu

Hazret-i Mûsâ da Firavn'ın sihirbâzlarını, asâsıyla rezîl ve rüsvâ edip, hem sihirbazların, hem de diğer insanların kendisine îmân etmeme mâzeretlerini ortadan kaldırdı Mûsâ aleyhisselâmın asâsından meydana gelen hârikulâde hâllerin kendi güçleri dışında olduğuna, böyle bir şeyi yapabilmenin hatırlarından bile geçmediğine, böyle bir şeyi ancak Allahü teâlânın yapacağına, hem sihirbazlar, hem de başkaları kanâat getirdi (Nihâyet, bu mûcize karşısında sihirbazlar, hazret-i Mûsâ'ya îmân ettiler)

Hazret-i Îsâ da ölüleri ilaçsız diriltmek, anadan doğma körleri ve derisi alaca, abraş olanları iyileştirmek, o zamanda insanları âciz bırakan şeylerle (mûcizelerle), o devre göre tıpta en yüksek dereceye ulaşan tabiplerin kendisine inanmama mâzeretlerini ortadan kaldırdı (Çünkü böyle işleri, ancak Allahü teâlânın yardım ettiği bir kimse yapabilirdi)

Resûlullah efendimiz, kendi kavminden olan, edebiyâtta yüksek dereceye ulaşan ediblerin, kendisine îmân etmeme husûsunda bu mâzeretlerini bertaraf etti Çünkü, Kur'ân-ı kerîmin edebî yüksekliğini onlar da kabûl ediyorlardı

İşte Resûlullah efendimiz yukarıda bildirilen yanlış yollara sapmış kimselere, getirdiği deliller ve mûcizelerle, gittikleri yolun bozukluğunu, dâvet ettiği yolun en doğru olduğunu anlatıyordu Resûlullah efendimiz, onlara dâimâ karşısında duramayacakları deliller getirdiği, aralarında uzun müddet kaldığı halde, fevkalâde ihtiraslarından dolayı îmân etme şerefine kavuşamadılar

Allahü teâlânın Resûlullah efendimize verdiği mûcizelerden bâzısı şöyledir: Şiddetli açlık vakitlerinde, kalabalık cemâatı, az bir yiyecek ile doyurması, susuzluk zamanlarında, mübârek parmakları arasında fışkıran sudan hayvanlar ile sâhiplerinin kanıncaya kadar içmeleri, kurdun kendisine konuşması, kızartılmış koyunun zehirli olduğunu haber vermesi, ayın ikiye bölünmesi, çağırması üzerine ağacın köklerini sürüyerek huzurlarına gelip, emri üzerine tekrar yerine gitmesi, insanların kalplerinde saklayıp da haber vermesini istedikleri sırları haber vermesi

"İnsanlar Allahü teâlâyı görecekler midir?" diye soran birisine buyurdu ki: "Âhirette müminler Allahü teâlâyı göreceklerdir Allahü teâlâ, Kur'ân-ı kerîmde meâlen; "Nice yüzler vardır ki, o gün (kıyâmette) güzelliği ile parıldar (O yüzler) Rablerine bakar" (Kıyâme sûresi: 22-23) buyurmaktadır Resûlullah efendimiz de; Ayı gördüğünüz gibi, kıyâmet gününde Rabbinizi mutlaka göreceksiniz O'nu görmekte güçlük çekmeyeceksiniz" buyurmaktadır

Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri insanların âhiretteki hallerini soran bir kimseye de buyurdu ki:

Allahü teâlâ mahlûkâtını iki kısma ayırdı Birisini Cennet'i için yarattı Onları, isimleri ve babalarının isimleri ile berâber yazdı Diğer kısmını Cehennem için yarattı Onların isimlerini de yazdı Resûlullah efendimizle hazret-i Ömer arasında şöyle bir konuşma oldu Hazret-i Ömer Peygamber efendimize; "Yâ Resûlallah! Bizim evvelce hesap ve kitabımız görülüp bitmiş midir, yoksa, daha yeni başlanmış bir iş midir?" diye sorunca, Resûlullah efendimiz; "Bunlar, hesâbı ve kitabı görülüp bitmiş işlerdir" buyurdu Bunun üzerine hazret-i Ömer; "Öyleyse niçin ameller yapıyoruz (çalışıp, çabalıyoruz) yâ Resûlallah?" diye sorunca, Peygamber efendimiz; "İbâdet yapınız! Herkese ezelde takdîr edilmiş olan şeyi yapmak kolay olur" buyurdu

Bir kimse Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretlerine gelerek ehl-i kıble olan bid'at ehlinin îmânıyla ilgili olarak sordu Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî buyurdu ki:

"Allahü teâlâya ve Peygamber efendimizin îmân etmeye dâvet ettiği şeylere îmân eden kimseleri, küfürden başka hiç bir günah îmândan çıkarmaz Îmânlarını, ancak küfür giderir Ehl-i kıble, günahları sebebiyle îmândan çıkmayıp, dînin bütün emirleriyle mükelleftirler, yapmaları gerekir

Ehl-i kıbleden olup, günahkâr olanları da, Allahü teâlâ; "Ey îmân edenler! Namaza kalktığınız zaman yüzünüzü ve ellerinizi (dirseklerinizle berâber) yıkayın, başınızı mesh edin ve ayaklarınızı yıkayın Eğer cünüp iseniz boy abdesti alın" meâlindeki Mâide sûresi 6 âyet-i kerîmesi ile mümin diye isimlendirmiştir Eğer akîdesi (inanışı) bozuk olan Kaderiyyenin dediği gibi, günahkârlar, günahları sebebiyle îmândan çıkmış olsalardı, onlara abdest farz olmazdı Allahü teâlânın hitâbı da bütün müminlere değil, yalnız itâat edenlere olurdu Yine Allahü teâlâ Cumâ sûresi 9 âyetinde meâlen; "Ey îmân edenler!Cumâ günü namaz için ezân okunduğu zaman, Allahü teâlânın zikrine (hutbe dinlemeye, namaz kılmaya), koşunuz Alış-verişi bırakın" buyurdu Bu hitâbı yalnız itâat edenlere tahsîs buyurmadı Bu hitâb aynı zamanda günahkârları da içerisine almaktadır

Bid'atten başka herhangi bir günahı yaparak, günahkâr olanlardan hiç bir kimse hakkında, Cehennemliktir diye hükmedilemez Resûlullah efendimizin Cennet'le müjdelediklerinden başka Ehl-i tâattan kimse hakkında Cennetliktir denilemez

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde; "Muhakkak ki, Allahü teâlâ kendisine ortak koşanları bağışlamaz Bu günahtan başkasını dilediği kimseden magfiret buyurur (affeder)" meâlindeki Nisâ sûresi 6 âyet-i kerîmesi ile delâlet ediyor Çünkü Allahü teâlâ kendisi haber vermedikçe, âsîler hakkındaki irâdesinin ne olduğunu bilmeye kimse için yol yoktur Peygamber efendimiz; "Ehl-i kıbleden hiç kimseyi, kendi kendinize Cennet'e, yâhut Cehennem'e koymayınız" buyurdu

İnsanların amellerini yazan hafaza melekleri vardır Allahü teâlâ bu husûsa; "Halbuki üzerinde gözetleyici melekler var (Amellerinizi yazan ve Allah katında) kerîm olan kâtib melekler var" meâlindeki İnfitar sûresi 10 ve 11 âyet-i kerîmeleri ile delâlet buyurdu

Kabir hayâtı ve âhiret halleriyle ilgili olarak buyurdu ki:

"Kabir azâbı haktır İnsanlar, kabirlerinde diriltildikten sonra imtihân edilecek Kabirde suâl sorulacak, Allahü teâlâ dilediği kimseye cevap vermeyi kolaylaştıracaktır Kıyâmet günü ilk sûr üfürülünce, göklerde olanlar ve Allahü teâlânın diledikleri bayılıp düşecek (ölecekler) İkinci sûrun üfürülmesi üzerine hepsi bakarak ayağa kalkacaklar (dirilecekler) Allahü teâlâ insanları, ilk yaratmasında olduğu gibi, yalın ayak ve çıplak olarak diriltecek (Dünyâda iken) Allahü teâlâya itâat eden ve isyân eden bedenler, kıyâmet günü diriltilecektir Yine dünyâda iken sevap ve günah işleyen eller, ayaklar ve diller de diriltilecek, sâhipleri hakkında şâhidlik edeceklerdir Allahü teâlâ insanların amellerini tartmak için terâzi koyacak Kimin sevâbı ağır gelirse, o kurtulacaktır Kimin de sevâbı hafif gelirse, hüsran ve zarara uğrayacaktır Kıyâmet gününde insanlara, amel defterleri verilecek ve amel defteri sağ eline verilen kimsenin hesâbı kolay görülecektir Amel defterini sol elinden alanlar ise azap göreceklerdir

Sırat, Cehennem üzerine kurulmuş bir köprüdür İnsanlar oradan amellerine göre süratli veya yavaş olarak geçecekler (Yalnız kıyâmette köprü, terazi vardır denince, dünyâdaki köprü ve terâziler akla gelmemelidir Sırat köprüsü için de durum böyledir Âhirette amellerin tartılması için terâzi kurulacağına inanmalı, fakat nasıl, ne şekilde olduğunu düşünmemelidir)

Kalbinde zerre mikdarı îmânı olan, günahı kadar yandıktan sonra, Cehennem'den çıkarılacaktır

Peygamber efendimizin şefâatinin hak olduğunu bildiren Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri şöyle buyurdu:

"Resûlullah efendimizin şefâatı, ümmetinden büyük günah sâhipleri için olacaktır Ümmetinden bir topluluk yanıp, kara kömür olduktan sonra ateşten çıkarılarak hayat nehrine atılacaklar, vücutları hiç azap görmemiş gibi taptâze olacak Kıyâmet gününde Resûlullah efendimizin havzı bulunup, içmek için ümmeti oraya gelecektir Ondan içen, bir daha susamayacaktır Tuttukları doğru yolu; Peygamber efendimizden sonra değiştirenler, o havuzdan uzaklaştırılacaklar"

İyilikleri emretmek, kötülüklerden sakındırmak husûsunda buyurdu ki:

"Müminlerin üzerine, emr-i mârûf ve nehy-i anil-münker, iyiliği emredip, kötülükten alıkoymak vâcibtir Muktedir olurlarsa, yapılan kötülüğe el ve dil ile mâni olurlar Güçleri yetmezse kalpleri ile o işi kötü görürler"

Sevgili Peygamberimizin Eshâb-ı kirâmının üstünlüğü ve bunlar arasındaki derece farklarını da şöyle bildirdi:

"Peygamber efendimizin hadîs-i şerîfi gereğince, asırların hayırlısı, Eshâb-ı kirâmın (ranhüm) zamânıdır (asrıdır) Sonra Tâbiîn ve Tebe-i tâbiînin asırlarıdır Eshâb-ı kirâmın en üstünleri, Bedir muhârebesine katılanlardır Bunların en üstünü, Aşere-i mübeşşeredir (Cennet'le müjdelenen on Sahâbî) Aşere-i mübeşşerenin en üstünü dört halîfedir (Hazret-i Ebû Bekr, hazret-i Ömer, hazret-i Osman, hazret-i Ali) Bunların halîfelikleri, o zamandaki müslümanların rızâsı ile olmuştur Müslümanlar bu tertîbe göre ittifak edip, birleştiler

Muhâcir ve Ensârdan ibâret olan Bedir ehli arasında, Aşere-i mübeşşereden sonra efdaliyet, hicret ve önce müslüman olmaya göredir Peygamber efendimizin dâvet ettiği şeylere îmân ederek, bir saat olsun kendisi ile görüşen yâhut onu bir defâ gören Eshâb-ı kirâm, Tâbiînden üstündür

Eshâb-ı kirâm için, haklarında söylenen hayır sözlerden başkasından sakınmalıdır Onların iyiliklerini yaymalı, yaptıkları işler için sahîh ve doğru te'vîl yolları aramalı, tâkib ettikleri yolun en iyi yol olduğuna hüsn-i zân etmeli, iyi düşüncelere sâhib olmalıdır

Ehl-i sünnet vel-cemâat mezhebinin îtikâddaki iki imâmından biri olan Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî, zâhirî ilimlerde yüksek âlim olduğu gibi, tasavvuf yolunda da yüksek bir velî idi İnsanlara karşı gâyet tatlı, açık ve iknâ edici konuşurdu Güzel ahlâkıyla insanlara örnek olurdu Hakkın, doğrunun ortaya çıkması için münâzarayı sever; yazarak ve anlatarak hak uğrunda müdâfaadan çekinmezdi

Eserleri: İmâm-ı Eş'arî'nin eserleri, beş grubta toplanır:

1- Kırk yaşından önce mûtezile iken yazdığı eserler Bunları sonradan iptâl etmiştir

2- Felsefecilere, yahûdî, hıristiyan ve mecûsîlere yazdığı reddiyeler

3- Hâriciye, mûtezile, şia ve zâhiriyye fırkalarına yazdığı reddiyeler

4- Makâleler

5- Kendisine sorulan suâllere cevap olarak yazdığı risâleler ve diğerleri

El-Umed adlı eserde bildirilen kitaplardan bâzıları:

1) Kitab-ül-Füsûl: Mülhidler (dinsizler), tabiatçı felsefeciler, dehrîler, zamanın ve âlemin kadîm olduğuna inananlara reddiyedir Bu kitapda; brehmenler, yahûdîler, hıristiyanlar ve mecûsîlere de cevaplar vermiştir Bu kitap büyük bir eserdir

2) El-Mûcez: On iki kitaptan ibârettir

3) Halk-ül-Ef'âl

4) İstitâa hakkındaki kitap

5) Sıfâtlar hakkındaki kitap

6) El-Luma' fi'r-Reddi alâ Ehli'z-Zeyği ve'l Bid'a: Kur'ân-ı kerîm, Allahü teâlânın irâdesi, Allahü teâlânın görülmesi, kader, istitâa, va'd ve va'îd ve imâmet meselelerinden bahseden on bölüm ihtivâ eden kıymetli bir kitaptır İmâm-ı Eş'arî hazretlerinin bu mevzularda söyledikleri hakkında iyi bir kaynaktır Yakın zamanda Mısır'da ve Beyrut'ta basılmıştır Beyrut baskısında, ayrıca Richard JMc Carthy tarafından bir mukaddime ve İngilizce tercümesi vardır Spitta, bu eseri hülâsa etmiş, Joselp Hell tarafından Almancaya tercüme edilmiştir

7) Risâlet-ül-Îmân; Spitta, Almancaya tercüme etmiştir

8) Kitâb-ul-Fünûn: Mülhidlere (dinsizlere) cevap olarak yazılmıştır

9) Kitâb-ün-Nevâdir: Kelam ilminin inceliklerini anlatır

10) Dehrîlerin (dinsizlerin) Ehl-i tevhid'e karşı yaptıkları bütün îtirâzlarının toplandığı bir kitap

11) El-Cevher fi'r-Reddi alâ Ehli'z-Zeygi ve'l-Münker

12) Nazar, istidlâl ve şartları hakkında Cübbâî'nin suâllerine verilen cevaplar

13) Mekâlât-ül-Felâsife: Felsefecilere cevap olarak yazılmış bir eserdir Kitap üç makâleyi ihtivâ eder Eserde İbn-i Kays ed-Dehrî'nin bâzı şüpheleri, Aristo'nun semâ (gök) ve âlem hakkındaki fikirleri çürütülmüştür; hâdiseleri, saâdet ve şekâveti yıldızlara bağlıyanlara lâzım gelen cevaplar verilmiştir

14) Cevâb-ül-Horasâniyyîn: Çeşitli meseleleri ihtivâ eder

El-Umed'de bildirilenlerden başka, İbn-i Fûrek'in zikrettiği eserlerinden bâzıları da şunlardır:

1) Tenâsühe inananlar hakkındaki eser

2) Mantıkçılara dâir yazılan eser

3) Hıristiyanlar hakkında yazılan kitap

4) Delâil-ün-Nübüvve hakkındaki kitap

İmâm-ı Eş'arî'nin ayrıca: Risâle Ketebehâ ilâ Ehli's-Sagr bi Bâb-ül-Ebvâb adlı eseri vardır Kitap, Kafkas Dağlarının Hazar Denizi ile bitiştiği yerde Bâb-ül-Ebvâb (Demirkapı yâhut Derbend) denilen kasabanın âlimlerine yazılmıştır Bu eser, Ehl-i sünnet vel-cemâat akâidini geniş olarak anlatmaktadır

Bunlardan başka şu eserleri de meşhûrdur:

Makâlât-ül-İslâmiyyîn: Bu eserinde îtikâdî fırkalardan ve kelâm ilminin ince meselelerinden bahsetmektedir Mezhebler târihinin temel kitaplarından olan eser matbûdur

El-İbâne an Usûl-id-Diyâne; Ehl-i sünnet dışı fırkaların reddi için yazılmış olup, bu husustaki delilleri içinde toplamaktadır İngilizce tercümesi ile birlikte basılmıştır

Kavl-ül-Cumlât, Eshâb-ül-Hadîs ve Ehl-üs-Sünne fi'l-Îtikâd (Basılmamıştır) Risâlet-ül-İstihsân el-Havdu fî İlm-il-Kelâm, basılmıştır İngilizce tercümesi vardır

Îzâh-ül-Bürhân et-Tebyîn alâ Usûliddîn, Kitâb-ül-Ulûm, Tefsîr-ül Kur'ân eş-Şerh vet-Tafsîl, İbn-i Asâkir'in bildirdiğine göre, Ebü'l-Hasan Eş'arî'nin tefsîri 70 veya 300 cild idi

SÜNNETİME YARDIM ET

Ebü'l-Hasan-ı Eş'arî'nin, Mûtezile denilen bozuk yoldan dönmesi şöyle olmuştur:

Bir Ramazân-ı şerîf ayının ilk günlerinde rüyâsında Peygamber efendimizi gördü Peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem ona; "Yâ Ali! Benden nakledilen yola yardım eyle" buyurdular Bu rüyâdan sonra Ramazân-ı şerîf ayının ortasında, ikinci defâ Peygamber efendimizi sallallahü aleyhi ve sellem rüyâda görmekle şereflendi Rüyâsında; "Sana emrettiğim şey ne oldu, ne yaptın?" buyurdu "Benden bildirilen yola, sünnetime yardım et, bu yola uy!" buyurdular Bu rüyâdan sonra kelâm ile uğraşmayı terketti Üçüncü defâ Ramazân-ı şerîfin yirmi yedinci gecesi, Peygamber efendimizi sallallahü aleyhi ve sellem tekrâr rüyâda gördü "Sana emrettiğim şey ne oldu?" buyurdu "Kelâm ilmini terkedip, Kur'ân-ı kerîm ve hadîs ilmine sarıldım" dedi "Benden rivâyet edilen, bildirilen yola, sünnetime yardımcı olmanı emrettim" buyurdu Bunun üzerine İmâm-ı Eş'arî özür dileyip; "Meselelerini ve delillerini öğrenmek için otuz yıl harcadığım yolu (Mû'tezileyi) nasıl terk edeyim?" dedi Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem; "Allahü teâlâ sana, ilâhî yardımı ile yardım eyledi Bunu yakînen bilmeseydim sana bunu emretmezdim" buyurdu İmâm-ı Eş'arî bu rüyâyı da gördükten sonra uyanıp; "Haktan öte, sapıklıktan başka bir şey yok" diyerek, Mûtezile yolundan dönüp, Ehl-i sünnet itikâdına girdi Bu rüyâsından sonra on beş gün evinden çıkmadı Meseleleri derinlemesine inceleyip, gözden geçirdi Sonra Basra Câmiine gidip, kürsüye çıktı O sırada Mûtezile yolunun meşhûr ve kuvvetli âlimlerinden sayılan ve böyle bilinen İmâm-ı Eş'arî, kürsüden cemâate şöyle hitâbetti: "Ey insanlar! Çoktan beri size görünmez oldum Dikkatle düşündüm İnsafla inceledim Yanımdaki delilleri gözden geçirdim Tercih husûsunda zorlandım Sonunda Allahü teâlâdan beni hidâyete, doğru yola kavuşturmasını istedim, duâ ettim Allahü teâlâ beni hidâyete, doğru yola kavuşturdu Mûtezile yoluna âit îtikâdlarımın hepsinden vazgeçip, kurtuldum" diyerek, Ehl-i sünnet îtikâdına girdiğini herkese ilân etti

1) Tebyînü Kizbi'l-Müfteri; s38
2) Nazmü'l-Ferâid; s17
3) Kavlü'l-Fasl; s3
4) Tabakâtü'ş-Şâfiiyye; c3, s347
5) Târih-i Bağdâd; c11, s346
6) El-Milel ve'n-Nihâl; c1, s94
7) Temhid (Bâkıllânî); s3, vd
8) Risâle-i Kuşeyrî; s1,3
9) Şezerât-üz-Zeheb; c3, s131
10) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye (49 Baskı); s1070
11) Tathîrü'l-Fuâd min Denîsi'l-Îtikâd; s5
12) Esâsü't-Takdis; s98
13) Fetevây-ı Hadsiyye; s111
14) Rehber Ansiklopedisi; c4, s323
15) Mu'cemü'l-Müellifîn; c7, s35
16) Vefeyâtü'l-A'yân; c1, s326
17) Miftâhus-Seâde
18) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c4, s54
19) Esmâü'l-Müellifîn; c1, s676
20) Brockelman; Gal1, s194, Sup1, s345
21) El-A'lâm; c4, s263