Ali Şir Nevai (Ali Şîr Nevâî)

Ali Şir Nevai (Ali Şîr Nevâî)

Türklüğün Çağatay sahasında bilgin ve devlet adamı 1441de Heratta doğdu Timur Hanın meliklerinden Sultan Ebu Saidin vezirlerinden olan babası Kiçkine Bahşi, Ali Şir Nevainin terbiye ve eğitimine çok önem verdi


Sultan Hüseyin Baykara ile mektepte ders arkadaşıydı İkisinden hangisi devlet idaresine geçerse, diğerini unutmamak üzere aralarında sözleşmişlerdi Ali Şir, bir müddet Horasanda, sonra da Semerkantta tahsil ile meşgul oldu Bir hayli zaman sonra, Hüseyin Baykara Heratta tahta geçti Verdiği sözü yerine getirmek için Ali Şiri arattırdı Semerkantta olduğunu öğrendi Maveraünnehir meliki Ahmed Mirzaya yazarak Ali Şirin kendisine gönderilmesini istedi Ali Şir, Sultan Ahmedin yardımıyla Herata geldi Hüseyin Baykara tarafından yakın ilgi ile karşılanarak önce mühürdarlığa, sonra da vezirliğe tayin edildi Ali Şir, boş vakitlerini kitab okuma, inceleme ve araştırma yapmakla geçirdi Bu sebepten çevresi alimler ve edipler cemiyeti haline gelmiş idi Edip ve şairler ile bütün ilim, sanat, hüner sahiplerine yardım ederdi Böylece maarif ve sanayinin gelişmesine yardımcı oldu


Sultan Hüseyin kendisini çok severdi Hatta, Heratta bulunmadığı zamanlar, yerine Ali Şir vekalet eder, onun namına fermanlar çıkarırdı Bir müddet sonra siyasetten usanıp, istifa etmek istemiş ise de Sultan razı olmamış, ısrarı üzerine Esterabad valiliğine tayin etmiş idi Ali Şir Nevai orada da çok durmayıp vazifeden ayrılarak kendisini ilim ve sanata verdi (1490) Sultan ona daima ihsanlarda bulunurdu Şehzadeler de Ali Şirin meclisinden eksik olmazlardı 1501 (H 906) yılında vefat etti Mezarı Herattadır


Ali Şir Nevai, devlet ve siyaset adamlığı yanında her şeyden önce bir şair ve alimdi O devirde örnek gösterilen İran edebiyatını Türk geleneklerine uygun hale getirmeye çalıştı Türkçe'ye büyük hizmetlerde bulundu Ayrıca güzel sanatların hemen hepsi ile meşgul olmuş; hattat, nakkaş ve benzeri sanatçıları korumuştur


Ali Şir, tarih, edebiyat ve lisanda söz sahibi idi Türkçe ve Farsça şiir yazmasının yanında Arapçayı pek iyi öğrenmişti Şiirlerini Türkçe ve Farisi yazdığı için Züllisaneyn (iki dil sahibi) ismiyle tanınır Meşhur alim Molla Cami onunla şiir sohbetleri yapardı Molla Cami, İran insanının yetişip aydınlanması için eser yazarken, Ali Şir Nevai de ona paralel olarak Türk insanının yetişmesi için çalıştı Gerçekte her iki edebiyatçı ve alim de, inanç ve fikir yönünden aynı şeylere yer vermişlerdir


Ali Şir Nevai, Kaşgarlı Mahmuddan sonra Türk diline hizmet eden en büyük Türk edebiyatçısıdır Muhakemet-ül-Lugateyn (iki dilin muhakemesi) adlı eserinde Türkçe ile Farsça'yı karşılaştırmış ve birçok yerlerde Türkçe'nin üstünlüğünü göstermiştir Bu eserini Türkçe'yi bırakıp, Farsça'yı üstün görenleri uyarmak için yazmıştır Kendisinden sonra gelen birçok şairi etkilemiş, ona nazire yapan, onun görüşlerini savunan pek çok şair görülmüştür Türkçe şiirlerinde Nevai, Farisi şiirlerinde Fani mahlasını kullanmıştır


Hayrat ve iyilikleri de çok olup, bir çok medreseler ve binalar yaptırmıştır Büyük bir kütüphanesi olup, bu kütüphaneden pek çok kişi istifade etmiştir


Eserleri:


Ali Şir Nevainin dördü Türkçe, biri Farsça olmak üzere beş divanı vardır Türkçe divanlarının genel adı Hazain-ül-Maanidir Türkçe divanlar, sırasıyla; 1) Garaib-üs-Sıgar: Çocukluğunda yazmış olduğu şiirlerden meydana gelmiştir 2) Nevadir-üş-Şebab: Gençliğinde yazdığı şiirleri ihtiva etmektedir 3) Bedayi-ül-Vasat: Olgunluk devresine ait şiirleri bu eserde toplamıştır 4) Fevaid-ül-Kiber: Yaşlılığında söylemiş olduğu şiirlere ayrılmıştır


Ali Şir Nevainin diğer eserleri şunlardır: 1) Hayret-ül-Ebrar: İslam ahlakı, tasavvuf, iman, adalet, doğruluk, ilim, cehalet, yiğitlik, edeb gibi konular üzerine yazılmış, manzum makale ve hikayelerden müteşekkil bir mesnevidir 2) Ferhad ve Şirin 3) Leyla ve Mecnun: Nevainin üçüncü mesnevisidir Bu mesnevi, Nizaminin ve Hüsrev-i Dehlevinin izinde yazılmış olmakla beraber, olayların psikolojisi, tasviri ve sosyal hayat içinde işleyişi bakımından tamamiyle orijinal, milli ve mahalli bir eser görünüşündedir Hikayede şahısların ve olayların tasviri, kelimelerle yapılan bir tablo halinde, adeta Orta Asya hayatını ortaya sermektedir 4) Seba-i Seyyare: Bu mesnevi, meşhur Sasani Hükümdarı Behram-ı Gurun hikayesidir Daha çocukken babası tarafından Medainden çıkarılan ve babasının ölümünden sonra çıkan taht kavgaları arasında, bir ordu ile Medaine gelerek hükümdar olan Behram-ı Gurun yaptığı savaşlar, av maceraları bu mesnevinin mevzuunu teşkil etmektedir 5) Sedd-i İskenderi: Bu mesnevi, Zülkarneyn aleyhisselamın hayatını, fetihlerini, kahramanlıklarını ve adaletini anlatan bir İskendernamedir Beş mesnevisinden meydana gelen Hamsesi ile Türk edebiyatında ilk hamse yazan da Ali Şir Nevaidir 6) Lisan-üt-Tayr: Büyük alim Feridüddin-i Attarın Mantık-ut-Tayrına nazire olarak yazılmış, 3500 beytten meydana gelen tasavvufi bir eserdir 7) Muhakemet-ül-Lügateyn, 8) Mecalis-ün-Nefais: Bu eser, Türk edebiyatında ilk defa Ali Şir Nevai tarafından yazılan bir şairler tezkeresidir ve pek çok şair tarafından örnek alınmıştır 9) Mizan-ül-Evzan: Türkçe olup, bu eserde, Orta Asya Türk nazım şekilleri hakkında bilgiler ve örnekler verilmektedir 10) Nesaim-ül-Mehabbe: Orta Asyada yaşayan velilerin hayat ve menkıbelerini anlatan bir Tezkiret-ül-Evliyadır Tasavvufun Türkler arasında nasıl karşılandığı, büyük velilerin Türklerden nasıl saygı ve sevgi gördüğü, Türk tasavvufu hakkında bilgiler veren bu eserde, özellikle halk psikolojisi bakımından önemli çizgiler vardır 11) Nazm-ül-Cevahir (Türkçe), 12) Hamset-ül-Mütehayyirin, 13) Tuhfet-ül-Müluk (Farisi), 14) Münşeat (Türkçe), 15) Sirac-ül-Müslimin, 16) Tarih-ül-Enbiya (Türkçe), 17) Mahbub-ül-Kulub fil-Ahlak, 18) Seyf-ül-Hadi ve Rekabet-ül-Münadi