Abdülhak Adnan Adıvar

Abdülhak Adnan Adıvar



(1882-1955) Çeşitli devlet hizmetlerinde bulunan ilim ve fikir adamı


Soyu, XVI-XVII yüzyılın tanınmış mutasavvıflarından Aziz Mahmud Hüdâyi’ye kadar uzanır Babası Mektûbîzâde Ahmed Bahâî Efendi de dahil, ailenin hemen bütün fertleri ilmiye sınıfındandır Abdülhak Adnan, babasının Gelibolu sancağı nâibliği sırasında orada doğdu Liseyi Dersaadet Mekteb-i İdâdîsi'nde, yüksek tahsilini ise Tıbbiye Mülkiyesi'nde tamamladı (1905) Devrin idaresini beğenmeyerek Almanya'ya kaçtı; orada tanınmış profesörlerden Friedrich Krausun Önce öğrencisi, sonra asistanı oldu


Meşrutiyetin ilânından sonra 1909'da Türkiye'ye döndü Önce Tıp Fakültesi seririyat (klinik) şefliğinde, sonra da müdürlüğünde bulundu Trablus Harbi'nde Hilâliahmer (Kızılay) Cemiyeti'nin müfettişi olarak savaş alanında vazife yaptı Geriye dönünce Hilâliahmer'in genel sekreterliğine getirildi, I Dünya Harbi'nden önce Sıhhiye umum müdürü, sonra yedek binbaşı rütbesiyle Sahra Sıhhiye umum müdür muavinliğinde bulundu 1917'de Halide Edip ile evlendi Mütareke'nin ilânını müteakip İstanbul mebusu seçildi; fakat şehrin İtilâf devletlerince işgali üzerine eşi Halide Edip'le birlikte Anadolu'ya geçerek Millî Mücadele'ye fiilen katıldı (1920) Birinci Büyük Millet Meclisi hükümetinde Sıhhiye vekili, daha sonra meclis ikinci relsi oldu Büyük Zafer'den sonra, Hariciye Vekâleti murahhası olarak İstanbul'a gönderildi 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasfnın kurucuları arasında yer aldı Bazı siyasî sebepler yüzünden 1925'de eşi ile birlikte Avrupa'ya gitti Bir müddet İngiltere'de, daha sonra Fransa'da kaldı 1929'dan 1939'a kadar Paris'te Ecole des Langues Orientales Vivantes'da hocalık yaptı Orada ilim tarihi araştırmalarına kendini veren Adıvar'ın bu sahadaki ilk eseri La Science chez les Turc Ottomans, Paris'te basıldı (1939) Aynı yıl İstanbul'a döndü ve Maarif Vekâleti tarafından tercümesine karar verilen İslâm Ansiklopedisi yazı heyetinin başkanlığına getirildi (19401 Başlangıçta sadece tercümesi düşünülen bu eser, onun gayretleriyle giderek büyük ölçüde telif bir ansiklopedi haline gelmiştir


Adıvar bu arada, Paris'te neşredilen Fransızca kitabının genişletilmiş baskısı olan Osmanlı Türklerinde İlim (1940) ile Tarih Boyunca İlim ve Dini (1944) yayımladı 1946'da Demokrat Parti İstanbul listesinden bir dönem bağımsız milletvekili seçildi İlmî ve siyasî faaliyetleri yanında bazı gazetelerde fikrî mahiyette çeşitli makaleler de yayımladı Bunların bir kısmını Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (1945), Dur Düşün (1950), Hakikat Peşinde Emeklemeler (1954) adlarıyla kitap haline getirdi Faust'a Dair Bir Tahlil Tecrübesi (1939) ile İslâm Ansiklopedisi ve Tarih Dergisi'ndeki makaleleri kayda değer diğer çalışmalarını teşkil eder 1 Temmuz 1955'te İstanbul'da öldü; mezarı Merkezefendi Kabristanı'ndadır [713]




Bibliyografya



1- Halide Edip Adıvar Doktor Abdüihak Adnan Adıuar, İstanbul 1956


2- Reşit Rahmeti Arat, “Dr Adnan Adıvar”, Oriens, Vlll/1, Lelden 1955


3- Ahmed Ateş “Doktor Abdülhak Adnan Adıvar”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, nr 1 (1955)


4- M Cavid Baysun “Doktor Adnan Adıvar”, Tarih Dergisi, sy 11-12, İstanbul 1956


5- Orhan F Köprülü “Dr Adnan Adıvar ve İslâm Ansiklopedisi”, 7KV1II/95 (1970)


6- Fahir İz “Adıvar”, El2 Suppl (İng), I, 41-42 [714]





Abdülhak Adnan Adıvar

Cumhuriyet döneminin ilk bilim tarihçisi Abdülhak Adnan Adıvar'dır (1882-1955) Ünlü romancılarımızdan Halide Edib Adıvar'ın kocası olan Adnan Adıvar, Fransa'da yaşadığı yıllarda yayımladığı La Science chez les Turcs Ottomans (Paris 1939) adlı eseri ile Osmanlılar dönemindeki bilimsel uğraşlara ışık tutmuş ve bu alanda yapılan araştırmaların ne kadar yetersiz olduğunu göstermiştir Adnan Adıvar, Türkiye'ye döndükten sonra, bu eserini İstanbul'daki elyazmalarını da inceleyerek düzeltmiş ve genişletmiş ve Osmanlı Türklerinde İlim (İstanbul 1943) adıyla Türkçe'ye tercüme etmiştir Yaklaşımındaki öznelliğe ve bazı yönlerinin çürütülmesine rağmen, bugüne kadar bu konuyu işleyen daha mükemmel bir eser yazılamamıştır


Türkiye'de bilim tarihi alanında ilk metin çalışması, Adnan Adıvar'ın da katıldığı bir çalışma topluluğu tarafından yapılmıştır Arapça metni, elde mevcut olan üç nüshayı karşılaştırmak suretiyle Şerefettin Yaltkaya tarafından kurulan ve Abdülhak Adnan Adıvar ile Henry Corbin tarafından Fransızca'ya tercüme edilen bu çalışma, XV yüzyıl Osmanlı düşünürlerinden ve matematikçilerinden Molla Lütfi'nin Sunak Taşının İki Katının Alınması Hakkında adlı küçük bir risalesidir ve 1940 yılında Paris'te Fransızca olarak yayımlanmıştır Arapça metinle Fransızca tercümesinin baş tarafına Adıvar ve Corbin tarafından yazılan 33 sayfalık geniş girişte, Molla Lütfi'nin hayat öyküsüne, risalenin kapsamına, probleminin tanıtılmasına, oluşturduğu geleneğe ve bazı yanlışlara ilişkin bilgiler verilmiştir


Adnan Adıvar'ın bilim tarihimiz açısından önemli olan diğer bir eseri de 1944 yılında İstanbul'da yayımlanan Tarih Boyunca İlim ve Din'dir Bilimlerdeki ve özellikle fizikteki yeni gelişmelerden sonra Batı'da yeniden gündeme gelen din ve bilim ilişkilerini, tarihi gelişimi içinde inceleyen bu eser, zengin içeriği nedeniyle genel bilim tarihi görünümündedir


Adıvar'ın Türk kültür hayatını yönlendiren ve çoğu zaman unutulan en önemli çalışmalarından birisi de, bir süre İslâm Ansiklopedisi'ni yayımlayan kurula başkanlık yapmasıdır 1913-1938 yılları arasında Leiden ve Londra'da Encyclopaedia of Islam : A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples adıyla dört cilt ve bir ek halinde İngilizce olarak basılan ve İslâm medeniyetini tanıtan bu ansiklopedi, Türk bilginlerinin de dikkatini çekmiş ve 1939'da Ankara'da toplanan I Türk Neşriyat Kongresi'nde, Türkçe'ye çevrilerek yayımlanması gündeme gelmiştir Alınan tavsiye kararı doğrultusunda yayını gerçekleştirmeyi üstlenen Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde Adnan Adıvar'ın başkanlığında bir kurul oluşturmuştur Ancak kurul çeviriyle yetinmediği ve özellikle Türkler hakkında yeni maddeler eklenmesine ve bazı maddelerin de genişletilmesine karar verdiği için (ve diğer teknik nedenlerden ötürü), ansiklopedi, beşinci ve on ikinci ciltleri iki kısım olmak üzere toplam on üç cilde ulaşmış ve ancak 1988 yılında, yani ilk cildinin yayımından tam 48 sene sonra tamamlanabilmiştir İslâm Ansiklopedisi'ne Adnan Adıvar da bazı maddeler yazmıştır Bunlar arasında en önemlileri, Ali Kuşçu, Ebu'l-Kâsım Zehrâvî, Fârâbî, Hârizmî, İbn Bâcce, İbn Haldûn ve Kınalızâde maddeleridir


Salih Zeki gibi, Adnan Adıvar da bilim felsefesi ile ilgilenmiş ve daha ziyade İngilizlerin kullanmış oldukları felsefe diline âşinâ olabilmek için Bertrand Russell'ın (1872-1970), tümevarım, tümdengelim, doğru ve yanlış, sanı, felsefî bilginin sınırları, felsefenin kıymeti gibi konuları tartıştığı The Problems of Philosophy (Londra 1911) adlı eserini Felsefe Meseleleri (İstanbul 1935) adıyla Türkçe'ye tercüme etmiştir