Osmanlılarda Harem Mevzuu

Türk haremi bir mübârek ma'nâdır Batı'nın insan babası haremlerini incelemek yerine, bizim gül kokulu, ahlâk mektebi olan haremlerimizi onlara kıyaslamışızdır Aile çökmüştür Tanzimat kafasının târif ettiği harem, yoktur Yoktur ama biz İslâm tohumu ile yetişen çocuklarımıza, harem düşmanlığı verirken kendimizi kurşunlamışızdır
smanlılarda harem mevzuu[/url]
Biz hanımlarımızı, kalabalık önünde teşhir etmeyecek kadar Türk-İslâm muhâfazakârlığının güzelliğine vurgunuz Ama olmaz diyenler, hani şu pek önemli ilerici devrimcilerimiz için, kadın hâla harem dedikodularının malzemesidir Peki, harem nedir? Onlara sorarsanız, Avrupa’nın bize kindârlığının hikayeleri doğrudur Harem bir insan harâsı örneğidir Milyon kere estağfirullah

Biz Tanzimattan sonra haremimizin ne olduğunu kendi kaynaklarımızdan değil, Batı'nın dağarcığından öğrenmeye merak salmışızdır Ne hatâ

Geçenlerde, bir Alman’â dediğimi hatırlıyorum: -çıkın piyasaya ve kitapçılara, Fransız, Alman, İtalyan ve hatta Asya ülkelerinin haremlerinin pislik ve ter kokan romanlarını, piyeslerini, filimlerini bulacaksınız Ama eskisini bir kenara bırakınız, Fetihten sonra kurulan saray haremimizin, yıkılışa kadar beşyüz yıllık akışı içinde, bir tek, evet, bir tek dışarıyâ sızmış cıvık aşk ve beden söylentisine rastlayamazsınız Haber sızmasın diye alınan tedbirden değil Haremde, sefahat ve yatak kokan maceralar olmadığı için

Sadece saray hareminde değil, konak ev ve hatta kulübe haremlerimizde bile, bir başka asâlet, bir başka fazîlet, bir başka "Kadının gölge hâkimiyeti" vardır İnkârcılığımız, güzelliklerimizi idrâkimize mâni olmuştur Aslında harem-selâmlık ayırımı, ev hayatının; kadın ve erkek bünyesinin güçlülük ve zayıflığına göre meydana gelmiş hârikulâde bir dengesidir Harem sadece kutsal makam, gizlilik deği1, ama âilenin soysuzlaşmasının önlendiği, Türk-İslâm ihtişamı demektir

Hayır, bizim haremlerimiz gül kokulu, fesleğen râyihalı, fazilet köşelerimizdir

İLHAN MURAD

Bizde yatak odası çok muallâ ve mukaddestir Zira soy orada mayalanır ve gelişir Âile en has mahremiyetiyle orada teşekkül eder Onun içindir ki, bizde yatak odası açılmaz ve misafir buyur edilmez Değil bir yabancı, oraya evdeki diğer fertler dahi istedikleri zaman giremez Oranın o kadar hususiyeti vardır ki, aldığımız terbiye gereği, biri bizi alsa, tekrîm ve teşrîf gayesiyle orada yatırmak istese biz yine yatmayız Halbuki ne olur? Oda diğer yatak odaları gibi bir yatak odasıdır Bizde işte her şey bu denli farklıdır ve edep bu denli gelişmiştir Bu ma'nâda harem sadece Osmanlıya mahsûs değildir Hepimizin hânesinde böyle bir harem vardır Bundan dolayı atalarına taş atan adam ise, başına çalacağı taşı yanlışlıkla başka tarafa atmaktadır

Osmanlı'daki harem biraz daha özel bir ma'nâ taşımaktadır O da haremin herkese açık olmaması, bir kısım saraylarda görüldüğü üzere âdeta surlarla çevrilmiş bulunması gibi hususiyetlerdir İşte Topkapı Sarayı, harem saray sâkinlerinden olan kadın ve câriyelerin, meşru dâirede eğlenebilecekleri, tenezzüh edebilecekleri ve dinlenebilecekleri bir boşluğa açılan ve dış dünyaya, oraya has mahremiyeti muhafaza için, kapalı duran büyük bir binâ Bu şekildeki tanzimden gaye, kadın efendi ve câriyelerin bakışlarına uygunsuz herhangi bir şey ilişmesin ve dıştan gelecek şeylerden korumuş olsunlar Haremdeki kadınlar, İslâmî ölçüler içinde, meşrû dâiredeki zevk ve safâlarını orada yaşıyor ve yine orada meşrû zevk ve lezzetlerden istifâde ediyorlardı Dışa bakmıyor ve erkek olarak sadece kendi efendilerini ve mahremlerini görüyorlardı Esasen bu, saraya mensup erkekler için de geçerliydi Onlar da, bu yüksek surların arkasında, helâl dâiresindeki zevk ve lezzetlerle iktifâ ediyor; eğer surlar arkasında yaşamak kalebentlik ise, eşleriyle böyle bir hayatı paylaşıyorlardı İşte harem, işte siz, gidip görebilirsiniz Eğer bunu tenkit ediyorlarsa, yine tenkît edecek şey bilmiyorlar demektir

Haremde çok kadın bulunduğunu tenkît ediyorlarsa, o babta da diyeceklerimiz var:

Evet, Osmanlı Padişahlarından, iki veya üç kadınla evlenenler olmuştur, bu doğrudur Diyeceğimiz birşey de yoktur, olamaz da Batılı ve onun düşüncesi ne bir esas, ne de herşeydir Bir zamanlar başka türlü düşünmüştür Şimdi, çok evliliği "poligami" deyip ayıplamaktadır Yarın da, bugününü ayıplayacaktır

Sonra, bu mevzûda sözü kim söylemesi gerekiyorsa o söylemiştir Cenâb-ı Hakk bir erkeğin -şartlarını hâiz olduktan sonra- dörde kadar kadınla evlenebilmesine ruhsat vermiştir Bu ruhsatı kullananlar yalnız Osmanlı Padişahları değildir ki, tenkît edilsinler Başta Efendimiz, sahâbe-i kirâm ve dinde en büyük saydığımız kimseler ve daha niceleri Bunlar arasında gecelerinde ikiyüz rekat namaz kılan, gündüzlerinde de savm-ı visalle ömrünü geçiren pek çok kimse var idi ki iki üç kadınla evli bulunuyorlardı Demek ki dinin ruhsat verdiği bu mevzûyu dile dolamaya kimsenin hakkı yok Mes'elenin bu yönünü, kısmen de olsa, Allah Rasûlünün çok kadınla evlenmesi hususunu arzederken ifâdeye çalıştığım için bu kadarla iktifâ edeceğim Ancak iktizâ ederse, dine âit bu hükmü müstakil bir mevzû olarak tahlil etmeyi de düşünüyorum

Harem derken akıllarına takılan ve tenkît gören hususlardan biri de, câriyeler mevzûdur İslâm'da kölelik müessesesinin açık bırakılma hikmetini bir soru münasebetiyle tafsilatıyla anlattığımı zannediyorum (Asrın Getirdiği Tereddütler, CI, sayfa: 98-113) Onun için burada gayet kısa ve sırf bir fikir verme açısından şunları söyleyip geçeceğim:

Câriyeler, harplerde esir alınan kadınlardır Müslümanlar bunları evlerine alıyor, terbiye ediyor, onlara, insanlığın kemâline giden yolları gösteriyor ve yine onları aziz birer misafir gibi koruyorlardı Maddî ihtiyaçlarını tekeffül etmenin yanından mâ'nen de görüp gözetliyorlardı; eğer müslüman olursa, çoğu kere onu salıveriyordu, dilerse onu istifraş ediyor ve eğer ondan bir çocuğu olursa, zaten "Ümmül veled" (beyin çocuğuna ana olma) haline gel'ıyor ve hürriyete kavuşma yollarından biriyle hürriyete kavuşuyordu İstifraş mes'elesine gelince bu durumun da kendine göre şartları vardır Önce kendi câriyesi olacaktır Sonra bu câriye evIi bulunmayacaktır Ayrıca onda başkasının da hissesi olmayacaktır, gibi birçok kayıtlarla bağlandıktan sonra istifrâş edilebiliyordu

Mes'eleyi kendi nezâketi içinde ele almak gerekirse: Câriyenin bir ortak mal olma yönü vardır ve işte efendi onun bu yönünü kaldırarak ona kısmî bir husûsiyet verir Yani onu bir cihetle orta malı olmaktan siyânetle saygı değer hale getirir Bir cihetle de onun için hürriyete giden kapıları açar Düşünün bir de bunlar saraylara alınır ve kendi evlerinde bulunmayan bir izzetle tekrîm edilirse buna hangi akıl sahibi itiraz edebilir

Günümüzde esirlere yapılan muâmeleleri görüyoruz Bir hayvan sürüsü gibi ahırlara doldurulan bu insanlar en bed ve iğrenç muâmelelere tabi tutulmakta ve arşa yükselen feryatlarından sadistçe zevk alınmaktadır Daha geçenlerde, bir İsrail askerinin Filistinli bir gence nasıl muâmele ettiğini bütün dünyâ gördü Batılının toplu katliâmları ise hepimizin ma'lûmudur Onların bu hunharca davranışIarını bilip gördükten sonra, tenkît ettikleri husûsa bakıyor ve şöyle demekten kendimizi alamıyoruz: Bu insanlar, insanlığın ne demek olduğunu, insanca muâmelelenin nasıl yapıldığını bir türlü hafsalalarına sığdıramadıklarından, İslâmın insanca muâmele emrini anlayamıyorlar Anlayamadıklarından dolayı da bilmeden "İnsanlığı, insanca davranmayı" tenkît ediyorlar Doğrusu böyle bir cehâlet urbası, Batılıya tepeden tırnağa yakışsa da ben, onların içimizdeki uzantılarına bunu bir türlü yakıştıramıyorum Biraz da hayretim bundan kaynaklanıyor

Onlar harpte bizden esir alırken biz ne yapacağız? Onları geldikleri gibi bir daha silahlansınlar, semirsinler ve bize hücum etsinler diye geriye mi göndereceğiz? Yoksa onlar istedikleri kadar bizi esir etsinler, bizim mürüvvet anlayışımız buna mânidir mi, diyeceğiz Bu biraz fazla aptallık olmaz mı? Hem, karşı tarafa caydırıcı hiçbir müeyyide tatbik edi1meyecekse, niçin harbedilsin? Niçin binlerce insan öldürülsün? Kimisi dul, kimisi yetim kalsın Madem ki baştan bütün bunlar göze alınıp harbe giriliyor, herkes neticeyi işin bâşında kabûl etmiş, demektir Ve esir düşmek de bunlardan biridir Esire yapılan muâmele İslâmî prensiplere göre olursa, daha insanî bir yaklaşım olmaz mı? Öyleyse onlar bizden esir aldıkları gibi biz de onlardan esir alacağız Şimdi aldığımız bu esirleri ne yapacağız? Onları salımıvereceğiz, yoksa öldürecek miyiz? Hayır; onları müslümanlar arasında taksim edeceğiz Böylece Müslümanların evlerindeki ma'nevî atmosfer, onları İslâma karşı yumuşatacak Arada ferdî dostluklar olacak ve hiç zorlanmadan bir müddet sonra hepsi bu insanî muâmele karşısında eriyecek ve İslâm'a dehâlet edecekler İşte o zaman müslümanın mürüvveti ortaya çıkacak: Kendi dinini din olarak seçmiş bir müslüman kardeşini esaretten kuıtarmanın yollarını araştıracak Köle azâd etmenin İslâmâ ait değer ve kıymeti bir taraftan ona teşvikçi olacak, bir taraftan da işlenen suçlarda cezâ olarak ön görülen birinci şart köle azâd etmek olduğu yerlerde mes'elenin o yönü işlettirilecek ve ardı arkası kesilmeyen yollarla köleler hürriyete kavuşturulacak

Biz esirlerimize insanca muâmele eder ve onları insanlığa giden yolda eğitmeye çalışıyoruz Dünyâ ve ukba muvâzenesini korumasına yardımcı oluruz İslâma girmesi için elimizden geldiğince birer şefkat hâvarîsi olur ve onu koruruz Zaten sarayda da yapılanlar bunlardı Onlara, bir taraftan insanlık aşılanıyor, diğer taraftan da birer kadın efendi muâmelesi gösteriliyordu Orada bulunup da, saraydan memnun olmadığı için kaçmaya yeltenen kaç misâl gösterilebilir? Hayır, böyle bir misâl göstermek mümkün değildir

Bir de böyle bir davranışın ve hareket tarzının neler kazandırdığını târihteki misâlleriyle görmeye çalışalım

İslâm litaretüründe "Mevâli"diye bir ta'bir vardır Bunlar sonradan hürriyetlerini elde eden insanlardır Ve bunlar arasında her zaman saygıyla andığımız ve kıyâmete kadar da anacak olduğumuz dehâ çapında büyükler vardır

Allah Rasûlünün kendi öz torunlarından ayırt etmeyecek kadar sevdiği Üsâme b Zeyd (ra) bizzat Allah Rasûlü tarafındanBizans'a karşı hazırlanan ordunun başına kumandan olarak verilmişti Asker arasında HzEbû Bekir ve HzÖmer gibi insanlar vardı Ve Üsâme o gün ancak 18 yaşlarında bulunan mevâli'den bir insandı Zaten babası Zeyd bHârise de Mûte'de orduya kumanda etmiş ve oradâ şehît düşmüştü İmam Mâlik gibi birisini yetiştiren Nâfi, mevalîdendi Ab dullah bÖmer'in çok sevdiği câriyesi Mercâne, "En çok sevdiklerinizi Allah yolunda infâk etmedikçe hakîki takvâya ulaşamazsınız"ma'nâsına gelen âyet te'siri ve coşturuculuğuyla sâhibi tarafından hürriyete kavuşturulmuştu Halbuki efendisi, Abdullah bÖmer onu çok seviyordu Ancak takvâya erme arzusuyla Mercâne'yi, Allah için hürriyete kavuşturmuştu İşte bu Mercâne daha sonra birisiyle evlenmiş ve ondan da Nâfi olmuştu Abdullah bÖmer,Nâfi'yi alır sever ve bağrına basardı Ümmetin Allâmesi daha sonra onu elinden tutup ilmin zirvelerine çıkardı İslâm dünyâsının en parlak yıldızlarından biri olan Nâfî, bir mevâliydi

İmam A'zam, Mesrûk, Tâvûs bKeysân, ve daha niceleri hep Mevâlîdendi Hatta Emeviler devrinde iki âlim kendi aralarında konuşurken elli kadar büyük saydılar da, ancak, ellibirinci şahıs mevâIî olmayanlardan çıktı

Eğer o saraylarda böyle insanlar yetişecekse -ki, yetişiyordu- gelin hep beraber evvelâ şu hürriyetimizden vaz geçelim, sonra oralarda kendimizi yetiştirelim ve daha sonra da hürriyetimize tekrar kavuşalım

Bütün şu anlatılan1arda insan olan bir insanın tenkîd edeceği tek nokta dahi yoktur Yeter ki şartlanmışlıktan vaz geçilmiş olsun!

FGülen

Genel Olarak Saray’daki Câriyeler

Osmanlı Padişahları, Harem dâirelerinde istihdâm ettikleri veya karı-koca hayatı yaşadıkları cariyelere şer‘-i şerifin hükümlerini aynen tatbik etmişlerdir Osmanlı Hareminde Orhan Bey zamanından beri cariyelerin bulunduğu ve istihdâm edildiği ifade edilmektedir Ancak Haremdeki cariyelerin sayıca artması, Fatih döneminden itibaren başlar Zira Fâtih devrinde devlet idaresi devşirmelerin eline geçtiği gibi, Haremde de böyle olmuştur Nasıl devşirilen erkekler, Enderun Mektebinde terbiye edilerek Osmanlı Devleti’nin askerî ve idârî üst makamlarına yükselme imkânlarını elde etmişlerse, Harem Mektebine alınan cariyeler de zekâlarına, ahlaklarına ve güzelliklerine göre, evvela haremin hizmetçi statüsündeki grubu olan cariye, kalfa ve ustalar makamlarına ve sonra da Padişahlar tarafından seçilmeleri halinde Padişah ile karı koca hayatı yaşayan gözde, ikbal ve Kadın Efendi ve neticede vâlide sultân pâyelerine kadar yükselme imkânlarına kavuşabilmektedirler(1)

O halde harem mektebinde yetişen cariyeleri iki gruba ayırmak icab edecektir:

Birinci Grup, asıl haremin ve Padişah ile ailesinin hizmetlerini gören cariyeler grubudur ki, haremde sayıları bazen 400’e ve 500’e ulaşan cariyelerin %90’ını bunlar teşkil etmektedir Bunların haremin ve Padişah ailesinin hizmetlerini ifa dışında her hangi bir şekilde Padişah ile karı koca hayatları mevzubahis değildir

İkinci Grup ise, Padişahın ailesi arasında yer alan gözdeler, ikballer ve kadın efendiler grubu idi

Burada birinci grubu anlatacağız

Haremin ve Padişah ailesinin hizmetlerini ifa mükellef olan ve hizmetçi kadınlar statüsünde bulunan saray cariyelerini dört ayrı grupta toplamak mümkündür:

1-Acemiler

2-Câriyeler

3-Kalfalar (Şâkirdler)

4-Ustalar (Gedikli Câriyeler)

Bu dört grubu ayrı ayrı incelemek, harem hayatını anlamak ve Padişahların yüzlerce kadınla yatıp kalkıyor şeklindeki iddialarını ortadan kaldırmak için zaruri görünmektedir Bu dört grup incelenince görülecektir ki, haremdeki cariyelerin % 90’ı tamamen bugünkü kadın hizmetçi grubundadırlar ve bunlar aldıkları belli ücretler karşılığında Haremde hizmet etmektedirler Ancak bunların bekâr olmaları ve Haremde bulundukları müddetçe evlenmelerinin fiilen mümkün olmaması sebebiyle, her an şehzade veya Padişahın haremi arasına girmesi mümkündür Padişahın haremi arasına girmediğinden veya giremediğinden dışarıdan evlenmek isteyenler, çırağ edilme adı altında evlendirilip haremden çıkarılırlardı

Şimdi sırasıyla bunları ve nasıl temin edildiklerini, vazifeleri ile birlikte görelim:

2- Acemiler Ve Hareme Alınışları

Osmanlı devletinde ilk zamanlarda kendileriyle savaş yapılan milletlerden alınan esir kadınlar ve kızlar arasından Hareme cariye alınırdı Çerkez, Gürcü ve Rus asıllı cariyeler ise genellikle satın alınarak hareme sokulurdu Hareme giren yeni kızlara acemi denilirdi Bunların ekserisi köyden geldiğinden dolayı, bir müddet saray âdâb ve usullerini âmirleri olan cariyelerden, kalfalardan ve ustalardan öğrenirlerdi Bunları öğreninceye kadar efendilerinin huzuruna çıkmazlardı Özellikle Çerkez kızları ince ruhlu, hassas ve zeki olurlardı Çerkez kızlar, bir çok hânedân erkekleriyle evlenmişler, büyük itibara ve mevkilere yükselmişlerdir Bir çok Çerkez kadınları, kızlarını beşikten itibaren “Padişah haremi olup ihtişam ve elmaslar içinde hayat sür!” diye yetiştirirlerdi İstanbul Esir pazarında en çok Çerkez, Abaza ve Gürcü cariyeler satılmaktaydı(2)

Bazı yeni gelen acemiler, Türkçe dahi bilmedikleri halde, zekâları sayesinde derhal Türkçe’yi öğrenirler ve bütün saray âdetlerini de pek çabuk anlarlardı Bazı eski saraylıların ifadesiyle “Saray’da terbiye olmayan, hiç bir yerde terbiye öğrenemez Harem terbiye mektebidir” XVII yüzyıldan itibaren zekâları ve güzellikleri sebebiyle hareme alınan acemilerin çoğu Kafkasyalı olmuştur(3)

Hareme alınan cariyelerin ikinci kaynağı da, devlet adamlarının bunları Padişahaa armağan etmeleri idi Başta yabancı devlet adamları olmak üzere, Sadrazam, Vezirler, Beğlerbeğileri ve Sancak Beğleri, Padişaha satın aldıkları cariyeleri hediye ederlerdi Hediye edilen cariyelerin de %90’ı haremde hizmetçi statüsünde çalıştırılmak üzere hareme alınırlardı Geriye kala %10’luk bölüm ise odalık veya gözdeler grubuna alınmaktaydı(4)

Harem’e Beğler Beği Tarafından Çerkez, Abaza ve Rus Cariye Temin Edilmesi İle Alakalı Bir Arîza (TSMA, No: E 1511)

XIX yüzyılda Osmanlı devleti esirlerin alınıp satılmasını yasaklayınca Kafkasyalı bazı aileler kendi rızaları ile kızlarını Hareme cariye statüsünde vermeye devam etmişlerdir(5)

Şunu da belirtelim ki, cariye satan esir tüccarları da sattıkları cariyeleri üç kısma ayırıyorlardı:

1) Haremde hizmetçi olarak istihdâm edilecek cariyeler Bunlar güzel olmakla birlikte, genellikle yaşları büyükçe idi

2) Terbiye edilip satılmak üzere alınan 5-7 yaş arasındaki cariyeler Bunlar, hizmetçi olarak veya odalık şeklinde bulûğaa erdikten sonra ayrılırlardı

3) Hareme doğrudan doğruya odalık ve gözde yani Padişah ve hânedân erkeklerinin ailesi olmak üzere alınanlar Bunlar çok az olurdu Zira Padişah ve hanedân erkeklerine harem olacaklar, genellikle Harem Mektebinde terbiye edilirlerdi(6)

Hareme satın alınan cariyeler kâhya kadın, ebeler veya hastalar ustası tarafından ciddi manada muâyene edilirlerdi Satandan ailesi ile alakası kalmadığına dair bir sened alınırdı(7) Hastalıklı olanlar sahibine geri verildiği gibi, uykusu ağır olan, horlayan veya başka kusurları olanlar da pek alınmazdı Ancak bazen bu cariyeler arasında dilsizler, maskaralar, zenciler ve cücelerin de bulunduğunu görüyoruz Bütün bunların bulunması, Padişahın haremdeki her kadınla yatıp kalktığını iddia eden ve bunların hizmetçi statüsünde olduğunu bilmeyenlere de iyi bir cevap teşkil eder Zira saraya alınan cariyelerin makbuzları incelendiğinde, bazı yaşlı kadınların, süt annelerinin ve dadılık edecek tahsilli kadınların da bulunduğu görülecektir(8)

3- Câriyeler, Sayıları Ve Vazife Taksimleri

Saraya yani Hareme alınan acemiler kısa bir süre sonra artık harem-i hümâyûnun câriyesi olurlardı Aslında acemiler ile cariyeleri aynı grupta toplamak da mümkündür Bir kısım araştırmacılar bu şekilde davranarak cariyeler, kalfalar ve ustalar tarzında üçlü ayrım yapmışlardır Biz, yeni alınanlara acemi, biraz saraya alışanlara ise cariye demeyi tercih ettik(9) Bu cariyelerin % 90’ı haremde istihdam edilmek üzere alındığından, biraz sonra anlatacağımız gibi, kalfaların ve ustaların yanına verilirlerdi Ustaların ve kalfaların emirleri altında çalışmak ve yetiştirilmek üzere onlara teslim edilirlerdi Güzeller ve odalık niyetiyle alınanlar ise, terbiye edilmek üzere, Padişahın yakın hizmetkârları demek olan hünkâr kalfalarına ve özellikle de haznedâr ustalara teslim olunurlardı Şehzâdelere harem olması muhtemel olanlar için de aynı kaide geçerli idi

Saray cariyesi olanlara yapılan ilk iş, kendilerine güzellikleri, karakterleri veya fiziki görünüşleri göz önünde bulundurularak yeni isim verilmesi idi Padişah tarafından da verilen bu isimlerin herkes tarafından bellenmesi ve unutulmaması için ilk zamanlarda bir kâğıda yazılı olarak iğne ile göğüslerine iliştirilirdi Verilen isimler genellikle Farsça’dır Çeşm-i Ferâh, Hoşnevâ, Handerû, Ruhisâr, Neş’e-yâb ve Nergiz-edâ gibi(10)

Hareme alınan cariyelere kalfalar tarafından terbiye, nezâket ve büyüklere karşı hürmet gibi âdâb-ı muâşeret kaideleri bütün ayrıntılarına kadar nazarî ve tatbiki olarak öğretilirdi Hareme ait hâtıralar okunduğu zaman, bunlara nasıl dikkat edildiği ve haremdeki cariyelerin nasıl kibar oldukları daha iyi anlaşılacaktır

Câriyeler Müslüman olduklarından dolayı mutlaka Kur’an okumak mecburiyetinde idiler Sultan Mehmed Reşâd’ın harem muallimesi Sâfiye Ünüvar’a verdiği şu talimât bunu ortaya koymaktadır: “Namaz kılmayanlara, oruç tutmayanlara, verdiğim tuz ve ekmeği haram ediyorum Bu irâdem hoca hanım tarafından saray kadınlarına söylensin” Bunun üzerine muallime Hanım'ın sınıfın kapısına şu levhayı yazdırdığını görüyoruz: “Namaz kılmayan, oruç tutmayan dershaneden içeri giremez”(11) Osmanlı Haremi’nin en son zamanlarındaki hali bu olursa, daha sağlam olduğu dönemlerdeki halini kıyaslarsanız, haremle ilgili iftirâların ne kadar asılsız olduğunu o zaman anlarsınız

Harem, Halifenin evi olduğundan onun evindeki herkes ibâdetini yapmalıydı ve Kur’an’ı okumalıydı Bunun için de okumak ve yazmak gerekiyordu Gerçi elimizdeki saray kadınlarına ait mektuplardan bunların imla hataları yaptıkları ve fazla iyi yazıları olmadığı anlaşılmaktadır Ancak bu istenen seviyede tahsillerinin olmadığını gösterirse de tamamen tahsilsiz olduklarını göstermez Haremde hemen hemen hepsinin odasında mutlaka bir kitaplığın bulunması da dediklerimiz isbat eder mahiyettedir

Haremdekideki cariyelerin ayrıca meşru dairede müzik âletlerini de öğrendikleri, hâtıralardan öğrenilmektedir(12)

Osmanlı Haremi’nde sarayın(13) hizmetini gören cariyelerin sayıları ile Padişahların ve hanedân erkeklerinin haremleri olan kadınların sayıları, Osmanlı Devletinin’nin ilk zamanlarında sayıca az idi Zira başta şehzadeler ve onların vâlideleri olmak üzere hânedânın bir kısım fertleri, taşra sancaklarda hayatlarına devam etmeyi tercih ediyorlardı Bu sebeple III Murad’a kadarki saray cariyelerini 200-300 rakamlarıyla ifade etmek mümkündür Ancak III Murad’dan itibaren sayılar artmaya başlamış ve I Ahmed’in verâset usulünü kaldırıp yerine ailenin en büyük ve en layık evladı padişah olması kaidesini getirmesiyle de, şehzadeler ve anneleri sarayda kaldıkları için bu sayı iyice kabarmıştır Nitekim III Murad zamanında 500’ü, I Mahmud zamanında 456’yı, I Abdülmecid zamanında 688’i, Sultân Abdülaziz zamanında 809’u, II Mahmud zamanında 298’i bulduğu görülmektedir Bu rakamların içinde, sayıları hakkında daha sonra ayrıntılı bilgi vereceğimiz Padişahların ve hânedân erkeklerinin haremleri olan kadınlar da vardır(14)

Bir kısım Osmanlı düşmanı yabancı yazarların ve bunların yerli destekçilerinin iddia ettikleri gibi, bu rakamlara ulaşan kadınlar ile Padişahların karı koca hayatı yaşamaları hem mümkün değildir ve hem de bu tür iddialar doğru değildir Bugün devlet başkanlığı köşkünde çalışan hizmetçi kadınlar ile Cumhurbaşkanı’nın veya zenginlere ait bir Köşk’te çalışan hizmetçi kadınlar ile Köşk sahibi işadamının karı-koca hayatı yaşama iddiaları ne kadar gülünç ise ve bunların sayıları da azımsanmayacak kadar fazla ise, Haremde hizmetçi olarak çalışan kadınlar ile Padişahın karı-koca hayatı yaşaması o kadar gülünçdür

Haremdeki bu cariyelerin hangi hizmetlerde istihdâm edildiğini ise, zamanında haremde en çok cariye bulunan bir kaç Padişahdan biri olan I Mahmud zamanındaki listeyi kısaca özetlemekle daha iyi anlayacağız:

Topkapı Sarayında bulunan bu listeye göre; Kilerde 17, Külhan yani banyoların temizliğinde 6,Haremdeki makam sahibi kimseler yanında 23,Şehzâde Osman Dairesinde (Hareminin, çocuklarının, yemeğinin ve benzeri hizmetlerinin görülmesi için)

19, Şehzâde Mehmed Dairesinde 14, Şehzâde Mustafa Dâiresinde 13,Şehzâde Beyâzıd dâiresinde 12,Şehzâde Numan Dâiresinde 14, Şehzâde Mustafa Dâiresinde 7,Baş kadın dairesinde 20, İkinci kadın Dâiresinde 11, Üçüncü kadın Dâiresinde 14, Dördüncü kadın Dâiresinde 8, Beşinci Kadın Dâiresinde 10, Haznedâr kadın dâiresinde 13,Baş İkbal Dâiresinde 6, İkinci İkbal Dâiresinde 6, Üçüncü İkbal Dâiresinde 4, Dördüncü İkbal Dâiresinde 5, Diğer görevlerde 230 olmak üzere Toplam 456'dır

Şimdi de bu listeden bazılarını isimlendirelim ve vazifelerini daha yakından görelim:

“Kilerde Olan cevârî:

Fatma Yevmiye 30 akçe
Rukiyye Yevmiye 25 akçe
Aişe Yevmiye 20 akçe
Hatice Yevmiye 20 akçe
Sâfiye Yevmiye 20 akçe
Rukiyye Yevmiye 20 akçe
EmineYevmiye 15 akçe
Rukiyye Yevmiye 10 akçe
Hanife Yevmiye 10 akçe
Hüsnişah Yevmiye 10 akçe
Ümmühan Yevmiye 10 akçe
Zeliha Yevmiye 5 akçe
Emine Yevmiye 5 akçe
Aişe Yevmiye 5 akçe
Fethiye Yevmiye 5 akçe
Fâtıma Yevmiye 5 akçe
Mehrinâz Yevmiye 5 akçe

Külhâncılar ve Diğer Câriyelerden Bazıları:

Câmeşuy Ustanın Câriyesi Abîde Yevmiye 5
Çaşnigir Ustanın Câriyesi Rukiyye Yevmiye 5
İkinci Hazinedârın Câriyesi Hanife Yevmiye 5
İkinci Câmeşuy Ustanın Câriyesi Aişe Yevmiye 5
İkinci Hazinedârın Câriyesi Münevver Yevmiye 5
Şehnâz Kalfa’nın Câriyesi Hubz-dâr Yevmiye 5
İkinci hazinedârın Câriyesi Mehrinâz Yevmiye 5
Fâtıma Kadın Yevmiye 5
Mustafa Ağa’nın Câriyesi Nâzende Yevmiye 5
Gülçin Kalfanın Câriyesi Hafife Yevmiye 5
Cüce-i Ümm-i Gülsüm Yevmiye 15
Çeşmisiyah Yevmiye 15
Zeyneb Yevmiye 5
Hanife Yevmiye 5
Hatice yevmiye 5
Hanım Yevmiye 5 (15)

Burada dikkatimizi çeken bir husus da, Haremde çalışan cariyelerin tıpkı günümüzdeki hizmetçi kadınlar gibi, gündelik olarak belli bir ücret almalarıdır Cariyelere verilen gündelikler, Haremdeki eskiliklerine göre değişiyordu II Bâyezid devrinde Şehzâde Abdullah’ın 15 Câriyesi günde 15’er akçe; Eski Saray’da çalışan 7 cariye 10’ar akçe alırken, I Mahmud zamanında haremdeki cariyelerin gündelikleri epeyce yükselmiş ve 4 cariye 30’ar akçe; 2 cariye 25’er akçe ve diğerleri de 20’şer, 15’er, 10’ar ve en az beşer akçe alır olmuşlardır II Mahmud zamanında ise cariyelerin gündelikleri, 100, 80, 70, 60, 55, 45, 40, 40, 35 ve en düşüğü 30’ar akçeydi Dikkat edilirse II Bâyezid devrine nazarla beş-on kat artmıştır Bunda Osmanlı akçesinin değer kaybının da tesiri söz konusudur(16)

I Mahmud’un Zamanında Haremde Bulunan Câriyelerin Vazife Taksimâtını Gösteren Belge, TSMA, No: D 8075

I Mahmud’un Zamanında Haremde Bulunan Câriyelerin Vazife Taksimâtını Ve İsimlendirmesini Gösteren Belge, TSMA, No: D 8075

Bütün bu aktarılan bilgiler, yukarıda verdiğimiz esasları takviye etmekte ve Harem’i bir fuhuş yuvası olarak tasvir edenleri mahcup eylemektedir O halde Haremdeki cariyelerin % 90’ı hizmetçi statüsündedir ve esirlik süresini dolduranlar âzâd kâğıdını alıp Saray’dan çıkabilirler



Dipnotlar:

1- Uluçay, Harem II, sh 10-11
2- Robert Walch, XVII yüzyıl İstanbul’unda Harem (Türkçeye Tercüme, Aydın Filiz), Hayat Tarih Mecmuası, İstanbul 1970, Sy 10, sh 46-49; Uluçay, Harem II, sh 12-14
3- Ünüvar, Saray Hâtıralarım, sh70-71; Uluçay, Harem II, 10-12; Hurşit Paşa’nın Saray Hâtıraları, Hayat Tarih Mecmuası, İstanbul 1965, V, sh 60-61
4- TSMA, No: E 1511; E 4792; Uluçay, Harem II, 12
5- Hurşit Paşa’nın Saray Hâtıraları, Hayat Tarih Mecmuası, İstanbul 1965, V, sh 60-61
6- Uluçay, Harem II, sh 14
7- Bu senedlerden birisi için bkz TSMA, No: D8079; Uluçay, Harem II, sh 14
8- Uluçay, Harem II, sh 15
9- Uluçay, Harem II, sh 19
10- Ünüvar, Saray Hâtıralarım, 71; TSMA, No: E 4002; Uluçay, Harem II, 17-18
11- Ünüvar, Saray Hâtıralarım, 71; TSMA, No: E 4002; Uluçay, Harem II, 17-18
12- Uluçay, Harem II, 19
13- Saray tabiri, burada harem manasına kullanılmaktadır Saray kadınları, saray halkı, saray ustaları tabirlerinde de genellikle bu mana kasdedilmektedir
14- Bu rakamlar ve bu kadınların yaptıkları hizmetler için bkz TSMA, No: E 53/3, D 8075, E 4002, D 8003, D 743
15- TSMA, No: D 8075
16- Uluçay, Harem II, 21-22; Bkz TSMA, No: D 8003; D 743; D 8075

Bilinmeyen Osmanlı, Prof Dr Ahmed Akgündüz