Bişr-İ Hâfî

BİŞR-İ HÂFÎ

Sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllarda Horasan'ın Merv şehrinde ve Bağdât'ta yaşamış olan büyük velîlerden İsmi, Bişr bin Hâris Abdurrahmân, künyesi Ebû Nasr'dır Yalınayak gezdiği için "Hafî" lakabıyla bilinir Bişr-i Hâfî diye meşhûr olmuştur 767 (H150) senesinde Horasan'ın Merv şehrinde doğdu 841 (H227) senesinde Bağdât'ta vefât etti Kabri orada olup ziyâret yeridir

Îtibârlı bir âileye mensûb olan Bişr-i Hâfî, Merv reislerinden birinin oğludur Bu sebeple çocukluğu ve gençliğinin bir kısmı bolluk, refâh içinde geçti Gençliğinde kendisini oyun ve eğlenceye verdi Dünyânın câzibesine kapıldığı ve nefsin, şeytanın ve kötü arkadaşların teşviklerine kapılarak oyun ve eğlence âlemlerine daldığı gençlik yıllarında, bir gün kapısı çalındı Hizmetçisi kapıya çıkarak gelen kimseye kimi aradığını sordu Kapıdaki adam; "Bu evin sâhibi hür mü, kul mu?" diye sordu Hizmetçi, "Hürdür" diye karşılık verdi Adam; "Belli! Eğer kul olsaydı, kulluğun edebine riâyet edecek oyun ve eğlence ile uğraşmayacaktı" diyerek çıkıp gitti Hizmetçi içeri girip kapıda olanları Bişr-i Hâfî'ye anlattı Bişr-i Hâfî, yalın ayak adamın peşinden koştu Ona yetişerek söylediklerini tekrarlattı O kimsenin sözlerinden etkilendi, yaptıklarına pişmân olup tövbe etti Bir müddet sözünde durup oyun ve eğlence âlemlerine gitmediyse de, kötü arkadaşların tesiriyle tekrar eski hayâtına döndü Babasından kalan serveti için kendisinden ayrılmayan arkadaşları onu bir türlü bırakmadılar

Bir gün eğlence âlemlerinden sonra sarhoş ve bitkin olarak evine dönerken yolda üstünde Besmele yazılı bir kağıt buldu İçi sızlayıp yerden aldı Öpüp, çamurlarını silerek, temizledikten sonra, güzel kokular sürüp, evinin duvarına astı O gece âlim ve velî bir zâta, rüyâda; "Git Bişr'e söyle! İsmimi temizlediğin gibi seni temizlerim İsmimi büyük tuttuğun gibi, seni büyültürüm İsmimi güzel kokulu yaptığın gibi, seni güzel ederim İzzetime yemin ederim ki, senin ismini dünyâda ve âhirette temiz ve güzel eylerim" dendi Bu rüyâ üç defâ tekrar etti O zât sabah Bişr-i Hâfî'yi arayıp meyhânede buldu Mühim haberim var diye içerden çağırdı Bişr geldiğinde; "Kimden haber vereceksin?" dedi "Sana Allahü teâlâdan haber vereceğim" deyince, ağlamaya başladı "Bana kızıyor mu, şiddetli azap mı yapacak?" dedi Rüyâyı dinleyince arkadaşlarına; "Ey arkadaşlarım! Beni çağırdılar, bundan sonra bir daha beni buralarda göremeyeceksiniz" dedi O zâtın yanında hemen tövbe etti Bu anda ayağında ayakkabı bulunmadığı için, hiç ayakkabı giymedi Sebebini soranlara, "Allahü teâlâya tövbe ettiğim, günâh işlememeye söz verdiğim zaman yalın ayaktım O zaman giymediğim ayakkabıyı şimdi giymeye hayâ ederim Allahü teâlâ Bekara sûresi yirmi ikinci âyetinde meâlen; "Biz yeryüzünü sizin için tefriş ettik, döşedik" buyuruyor Pâdişâhların mefrûşâtı üzerinde ayakkabı ile yürümek edebe uymaz Ayağım ile yer arasında bir vâsıta olduğu hâlde onun sergisine basmayı câiz görmüyorum" derdi Bu zamandan sonra ayakkabı giymediği için kendisine yalın ayak mânâsında "Hâfî" lakabı verildi

Allahü teâlâya tövbe ettikten ve eski yaşayışını terk ettikten sonra bir müddet memleketi olan Merv'de ilim tahsîliyle meşgûl oldu Dayısı Ali bin Harşam'a talebe oldu Onun sohbetlerinde bulunup tasavvuf yolunda ilerledi İlim yolunda seyâhatlere çıktı Mekke, Kûfe, Basra, Şam ve Lübnan taraflarına gitti Gittiği yerlerdeki âlimlerin ve velîlerin ilim meclislerinde ve sohbetlerinde bulundu Bu yüzden Seyyâh Sûfilerden sayıldı En sonunda Bağdât'a gelerek yerleşti Gerek memleketinde, gerek gezdiği yerlerde ve gerekse Bağdât'ta devrinin ileri gelen âlimlerinden ilim tahsîl etti ve hadîs-i şerîf dinledi İbrâhim Sa'd, Abdurrahmân bin Zeyd bin Eslem, Hammâd bin Zeyd, Şüreyk bin Abdullah, Muâfâ bin İmrân Mûsulî, Vekî bin Cerrâh, Ebû Bekr bin Iyâş, Hafs bin Gıyâs, Abdullah bin Mübârek, Îsâ bin Yûnus, Abdullah bin Dâvûd el-Hayrî, Ebû Muâviye ed-Darîr, Zeyd bin Ebi'z-Zerka onun ilim tahsîl ettiği ve hadîs-i şerîf dinlediği âlimlerden bir kısmıdır

Onun geldiği yıllarda, dünyâ meraklılarının da âhiret sevdâlılarının da merkezi durumunda bulunan Bağdât'ta, Ahmed bin Hanbel hazretleriyle görüştü Süfyân-ı Sevrî Fudayl bin Iyâd, Muâfa bin İmrân ve İmâm-ı Mâlik hazretlerinin ilim meclislerinde ve sohbetlerinde de bulunup onlardan feyz aldı Hadîs ilminde güvenilir âlimlerden olduğu gibi, tasavvufta da yüksek derecelere kavuştu

Hanbelî mezhebinin kurucusu Ahmed bin Hanbel, Bişr-i Hâfî'yi çok sever, devamlı yanına giderdi Talebeleri; "Siz âlimsiniz Hadîste, fıkıhta, ictihadda ve bütün ilimlerde eşiniz yoktur Niye Bişr-i Hâfî gibi birini sık sık ziyâret ediyorsunuz?" dediklerinde; "Evet, dediğiniz ilimleri ondan iyi bilirim Fakat o, kalp ilimlerini benden iyi bilir" derdi

Bişr-i Hâfî'ye, bu ilme, yüksek derecelere nasıl kavuştun diye sorduklarında; "Az yemekle" deyip, "Yiyip gülen ile, yiyip ağlayan aynı olmaz" buyurdu

İlim ve fazîletteki yüksekliği, haram ve şüphelilerden sakınması sâyesinde insanlar arasında yüksek bir velî, konuşmaları ile, tesirli bir yol gösterici oldu Mânevî derecesi öylesine yükseldi ki, Halîfe Me'mûn onu ziyâret edebilmek için, Ahmed bin Hanbel'in arabuluculuk yapmasını istedi Hattâ Halîfe Me'mûn onun hakkında; "Bişr-i Hâfî'den başka bu diyarda (Bağdât'ta) kendisinden hayâ edilip çekinilecek bir kimse kalmadı" demişti

Dînî ilimlerde yüksek bir âlim, tasavvufta yüksek bir velî olan Bişr-i Hâfî, zamânının tıb bilgilerinde de söz sâhibi idi

Bir gün Bişr-i Hâfî (rahmetullahi aleyh) rahatsızlanarak tabîb Abdurrahmân'a gitti Ne gibi yemekler yiyeceğini sordu Tabîb de; "Bana soruyorsun, fakat tavsiyelerime uymuyorsun" dedi Bişr-i Hâfî de; "Hayır, uyacağım" deyince, tabîb; "Sirke ve baldan yapılmış sikencübin'i (mayhoş suyu) içer, ayvayı soyup yersin Sonra da sıcak çorba içersin" dedi Bunun üzerine Bişr-i Hâfî; "Sikencübinin yerini tutacak daha iyi bir şey bilmez misin?" diye sordu Tabîb; "Bilmem" dedi Bişr-i Hâfî; "Ben bilirim" deyince, tabîb söyle bakalım nedir?" dedi Bişr-i Hâfî; "Hurdeba (günnük otu) sirke ile berâber" dedi Sonra; "Ayvanın yerini tutacak ondan daha ucuz bir şey bilmez misin?" diye sordu Tabîb; "Bilmem" deyince; "Ben bilirim" dedi ve keçi boynuzunu anlattı Keçiboynuzundan daha iyisini sordu Tabîb, bilmem deyince, ona da nohut suyu ile inek yağını anlattı Bunun üzerine tabîb Abdurrahmân; "Sen tıb ilmine benden daha iyi vâkıfsın" diyerek bu ilimdeki üstünlüğünü kabûl etti

Allahü teâlânın emirlerine ve Peygamber efendimizin sünnetine titizlikle uyan, haram ve şüphelilerden şiddetle kaçınan Bişr-i Hâfî hazretleri, bir gece rüyâsında Peygamber efendimizi gördü Peygamber efendimiz ona; "Allahü teâlânın seni neden üstün kıldığını biliyor musun?" buyurdu O; "Hayır bilmiyorum yâ Resûlallah!" diye karşılık verdi Hazret-i Peygamber şöyle buyurdu: "Sünnetime tâbi olman, sâlihlere hizmet etmen, din kardeşlerine nasîhat etmen, Ehl-i beytimi ve Eshâbımı sevmen sebebiyle bu dereceye kavuştun" buyurdu

Bişr-i Hâfî pekçok kimseye ilim öğretip ders verdi Nuaym bin Heydâm, Muhammed bin Heydâm, İbrâhim bin Hâşim, Nasr ibni Mansûr, El-Bezzâr, Muhammed bin el-Müsennâ, Sırrî-i Sekâtî, İbrâhim bin Harbî en-Nişâbûrî Ömer bin Mûsâ el-Celâ gibi birçok âlim kendisinden ders alıp, hadîs-i şerîf okumuşlardır

İnsanlara vâz ve sohbetleriyle pek faydalı olan Bişr-i Hâfî hazretleri, onlara dünyâda ve âhirette kurtuluşa ermenin yollarını gösterdi Bir sohbetinde;

"Bir gün Bağdât'ta bir adam gördüm Bin kırbaç dayak yediği hâlde hiç sesini çıkarmadı Sonra kendisini cezâevine götürdüler Peşini tâkib ettim ve niçin dövüldüğünü kendisinden sordum Bir kadına âşık olduğundan bu hâle düştüğünü söyledi Bu kadar dayak yediği hâlde neden ses çıkarmadığını sordum Sevgilim bana bakıyordu, dedi Bunun üzerine kendisine; "Ya Allahü teâlânın seni devamlı gördüğünü bilseydin hâlin nice olurdu?" dediğimde, hemen haykırarak yere düştü ve öldü" buyurdu

Gençliğimde Abadan'a gitmiştim Cüzzamlı ve kör bir adamla karşılaştım Sarası tutmuş, karıncalar vücûduna üşüşmüş etini yiyorlardı Başını kaldırdım, kucağıma aldım, ayılıp, kendisi ile konuşmayı bekledim Ayılınca; "Benimle Rabbim arasına giren bu boş adam kimdir? Rabbim beni parça parça yapsa, benim O'na ancak sevgim artar" dedi Bundan sonra artık kul ile Allah arasında gördüğüm hiç bir hikmeti merak edip de, niçin böyle oluyor? demedim"

"Bir gün evime girince bir zât ile karşılaştım İzinsiz, evime nasıl girersin, sen kimsin dediğimde; "Ben kardeşin Hızır'ım" dedi Bana duâ et deyince, O; "Allah'ım!İbâdette bulunmasını buna kolaylaştır" diye duâ etti Biraz daha duâ et dedim "Allah'ım! İbâdetinin gizli kalmasını buna nasîb eyle" dedi

Bişr-i Hâfî hazretleri yüksek hâller sâhibiydi Bir gece evden çıkarken ayağının biri eşiğin iç, diğeri dış kısmında olduğu halde seher vaktine kadar hayret ve hayranlık içinde bekledi Kızkardeşinin kalbine; Bu gece Bişr sana geliyor" diye ilhâm olundu Kardeşi onu beklemeye başladı Bişr-i Hâfî yorgun ve perişan hâlde çıkageldi Hemen evin damına çıkmaya gayret etti Birkaç basamak yukarı çıktı Ortalık aydınlanıncaya kadar hayran hayran orada kaldı Namaz vaktinde aşağı inip câmiye gitti Namazını kılıp eve geldi Kızkardeşi; "Bu ne hâl böyle?" diye sorunca, Bişr-i Hâfî; "Hatırımdan geçti ki Bağdât'ta Bişr gibi bunca kişi bulunsun, bunlardan kimi yahûdî kimi hıristiyan, kimi de mecûsî olsun, benim ismim de Bişr olsun ve İslâmiyetle şereflenerek bunca yüksek devlete ermiş olayım! Ben ne yaptım ki bu devlete kavuştum, onlar ne yaptılar ki bu devletten mahrûm kaldılar İşte bu konuyu düşünerek şaşkın bir hâlde kaldım" buyurdu

Mansûr es-Sayyâd isimli bir zât, bir bayram günü bayram namazını kıldıktan sonra Bişr-i Hâfî hazretlerine geldi Bişr-i Hâfî ona; "Bu erken vakitte niçin geldin?" buyurdu Mansur; "Evde un ve ekmek yok onun için geldim" dedi Bişr-i Hâfî; "Allahü teâlâ düşenlerin yardımcısıdır Oltanı al ve dereye git Abdest alıp iki rekat namaz kıl Oltayı Bismillah diyerek at!" buyurdu Mansûr es-Sayyâd onun dediklerini yaptı "Bismillah" diyerek oltayı dereye attı Büyük bir balık çıktı Bişr-i Hâfî'ye geldi Bişr-i Hâfî o balığı satmasını ve ihtiyaçlarını almasını istedi O kimse balığı satıp ihtiyâcı olan yiyecekleri aldıktan sonra Bişr-i Hâfî hazretlerinin kapısını çaldı Bişr-i Hâfî ona; "Kapıyı kapat Elindekileri de hole bırak Kendin de içeri gel" buyurdu Mansûr es-Sayyâd içeri girince, Bişr-i Hâfî hazretleri; "Eğer bu isteği nefsimiz bize bildirseydi bu balık çıkmazdı" dedi

Yine bir sohbetinde buyurdu ki:

"Dünyâda azîz olmak, âhirette selâmette kalmak isteyen, diline sâhib olsun Şâhitlik yapmasın, halka imâm olmasın, hiç kimsenin yemeğini yemesin İki şey kalbe kasvet verir Çok konuşmak ve çok yemektir"

İlme çalışmayı teşvik husûsunda da buyurdu ki:

İlme çalışanın işâreti, dünyâdan kaçmaktır, dünyâyı sevip onda kalmak değil"

"Kendisiyle amel etmediğin şeyi bırakman daha iyidir İlim, amel etmektir Allahü teâlâya itâat ettiğin zaman sana öğretir Allahü teâlâya isyân edersen, sana öğretmez İlim, âlimlerin ihtiyaç malzemesidir"

"Kâmil olan Allah yolcusu ile sohbet etmek, Kur'ân-ı kerîm okuyan ile sohbet etmekten daha sevimlidir"

"Mârifetten mahrum kalan kimse, ibâdetinin tadını bulamaz"

"Sizden biri, bir eser yazacak olursa, daha çok mânâ bakımından doğruluğuna dikkat etsin"

"Âlimin sözü doğru, yediği helâl ve dünyâ malına karşı sevgisi yok ise, zühdü, dünyâya düşkün olmaması çok olur Ne yazık ki, bugün bu üç hasletten birini bile onların birinde göremiyoruz Bu durumlarıyla onlara nasıl gülelim ve nasıl yüz verelim Bu vasıfları kendinde bulundurmayanlar, ilim sâhibi olduklarını, nasıl söylerler Onlar dünyâya sarılır, dünyâyı birbirinden kıskanırlar Dünyâlık için birbirine hased ederler Devlet adamlarının yanında birbirlerini çekiştirir ve gıybet ederler Maksadları, ellerine geçen dünyâlığı, başkalarına kaptırmamak ve fânî şeyleri ellerinden kaçırmamaktır Yazıklar olsun ey âlimler! Siz peygamberlerin vârisleriydiniz İlmi alırken birçok vazîfe yüklenmiş oldunuz Şimdi o vazîfeleri yapmıyorsunuz İlminizi şeref vesilesi yapıp onunla dünyâlık kazanmaya bakıyorsunuz Âhirette, Cehennem'e ilk atılan zümre olmaktan nasıl korkmuyorsunuz, anlamıyorum!"

"Bugün ilim, onu vâsıta yapıp karnını doyuranların eline geçti"

Bir sohbetinde de sabırla ilgili olarak şöyle buyurdu:

"Sabır susmaktır Susmak sabırdandır Konuşan, susandan daha fazla verâ sâhibi olamaz Şu var ki, âlim kişi bir yerde konuşur bir yerde susar"

"Sabır güzeldir Bu ise, insanlara şikâyette bulunmamaktır"

"Emri mârûf ve nehy-i anil-münker yapmak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için, eziyetlere sabretmek gerekir"

Şükürle ilgili olarak Bişr-i Hâfî hazretleri buyurdu ki: "Âzâları içinde yalnız dili ile şükreden kimsenin şükrü az olur Çünkü gözün şükrü, bir hayır gördüğü zaman onu almak, eğer şer görürse onu örtmektir Kulağın şükrü, bir hayır işittiği zaman onu ezberlemek, şer işitirse onu unutmaktır Ellerin şükrü, onlarla hak olandan başkasını tutmamaktır Mîdenin şükrü, ilim ve hilm ile dolu olmak; ayakların şükrü de, iyilikten başkasına gitmemektir Kim böyle yaparsa hakîkaten şükredenlerden olur"

Bir sohbeti sırasında da;

"Nâfileler farzların terk edilmesine sebeb olduğu zaman nâfileleri terk ediniz İyiyi iyi olarak kabul etmeyen, çirkini de çirkin olarak kabul etmez İhtilâf ve ayrılıkla birlikte îtilâf ve birleşme olmaz

Biz nîmetler yüzünden değil, nîmetlere karşı az şükrettiğimizden bu hâle geldik Nitekim biz amelimizin azlığından değil de amelde sıdk ve ihlâsımızın olmayışından bu hâle geldik Yine bizim uğradığımız musîbetler, günâhlarımızın çokluğundan değil, hayâmızın azlığındandır, istiğfârımızın azlığından değil, vefâmızın azlığından ve süratle günâhlara düşüşümüzdendir Eğer biz derhâl günahlarımızın cezâsını görmüş olsaydık bütün günâhları bırakırdık

Ey kardeş! Bunu bil ve içini dünyâ sevgisi ve şehvetinden temizle Allahü teâlâyı çok zikret Kalbini iyice temizlediğin zaman, Allahü teâlâ seni hikmetle konuşturur ve sen zamânın bir hakîmi olursun Fakat dünyâ sevgisi ve şehveti ile birlikte hikmet sâhibi olamazsın" buyurdu

Talebelerine ve sevenlerine verdiği muhtelif vâz ve nasîhatler sırasında buyurdukları ise şunlardır:

"İnsanlar arasında tanınmak isteyen, âhiretin tadını alamaz"

"Şöhreti seven kimse, Allah'tan korkmaz"

"Övülmekten hoşlanmak kadar ahmaklık düşünülemez"

"Dünyâ ve âhirette elem ve kederlerden kurtumak istiyenler, kötü ahlâk sâhipleriyle görüşmemelidir"

"Tasavvuf nedir?" diye sorulunca, buyurdu ki: "Tasavvuf üç anlama gelir İlki mârifet nûruna ârif olmak ve verâ hâlini kaybetmemektir İkincisi, dış görünüşünü bâtıl olan şeylerden alıkoymaktır Sonuncusu ise kerâmetlerini gizlemektir"

"İnsanlardan biri, Allahü teâlâya tevekkül ettim, diyor Halbuki Allahü teâlâya karşı yalan söylüyor Gerçekten Allahü teâlâya tevekkül etseydi, O'nun, hakkındaki muâmelesine de râzı olurdu"

"Hüzün pâdişâhtır Bir yere yerleşince oraya başka bir şeyin yerleşmesine râzı olmaz"

"Ben, Muâfâ bin İmrân'dan işittim O da Süfyân-ı Sevrî'den şöyle dediğini işitmiş; insanları memnun etmek, ulaşılamayan gâyedir"

"Süfyân-ı Sevrî bir adamı ziyâret ettiği zaman, Allah seni ateşten korusun diye duâ ederdi"

"El-Evzâî şöyle buyurdu Bir zaman gelecek ki, ünsiyet sâhibi kardeş, helâl bir lokma ve sünnete uygun bir amel o zaman çok az olacak"

"Kim Allahü teâlâya yaklaşırsa, insanlardan uzak kalır"

"İnsanların sırlarını ortaya çıkaracak sorular sorma"

"Nefsim için en güvendiğim amelim, Peygamber efendimizin Eshâbına sevgi ve hürmetimdir"

"Böbürlenmen, kendi ibâdetini çok, başkasınınkini az görmendir"

"Malınız varken aç sabahlamanızı, malınız yokken tok sabahlamanıza yeğ tutarız"

"Âdemoğlunu dünyâda tâkib eden musîbetlerin başında, sevdiklerinden ayrılması gelir"

"Bir kimse bize, hadîs anlat dediği zaman, anla ki, bize kolaylık göster, demek istiyor"

"Makâmların en yükseği, ölünceye kadar fakirliğe sabretmektir"

"İki haslet vardır ki, kalbe sıkıntı verir: Çok konuşmak, çok yemek"

"Bir kul Kur'ân-ı kerîmi hatmederse, melekler onun iki gözü arasını öperler"

"Kişi gazabını yenmedikçe, takvâ sâhibi olamaz"

"Konuşmak hoşuna giderse sus, susmak hoşuna gidince konuş"

"Kim Allahü teâlâdan dünyâyı isterse, Allahü teâlâ da onun dünyâda uzun zaman kalmasını ister"

"Müminin izzeti, insanlardan uzak durmasıdır Şerefi ise gece namaz kılarak ayakta durmasıdır"

"Ana ve babanın evlatlarına duâları, bir peygamberin ümmetine olan duâsı gibidir"

"Verâ, şüphelilerden temizlenmek ve her an nefisle muhâsebe etmektir"

"Kötü insanlarla arkadaşlık yapmak, hayırlı insanlara sû-i zana, kötü düşünmeye sebeb olur"

"Cimrinin yüzüne bakmak, insanın kalbini karartır"

"Şâyet insanlar Allahü teâlânın büyüklüğünü düşünselerdi, O'na isyân etmezlerdi"

"Akıllı kimse, hayrı ve şerri bilen kimse değildir Akıllı kimse hayrı gördüğünde ona tâbi olan, şerri gördüğünde ondan kaçınan kimsedir"

"Ölümü hatırladığın zaman, dünyânın güzelliği ve şehvetleri senden gider"

"Kötülüklerini gizlediğin gibi iyiliklerini de gizle"

"Dünyâyı seven kişi ölümü sevmez"

"Melekler, kendisine hayran kaldığı kulun amelini yükseğe çıkarır ve Allahü teâlânın huzûruna götürür"

"Kişinin ameli az olursa, düşünce ve sıkıntıya mübtelâ olur"

Vaktin kıymeti ile ilgili olarak buyurdu ki:

"Dün öldü, bugün can çekişiyor, yarın doğmadı Öyle ise şu anı değerlendirmek için amele sarıl"

Neden câmide vâz vermiyorsun diye sorduklarında; "Câmide vâz vermek için câmi hüviyetli olmak, o işin ehli olmak lâzımdır" buyurarak tevâzuda bulundu

Bişr-i Hâfî cemâatle sohbet ediyor, rızâdan bahsediyordu Sohbette bulunanlardan birisi; "Ey Bişr! Makam ve îtibâr sâhibi olduğun için halktan hiçbir şey kabûl etmiyorsun Eğer zühd sebebiyle hakîkaten dünyâdan yüz çevirmişsen, halktan gizlice bir şeyler alıp fakirlere ver ve kendin de tevekkül üzere oturup rızkına râzı ol" dedi Bu söz üzerine Bişr-i Hâfî buyurdu ki: "Bunun cevâbını dinle Fukarâ ve dervişler üç çeşittir Birinci kısım, aslâ kimseden bir şey istemez, verirlerse de almaz Bunlar hâl sâhibi, rûhâniyet ehli kimselerdir İzzet ve celâl sâhibi Allahü teâlâdan her ne isterlerse, Allah onu bu kimselere verir Allahü teâlâ şunu verecek diye yemin edecek olsalar derhâl duâları kabûl edilir Diğer bir kısmı halktan bir şey istemez ama verildiğinde kabûl eder Bunlar dervişlerin orta tabakasıdır Allahü teâlâya tevekkül ederek sükûn, rahat bulurlar Bu kısım, kudsiyet makâmında ebediyet sofrasına oturmuş bir tâifedir Üçüncü kısım ise, güçleri yettiğinde sabrederek oturur ve rızkın geleceği vakti gözler Böyleleri zarûrî ihtiyaçları mecbûr bırakırsa, kalpleri Allahü teâlâya bağlı olduğu hâlde çıkıp halktan isterler" Bu cevâbı alan kimse; "Bu söze râzı oldum Allah da senden râzı olsun" dedi

Bişr-i Hâfî hazretleri yerinde ve az konuşurdu Talebelerine ve sevenlerine buyurdu ki: "Sahîfelerinize ne yazdığınıza dikkat ediniz Çünkü bu, Rabbinize karşı okunacaktır Yazık o kimseye ki çirkin söz konuşur Eğer içinizden biri bir kardeşine içinde çirkin söz bulunan bir yazı gönderse, şüphesiz bu bir hayâsızlık olur Ya Rabbine karşı kötü söz söyleyenin hâli ne olur?"

Şaşarım o adamın aklına ki din kardeşini arkasından çekiştirir de yüzüne gelince ona sevgi gösterir, hemen onu övmeye başlar Kim insanların şeref ve haysiyetiyle oynadığı halde, Allahü teâlânın kendisini sevdiğini iddiâ ederse, şüphesiz o bir yalancıdır Çünkü o bir şeytandır Şeytan ise Allahü teâlânın düşmanıdır

Bir kimse Bişr-i Hâfî hazretlerine gelerek; "Ben seni Allah için seviyorum" dedi O da; "Sen sözünde sâdık ve doğru değilsin Bâzan akşam olunca ahırdaki merkebini hatırlamak beni hatırlamaktan sana daha mühim göründüğü hâlde, nasıl oluyor da Allah için beni sevdiğini iddiâ ediyorsun?" buyurdu

Bişr-i Hâfî'nin ilme ve irfâna bağlılığı, şöhret ve riyâset (başkanlık) sevdâsıyla değil, sünnet-i seniyyeye uyma arzûsuyla idi Nitekim; "Reislik arzûsuyla ilim öğrenen, Allahü teâlâyı kızdıracak bir işle O'na yaklaşmaya çalışıyor demektir Çünkü ilim sebebiyle reislik istemek gökte ve yerde öfkeyi gerektirir" buyururdu

Hikmete ermenin yolunun Allahü teâlâya isyânı terk etmekte olduğunu söylerdi O, ibâdetin lezzetine erenlerdendi Bu lezzete ermenin yolunu şöyle bildirirdi: "Kendinle arzu ve isteklerin arasına demirden bir perde çekmedikçe, ibâdetten lezzet duyamazsın"

Bir kimse Bişr-i Hâfî'ye gelerek; "Gecenin bir saatinde olsun istirâhat etseniz" dedi O da; "Allahü teâlâ geçmiş ve gelecek bütün günâhlarını bağışladığı Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem, ayakları şişinceye kadar ibâdet ettikleri halde ben nasıl uyuyabilirim? Çünkü ben bir tek günahımın bile, Allahü teâlâ tarafından bağışlanmış olduğunu bilmiyorum"

Talebelerini ellerini açmış duâ ederken görünce; "Duâ, günahları terk etmektir" buyururdu Rızık konusunda insanları haramlardan ve şüphelilerden sakınmaya teşvik ederdi Özellikle ticâret erbâbını helâl ve temiz kazanca yönlendirmeye çalışırdı Bu husustaki âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri sık sık tekrar eder; "Ekmeğini nereden kazandığına iyi bak Kendini Cehennem'e atma" diye nasîhat ederdi

Amellerin kıymetlisinin üç tâne olduğunu bildirir: "Birincisi mal az olduğunda da cömert olabilmektir İkincisi, tenhâda da verâ sâhibi olabilmek yâni haramlardan kaçınabilmektir Üçüncüsü, kendisinden korkulan ve bir şeyler umulan kimsenin huzûrunda da hakkı söyleyebilmektir" buyururdu

Dünyâya gönül verenlere; "Dünyâya tâlib olan insanlardan dünyâlık istemeye utanmıyor musun? Siz dünyâlığı, dünyâyı yed-i kudretinde tutan Allahü teâlâdan isteyiniz" buyururdu

"Yediğin neredendir?" diye soranlara şöyle cevap verirdi: "Siz benim nereden yediğimi ne yapacaksınız Kendinizin ne sûretle yediğinize bakınız Çünkü gülerek yiyenle ağlayarak yiyen bir olmaz Az yiyen el, çok yiyene denk olmaz Yediğiniz ekmeğin nereden olduğuna, çoluk çocuğunun oturduğu evin hangi yoldan kazanıldığına dikkat ediniz" buyururdu

Allahü teâlâya olan muhabbeti sebebiyle Allahü teâlânın düşmanlarına düşmanlık ederdi ve; "Sevgilini kızdırana muhabbet beslemen sana yakışmaz" buyururdu

Cömert ve ikrâm sâhibi idi Fakirlere ve düşkünlere yardım eder, onların ihtiyaçlarını giderirdi

Nâfile hacca gideceklerden biri Bişr-i Hâfî'ye vedâ için geldi Ona; "Ben hacca gidiyorum, bir emriniz var mı?" deyince; "Ne kadar harçlığın var?" diye sordu "İki bin dirhem harçlığım var" diye cevap verdi Bişr-i Hâfî: "Hacca gitmekle zühdü mü, yoksa Kâbe'ye olan aşkını mı, yoksa Allah rızâsını mı kastediyorsun?" diye sorunca, adam: "Allah rızâsını kastediyorum" dedi Bunun üzerine Bişr-i Hâfî; "O halde evinde dururken, Allah'ın rızâsını kazandıracak bir şeyi sana söylersem, yapar mısın?" deyince; "Evet yaparım" karşılığını verdi Bunun üzerine Bişr-i Hâfî;

"O halde sen bu iki bin dirhemi, borcunu ödeyemeyen bir fakire, yiyeceği olmayan bir yoksula, nüfusu kalabalık, geçimi dar olan bir âileye, yetimi sevindiren bir yetim bakıcısına ve bunlar gibi on kişiye yirmişer dirhem ve hattâ istersen hepsini bunlardan birine ver Zîrâ müslümanı sevindirmek, düşkünlere el uzatmak, sıkıntıyı gidermek ve zayıflara yardım etmek, nâfile olarak yapılan yüz hacdan daha sevaptır Kalk da dediğim gibi yap Şâyet böyle yapmak istemiyorsan asıl kalbinde olanı bana söyle" dedi Vedâya gelen kimse; "Doğrusu kalbimde hacca gitmek tarafı kuvvetlidir" dedi Bunun üzerine Bişr gülümseyerek adama döndü ve; "Servet, şüpheli şeylerden kazanıldığı takdirde, nefs, kendi arzularından birinin yerine getirilmesini ve sâlih ameller yaptığını göstermek ister Halbuki Allahü teâlâ, yalnız muttakîlerin, haramlardan sakınanın amelini kabul eder" buyurdu

Adamın biri elinde bıçak ile bir kadına musallat oldu Güçlü olduğu için kimse adama engel olamıyordu Kadın çırpınıp duruyordu Bu esnâda Bişr-i Hâfî rahmetullahi aleyh oradan geçmekte idi Adama iyice yaklaşıp bir şey söyledi Adam birden yere düştü Kadın kurtuldu Etrâfındakiler adamın yanına gittiler ve adamın zor nefes aldığını gördüler Sana ne oldu diye sorulunca, adam; "Bilmiyorum, ihtiyar zât bana; "Senin bu yaptığını Allahü teâlâ görüyor" deyince, ayaklarımın bağı çözüldü ve gördüğünüz gibi yere düştüm Bu zât kimdir?" dedi Bişr-i Hâfî'dir dediler Bunun üzerine adam; "Eyvâh ben onu bir daha nasıl göreceğim" dedi ve kuvvetli bir sıtma hastalığına yakalanarak kısa bir zaman içinde öldü

Bişr-i Hâfî, Esved bin Sâlim'i, Ma'rûf-i Kerhî'ye yolladı Esved bin Sâlim ona; "Bişr-i Hâfî, seninle kardeşlik olmak istiyor Bunu açıkça size söylemekten çekindiği için, beni size gönderdi Kendisini kardeşliğe kabûl etmenizi diliyor, fakat bâzı şartları da vardır Onlar da: Bu kardeşliğin duyulmaması ve karşılıklı ziyâret ve görüşme yapılmamasıdır; zîrâ o, fazla iltifattan hoşlanmaz" dedi Bunun üzerine Ma'rûf-i Kerhî;"Fakat ben kardeş olduğum kimseden gece ve gündüz ayrılmak istemem" dedi ve Allah için sevginin fazîletini anlatan birçok hadîs-i şerîf okudu Sonra; "Resûl-i ekrem sallallahü aleyhi ve sellem, hazret-i Ali'yi kendine kardeş yapmakla, onu ilimde kendisine ortak etti En sevimli kızını ona verdi Şimdi sen şâhid ol, mâdem ki seni gönderdi Ben de onu Allah için kardeşliğe kabûl ettim O, beni ziyârete gelmezse de, ben onu ziyârete giderim Ona söyle sohbetlerde buluşalım Hâlinden hiçbir şeyi benden saklamasın, her hâlini bana bildirsin" dedi İbn-i Sâlim, durumu Bişr-i Hâfî'ye anlatınca, râzı oldu ve memnuniyetle kabûl etti

Bir gün Bişr-i Hâfî'nin eşyâsını çaldılar Ağlamaya başladı "Mal için ağlanır mı?" denilince; "Mal için değil, hırsızın günah işlediğini, kıyâmet gününde bunun azâbını çekeceğini düşünüp ağlıyorum" dedi

Adamın biri Bişr-i Hâfî'ye gelip; "Bana vasiyet et" dedi Bişr-i Hâfî ona; "Şöhretten sakın, helâl lokma yemeye gayret et" dedi

Büyüklerden bir zât anlatır: Bişr-i Hâfî'nin yanında idim Hava çok soğuk idi Gâyet ince giymiş, titriyordu Yâ Ebâ Nasr bu havada çok kalın giyerler, siz giydiklerinizi çıkardınız dedim "Fakirleri hatırladım Malım, param yok ki onlara yardım edeyim İstedim ki, ben de onlar gibi olup, sıkıntılarını çekeyim" dedi

Bişr-i Hâfî bir gün kabristandan geçiyordu Mezardakilerin hallerini Allahü teâlâ gösterdi Mezarları üzerinde bir şeyi paylaşıyorlardı "Yâ Rabbî! Bunların ne yaptıklarını bana bildir" dedi Git, kendilerine sor diye bir ses duydu Gitti sordu Bir hafta önce, bir kimse üç İhlâs-ı şerîf okuyup bize gönderdi O günden beri onun sevâbını taksim etmeye çalışıyoruz, henüz bitiremedik" dediler

Hasan Hayyât anlatır: Bir gün Bişr-i Hâfî'nin yanında idim Birkaç kişi gelip, Bişr-i Hâfî'ye selâm verdi Bişr-i Hâfî onlara siz kimsiniz deyince; "Biz Şam'dan geliyoruz, hacca gidiyoruz Duânızı almak için size uğradık" dediler Bişr-i Hâfî onlara; "Allahü teâlâ sizden râzı olsun" dedi Onlar; "Bizimle hacca gelmek istemez misin?" diye sorunca; onlara; "Üç şartla: Yanımızda bir şey taşımayacağız, hiç kimseden bir şey istemeyeceğiz, eğer birisi bize bir şey verirse kabûl etmeyeceğiz" dedi Onlar; "Yanımızda bir şey taşımamaya evet! Kimseden bir şey istememeye de evet! Fakat bize verileni kabûl etmemeye gelince, buna gücümüz yetmez" dediler Bunun üzerine Bişr-i Hâfî; "Siz Allahü teâlâya değil, hacıların azığına güvenerek yola çıkmışsınız" buyurdu

Bişr-i Hâfî, hazret-i Âişe'den rivâyet edilen şu hadîs-i şerîfi nakletti: Hazret-i Âişe buyurdu ki: "Ben bir gün Resûlullah'dan sallallahü aleyhi ve sellem suâl ettim: "Yâ Resûlallah kadınların üzerinde cihâd var mıdır?" Resûlullah efendimiz buyurdu ki: "Kadınlar üzerinde de cihâd vardır Lâkin o cihâdda harb etmek yoktur" Ben de; "O cihâd nedir?" dedim Resûlullah; "Ocihâd hac ile umredir" buyurdu

Rivâyet ettiği başka bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz; "Tencerede bir şey pişirdiğin zaman, suyunu çoğalt ve komşulara dağıt" buyurdu

Diğer bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz; "Kula her taraftan belâ gelmedikçe, îmânın tadını tadamaz" buyurdu

Bişr-i Hâfî hazretleri hiç evlenmemişti Kendisine; "Niçin evlenmiyorsun?" diye soranlara; "Bana ömrüm kadar bir ömür daha verilseydi, evlenebilirdim Zîrâ ömrümde ancak Allahü teâlâya kulluk vazîfelerimi yapabiliyorum"buyurdu "Eğer sen evlenseydin kulluğun tam olurdu" deyince de; "Kendi hakkımı yerine getirmekten korkuyorum da onun hakkını nasıl yerine getirebilirim" buyurdu "Niçin evlenerek Sünnet-i seniyyeye muhâlif olmaktan kurtulmuyorsun?" diyenlere de; "Ben farzlarla meşgûl oluyorum Zîrâ farzları yerine getirmek, sünnetten evlâdır" buyurdu Bişr-i Hâfî hazretleri; "İki yüz yılından sonra sizin en iyiniz, hafîfülhaz olandır, yâni zevcesi ve çocuğu olmayandır" hadîs-i şerîfini kendine delil olarak almıştı

Bişr-i Hâfî hazretleri ilim, irfân ve fazîlet sâhibi olup, güzel ahlâklı idi Onun üstünlüğünü herkes kabûl ederdi, hâlleri ve yaşayışı ile ilgili olarak Abbâs bin Dehkam diyor ki: "Dünyâya geldiği gibi ölen tek insan Bişr-i Hâfî'dir Dünyâya malsız geldi ve malı olmadan gitti Ölüm döşeğine yattığı sırada biri gelerek ondan bir şey istedi Onun bir gömleği vardı Onu da çıkardı, dilenciye verdi ve bir başka kimseden ödünç gömlek aldı ve o şekilde öldü Yâni ölünce bir gömleği de yoktu Gömleksiz geldi, gömleksiz gitti"

İbrâhim Harbî şöyle der: "Ben üç büyük zât gördüm Bu üç kişinin benzeri yoktur; Birincisi Ahmed bin Hanbel'dir ki, anneler onun gibisini doğurmaktan âciz kalır İkincisi Bişr-i Hâfî'dir ki, asrından eski devirlere kadar akıllı bir zâttır Üçüncüsü Ebû Ubeyd Kâsım bin Sellâm ki, sanki o, ilmi kendisinde toplamış bir dağ gibidir Bişr-i Hâfî hiçbir müslümana gıybette bulunmadı Eğer onun aklı Bağdât halkına dağıtılsa, hepsi akıllı olurdu"

Bilâl el-Havvâs şöyle anlatır: "Bir gün Sina Çölünde yürüyordum Yanımda bir zât belirdi Kimsin deyince, "Kardeşin Hızır'ım" dedi Sana suâl sormak istiyorum deyince; sor dedi "İmâm-ı Şâfiî hakkında ne dersin?" diye sordum "Dünyâdaki dört büyük âlimden biridir" diye cevap verdi "Ahmed bin Hanbel hakkında ne düşünürsün?" dedim "Sıddık (doğru, samîmi) bir zâttır" dedi "Bişr-i Hâfî hakkında ne söylersin?" deyince; "Ondan sonra onun gibi bir zât gelmedi" dedi

Bişr-i Hâfî'nin üstünlüğünü âlimler, velîler kabûl ettiği gibi, diğer insanlar ve hattâ hayvanlar bile kabûl ederdi O Bağdât'a geldikten sonra hayvanlar sokakları kirletmez oldu Çünkü Bişr-i Hâfî hazretleri sokaklarda yalınayak geziyordu Bağdât halkından biri bir gece hayvanıyla Bağdât sokaklarında giderken, hayvanın sokağı kirletmesi üzerine; "Eyvah Bişr-i Hâfî öldü" diyerek üzüldü Araştırıp öğrendi ki hakîkaten Bişr-i Hâfî vefât edip, Allahü teâlânın rahmetine kavuşmuştu

Bişr-i Hâfî hazretlerinin hastalığı sırasında talebelerinden birisi onu ziyârete gitti Bişr-i Hâfî'ye; "Bana nasîhat et" dedi Bişr-i Hâfî buyurdu ki: "Bir karınca vardı Yazın tâneleri toplar, kışın yerdi Bir gün topladığı tâneyi yemek üzere ağzına aldı Tam bu sırada gelen bir kuş onun ağzındaki tâneyi kaptı Karınca topladığı şeyi yiyemedi ve emeline kavuşamadı Dünyâda insanlar da böyledir Mal ve servet toplarlar Onları ya başkaları alıp tüketir veya ölüm kuşu gelip o kimseyi alır da dünyâdaki emeline kavuşamaz Hal böyle olunca, dünyâya gönül vermemeli, âhiret için hazırlanmalıdır"

Bişr-i Hâfî hazretleri bütün ömrünü ilim öğrenmekle ve öğretmekle geçirdi Şüphelilerden son derece sakınırdı Konuştuğu zaman etrâfa ilim, ahlâk, hikmet kokuları yayılırdı Tasavvuf yolunda büyük makâmlara erişmişti 841 (H227) senesi Rebîülevvel ayında Bağdât'ta vefât etti Vefât ettiğinde cenâzesini sabah evden çıkardılar Fakat çok kalabalık olduğundan kabristana gece varabildiler Kendisini rüyâda görüp; "Allahü teâlâ sana ne muâmele etti?" diye sorduklarında; "Benim cenâzemde bulunanı ve kıyâmete kadar beni seveni affeyledi" buyurdu

BESMELE'YE HÜRMETİ

Bişr-i Hâfî adında, bir büyük velî vardı,
Gençlik senelerinde, günah işler yapardı

Bir gün sarhoş bir halde, sallanarak giderken,
Yerde çamur içinde, bir kâğıt gördü birden

Besmele-i şerîfe, olduğunu anladı,
Ve içi sızlayarak, eğilip onu aldı

Öptü ve tâzim ile, giderdi çamurunu,
Güzel koku sürerek, yükseğe astı onu

O gece rüyâ gördü, bir âlim, yattığında,
Ona şöyle denildi, Bişr-i Hâfî hakkında:

"Git, Bişr'e haber ver ki, dün yaptığı bir işten,
Dolayı memnun olup, râzı oldum Bişr'den

İsmimi yerden alıp, nasıl temizlediyse,
Onu, günah işlerden, temizlerim ben ise

Nasıl benim ismimi, büyük tuttuysa o kul,
Ben dahî o kulumu, tutarım öyle makbul"

Uyandı sabahleyin, rüyâ gören o âlim,
Merak edip dedi ki; "Bu kişi acabâ kim?"

Hemen çıkıp aradı, onu o mahallede,
Nihâyet buldu onu, köhne bir meyhânede

Çağırttırıp dedi ki; "Sana bir haberim var"
Bişr dedi ki: "Acabâ, bana kim haber yollar?"

"Allahü teâlâdan, haberim var" deyince,
Ağlamaya başladı, o bunu öğrenince

Dedi ki: "Yoksa bana, kızıyor mu Rabbimiz?
Bana güceniyor mu, ne olur, söyleyiniz?"

O âlimin gördüğü, rüyâyı dinleyince,
Dönüp ahbaplarına, vedâ etti hemence,

Dedi: "Ey arkadaşlar, biz şu anda çağrıldık,
Beni bu meyhânede, göremezsiniz artık"

O âlimin yanında, "tövbe etti" böylece,
Büyük bir velî olup, edindi çok derece

O buyurur: Bağdat'ta, gördüm ben birisini,
Askerler kırbaç ile, döverdi kendisini

Dikkat ettim, bin kırbaç, vurdular kendisine,
Ve lâkin o sesini, çıkarmadı hiç yine

Baktım o zavallıyı, o kadar çok dövdüler,
Sonra onu bağlayıp, hapise götürdüler

Bu hâli merak edip, gittim onun yanına,
Niçin dövdüklerini, gizlice sordum ona

Dedi ki: "Ben bir kıza, âşık oldum iyice,
Onu sevdiğim için, dayak yedim bir nice"

Dedim ki: "Bu kadar çok, dövdü de onlar seni,
Ne için bir kerrecik, çıkarmadın sesini?"

Dedi ki: "Oan bana, bakıyordu sevdiğim,
O bakarken, sesimi, çıkarabilir miydim?"

Dedim ki: "Hak teâlâ seni hep görmektedir,
Hattâ senin kalbinden, geçeni bilmektedir

Rabbinin seni her an, gördüğünü bilseydin,
Acep nice olurdu o zaman hâlin senin?"

O bunu öğrenince, sararıp yere düştü,
Baktım Hak teâlânın, korkusundan ölmüştü

Evliyânın sözünde, rabbânî tesir vardır,
Onlara kavuşanlar, tâlihli insanlardır

EVLİYÂNIN İŞİNE KARIŞILMAZ

Ebû Abdullah Kâdî, Bişr-i Hâfî hazretlerinin yardımseverliğiyle ilgili bir kerâmetini şöyle nakletti:

Babamın şöyle anlattığını işittim: Bağdât'ta bir tüccar arkadaşım vardı Çok zengin idi Bir gün baktım bütün malını mülkünü fakirlere dağıtmış, iyi bir müslüman olmuştu Bunun sebebini sorduğumda, bana şöyle anlattı: "Bir gün Bağdât'ın bir câmisinde Cumâ namazı kılmaya gittim Namazı kıldıktan sonra gördüm ki, Bişr-i Hâfî câmiden çıktı Acele acele bir yere gidiyordu Ben kendi kendime, zühd ve takvâ sâhibi, dünyâya düşkün olmayan, haramlardan sakınan bir zât nereye acele acele böyle gidiyor diye merak ederek onu tâkib ettim Gördüm ki, önce bir fırına gidip ekmek aldı, sonra kebap yapan bir yere gidip kebab aldı Daha sonra helvacıdan helva aldı Ben kendi kendime böyle bir zâtın bunları alıp yiyeceğine kızdım Fakat nasıl yiyeceğini merak ederek tâkibe devâm ettim Bir süre sonra bir köye vardı Köyün câmisine girdi Baktım ki câmide yatalak bir hasta vardı Bişr-i Hâfî aldıklarını lokma lokma bu zâta yedirdi Ben bu arada köyü merak edip neresidir diye biraz dolaştım Sonra hastanın yanına gittim Bişr-i Hâfî'yi sorunca, Bağdât'a gitti dedi Burası Bağdât'a ne kadar uzaklıktadır diye sordum Bana 40 fersahdır (240 km) dedi Ben bunu duyunca, benim bu yolu gidecek param yok Burada kimseyi tanımam ve bu yolu yürüyemem dedim Hasta şahıs, bekle Bişr-i Hâfî haftaya gene gelir dedi Bekledim Cumâ günü tekrar geldi Hastayı aynı şekilde tekrar doyurdu Giderken, o şahıs Bişr-i Hâfî'ye:

"Bu adam Bağdât'tan senin arkadaşın, geçen hafta seninle berâber gelmiş Bir hafta burada kaldı Onu tekrar yerine götür" dedi Bana; "Sen benimle niye buraya geldin?" dedi Ben özür dileyerek, hatâmı söyledim ve af diledim "Haydi kalk ve yürü" dedi Akşama kadar yürüdük Akşam olmak üzere iken bana; "Sen Bağdât'ın hangi mahallesinde oturursun" dedi Ben falan mahallede otururum deyince, o mahallenin yolu burasıdır Git ve arkana bakma dedi Ben ondan sonra tövbe ettim ve bir daha böyle işlere karışmadım" dedi

1) Tabakâtü'l-Kübrâ; c1, s84
2) Hilyetü'l-Evliyâ; c8, s336
3) Tezkiretü'l-Evliyâ; s68
4) Keşfü'l-Mahcûb; s233
5) Câmiu-Kerâmâtil-Evliyâ; c1, s367
6) Risâle-i Kuşeyrî; s68
7) Bişr bin Hâris el-Hâfî (Dr Abdülhalîm Mahmûd) Kâhire-1974
8) Tabakâtü's-Sûfiyye; s39
9) Sıfatü's-Safve; c2, s214
10) Vefeyâtü'l-A'yân; c1, s112
11) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; (48 Baskı) s1044
12) Şezerâtü'z-Zeheb; c2, s60
13) Târih-i Bağdâd; c7, s67, 80
14) Kıyâmet ve Âhiret; s103
15) Mir'âtü'l-Cinân; c2, s92, 94
16) El-Bidâye ve'n-Nihâye; c10, s297
17) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c3, s116
18) Rehber Ansiklopedisi; c3, s8
19) El-A'lâm; c2, s54
20) Ravd-ur-Reyyâhîn; s61, 86, 144, 209
21) Tabakât-ül-Evliyâ; s109
22) Makâmât-ı Ebû Saîd; s22
23) Tehzîbü't-Tehzîb; c1, s444
24) Kâmûs-ül-A'lâm; c2, s1312
25) Brockelman; Sup1, s351
26) El-Kevâkibü'd-Dürriyye; c1, s208
27) Ravd-ül-Fâik; s149
28) Şerh-i Tearruf; s96
29) Tabakât-ı Ensârî; s71
30) Dirâsât fit-Tasavvuf-il-İslâmî s133-152