Sa'dî-İ Şirâzî

SA'DÎ-İ ŞİRÂZÎ

Evliyânın büyüklerinden İsmi, Muslihüddîn bin Muhlis eş-Şîrâzî, künyesi Ebû Abdullah'tır Sa'dî mahlasıdır 1193 (H589) senesinde Şîrâz'da doğdu 1292 (H691) senesinde orada vefât etti Kabri, Şîrâz'ın kuzeydoğusundadır On iki sene çocukluğu dışında, Sa'dî-i Şîrâzî, yüz iki senelik ömrünün otuz senesini ilim tahsîli ile, otuz senesini seyahat ve askerlikle, otuz senesini de talebe yetiştirmekle ve ibâdetle geçirdi

Sa'dî-i Şîrâzî, küçük yaşta yetim kaldı İlk tahsîlini Şîrâz'da Abdülkâdir-i Geylânî'nin halîfesinin derslerinde tamamlıyarak kemâle geldi Moğol istilâsı üzerine Bağdât'a gitti Bağdât'taNizâmiyye Medresesinde meşhûr Sıbt İbni Cevzî'den ilim öğrendi ve bir müddet bu medresede ilim tahsîli ile meşgûl oldu Burada tahsîlini tamamladıktan sonra, İslâm memleketlerini gezmeye başladı Anadolu, Mısır, Sûriye, Dehli, Âzerbaycan ve Belh'e uğradı Buralarda, Şihâbüddîn Sühreverdî başta olmak üzere birçok âlim ile görüştü Bu esnâda Moğollar veHaçlılarla yapılan savaşlara katılıp, cihâd etti

Bir defâsında Haçlılara esir düştü 1257 senesinde tekrar Şîrâz'a döndü Bu sırada, devlet başkanı Ebû Bekr, Moğollarla sulh yaptı Memleketi rahata kavuşturdu Bu hükümdar tarafından iyi bir kabûl gören Sa'dî, onun adına aynı sene Bostân adlı eserini ve bir yıl sonra aynı şekilde kendisine büyük saygı gösteren Veliahd İkinci Sa'd adına da Gülistân adlı eserini yazdı Bu eserleri sâyesinde kısa zamanda şöhreti memleketinin dışına taştı Birkaç sene sonra, hâmileri olan Ebû Bekr bin Sa'd bin Zengî ve oğlu İkinci Sa'd vefât etti Yerine küçük yaşta bulunan İkinci Sa'd'ın oğluMuhammed geçti Bu hükümdarla birlikte Salgurlu hânedanı çöktü 1264 senesinde Moğol hâkimiyeti altına girdi Bu karışıklıklar esnâsındaSa'dî tekrar Şîrâz'dan ayrıldı Mekke'ye gittiHac yaptı Ömründe on dört kerre hacca gitti

Gülistan adlı eseri ibretli hikâyelerle doludur Bunlardan bâzıları:

"Hikâye olunur ki: Bir sultan, halkına çok ezâ ve cefâ eder, halkın mallarını gasbederdi Sultânın zulmü o kadar ileri gitti ki, halk o beldeden akın akın kaçmaya başladı Halkın azalmasıyla, hazîne boşaldı, devletin gücü zayıfladı Düşmanlar sağdan soldan saldırmaya başladı Bir gün pâdişâhın meclisinde Şehnâme kitabını okuyorlardı Okudukları bahis Dahhak'ın saltanattan hal'i ve Feridun'un sultan olması hakkında idi Vezîr, Padişâha; "Feridun'un hazinesi, malı, mülkü, hizmetçileri ve adamları yok iken nasıl oldu da pâdişâh oldu?" diye sorunca, padişâh; "İşitmişsindir, bir takım halk onu büyük bir istekle desteklediler, onu kuvvetlendirdiler Böylece pâdişâh oldu" diye cevap verdi Bunun üzerine vezîr; "Madem ki halkın toplanmasına pâdişâh sebeb oluyor, sen niye halkını eziyor, perişân ediyorsun? Yoksa sen pâdişâh olmak istemiyor musun?" dedi Beyt tercümesi:

Sevmek lâzım halkı ve askeri cân u gönülden,
Çünkü halkı sâyesinde hüküm sürer sultan

Pâdişâh, vezîre; "Dağılan asker ve halkın toplanması için ne yapmalıdır?" diye sorunca, vezir; "Pâdişâh, âdil ve merhametli olmalıdır Pâdişâh âdil ve merhametli olursa, halk onun etrafında toplanır ve rahat yaşar Hâlbuki sende bu ikisi de yok" dedi Fârisî şiir tercümesi:

Nasıl ki kurt çoban olamaz
Zâlim de pâdişâhlık yapamaz
Zulmün temelini atan hükümdar,
Saltanâtın direğini yıkmış olur

Vezîrin bu sözleri pâdişâhın hoşuna gitmedi Vezîri hapse attırdı Çok geçmeden pâdişâhın amcasının çocukları saltanat dâvasına düştüler Etraflarına bir ordu toplayarak pâdişâha hücûm ettiler Pâdişahın zulmünden bezen halk da pâdişâha karşı baş kaldırdılar Sonunda pâdişâh tahtını kaybetti Saltanat, amcasının çocuklarının eline geçti Şiir tercümesi:

Zâlim pâdişâha felâket gününde,
Güçlü düşmanı kesilir dostu bile
İyi muâmelede bulunsa halka,
Olur bir ordu bütün halkı ona"

"Hikâye: Bir pâdişâhın acemi bir kölesi vardı Bir gün bu köle ile gemiye binmişti Köle o zamana kadar hiç gemiye binmemiş ve deniz görmemişti Gemi yolculuğunun bir takım sıkıntıları ve zorlukları vardı Köle, gemi limandan ayrıldığı andan îtibaren titremeye başladı Ne yaptılarsa köleyi sâkinleştiremedilerGemide âlim bir kişi vardı Hükümdâra; "Müsâde ederseniz ben onu susturayım" dedi Hükümdar da o zâta izin verdi O zât, köleyi denize attırdı Köle birkaç kere suya battı, çıktı Geminin bir tarafına can havliyle tutundu Onu saçından tutup gemiye aldılar Bu olaydan sonra köle, köşesinde sessiz ve sâkin oturdu Hükümdar âlimden bu işin hikmetini sordu O da; "Köle suya girmeden evvel, gemideki selâmetin kadrini ve kıymetini bilmiyordu İşte huzûrla, saâdet ve sıhhat de böyledir Huzûr içinde yaşıyan, mesûd olan, bir felâkete uğramadıkça, o huzûr ve saâdetin kıymetini bilmez İnsan hasta olmadıkça da, sağlığının kıymetini bilmez" dedi

Fârisî beyt tercümesi:

Bir belâya ve felâkete uğradığında mahzun olma,
Cenâb-ı Hakkın nice gizli lütufları vardır onda"

Sa'dî-i Şîrâzî buyurdu ki:

"Hak teâlânın lütuf ve ihsân buyurduğu bahta ve rızka kanâat etmeyen kimse, Rabbini bilmemiş ve O'na itâat etmemiş olur Ey bir yerde durmayan, sebât etmeyen, rızk için didinip duran, koşan kişi! Sakin ol, yuvarlanan taş üzerinde ot bitmez"

"Ey akıllı kimse! İster iyi, ister kötü olsun, kimsenin arkasından konuşma Çünkü hakkında konuştuğun kişi gerçekten kötü ise, onu kendine düşman etmiş olursun İyi ise, çok kötü bir iş yapmış olursun Biri sana gelip de filân adam kötüdür derse, iyi bil ki, o kendi kusûrunu söylemiş olur"

"Birisi şu ibretli sözü söyledi: Gıybet edecek olursam, anamdan başkasının gıybetini etmem Zîrâ böylece sevaplarım anama yazılmış olur!"

Ey iyi insan! Bir insanın iki şeyi dostlarına haramdır Birisi; onun malını haksız yere alarak yemek, diğeri; arkasından iyi olmayan şekilde konuşmaktır Biri senin yanında başkasının aleyhinde konuşuyorsa, zannetme ki başkasının yanında seni medheder Benim nazarımda bu dünyâda en akıllı insan, kendisiyle meşgûl olup, başkalarından gâfil olandır"

"Düşmandan lâf getiren, insana düşmandan daha büyük düşmandır Ey laf taşıyıcı! Düşmanım bile yüzüme karşı kötü şey söylemiyor Sen ondan daha büyük düşman olmasan, onun arkamdan söylediğini, gelip de yüzüme karşı söyler misin? Söz taşıyan, eski düşmanlıkları yeniler, kinleri tâzeler En yumuşak insanları bile çileden çıkarır Uyuyan fitneyi uyandıran kimseden en kısa zamanda kaç! Kavga iki kişi arasında yanan bir ateşe benzer Söz taşıyıcı ise, o ateşin sönmemesi için odun taşıyan oduncu gibidir"

"Ey insanoğlu! Adının unutulmamasını istersen, çocuğuna ilim, hüner, mârifet öğret ve onu

akıllı fikirli yetiştir Böyle yaparsan, arkanda seni rahmetle anan bir kişi bırakmış olursun"

"Ey yüzünde nûr kalmamış kişi Kalbini temiz tut Kararmış ayna iyi göstermez Yarın, azâba müstehak olmamanın yolunu ara Başkalarının ayıplarını arama Başkalarının ayıbını araştırmakla meşgûl olan, kendi ayıplarını göremez"

"Dil; şükretmek içindir Rabbini bilen, dilini gıybet için kullanmaz Kulak; Kur'ân-ı kerîm ve nasîhat dinlemek içindir Bâtıl ve boş sözler için değildir İki göz; Allahü teâlânın kudret ve san'atını görmek içindir Eşin dostun ayıbını görmek için değildir"

"Cenâb-ı Hak kulunu yoktan var etti Eline cömertlik, başına da secde kâbiliyeti verdi Aksi takdirde, ne el cömertlik, ne baş secde edebilirdi"

"Dil ile kulak, kalbin anahtarıdır Dil söylemeseydi, gönüllerin esrârı gizli kalırdı Kulak iyi bilgileri duymasaydı, insan nasıl bilgi sâhibi olurdu"

"Yavrum! Gençlikte, nefsin arzuları insanı kapladığı gibi, ilim öğrenilecek, ibâdet yapılacak en kârlı zaman da gençliktir Gençlikte şehvetin, asabiyetin kapladığı anlarda, dînin bir emrini yerine getirmek, ihtiyarlıkta yapılan aynı ibâdetten çok üstün ve kıymetli olur"

"Oğlum! Günah yükünün altına girme Zîrâ o ağırdır ve kaldıramazsın İyilerin tuttukları yoldan yürü git Dileyen, bu bahtiyarlığı bulur Sen alçak şeytanın kuyruğuna yapışmışsın İyilere ne vakit erişebileceğini bilmem Resûl-i ekrem, ancak onun yolundan gidenlere şefâat edecektir"

"Ey fakir! Sen hak yolunda oyun çocuğu sayılırsın Büyüklerin eteğini bırakma Mayası bozuk kimselerle düşüp kalkarsan, izzet ve vekarını kaybedersin O hâlde büyüklerin eteğine yapış Talebeler, çocuktan daha âcizdir Hocalar ise muhkem duvar gibidir Yeni yürüyen çocuk, duvara tutunarak yürür Sen de yeni yürüyen çocuk gibi, âlimlerin muhkem duvarına tutunarak yürü"

"Ey insanoğlu! Bugün günahlarından korkar isen, yarın birşeyden korkmazsın"

"Yâ Rabbî! Bize kereminle nazar kıl Biz kullarından ancak hatâ sâdır olur Yâ İlâhî! Senin rızkınla beslendik Senin ihsân ve lütuflarına alıştık Yâ Rabbî! Bizi bu dünyâda azîz kıldın Öbür dünyâda da azîz kılmanı senden umarız Azîz eden de sensin, zelîl eden de sensin Senin azîz kıldığın kimse horluk görmez Yâ İlâhî! İzzetin hakkı için beni zelîl etme ve günahlarımdan dolayı beni utandırma Başıma benim gibisini musallat etme Ukûbet çekeceksem, senin elinle olsun Dünyâda en kötü şey, bir insanın kendisi gibi birisinden cefâ çekmesidir"

Eserleri: Şâirin manzum ve nesir olan eserleri ölümünden sonra külliyât hâlinde bir araya toplanmıştır Bu külliyât, sonradan Bîsütûn diye şöhret bulan Übey bin Ahmed bin Ebî Bekr tarafından, 1325 senesinde, diğeri de 1334 (H735) senesinde olmak üzere iki defâ düzenlenmiştir İlki, kasîde ve gazellerin ilk harfine göre ve ikinci tertib ise son harfine göre yapılmıştır Külliyât, 16 kitap ve 6 risâle olmak üzere 22 eseri ihtivâ etmektedir Ancak külliyâta, mevcut isimlerin hepsinin bizzat müellif tarafından mı konulduğu kat’î olarak bilinememektedir Külliyâtta bulunan eserler şunlardır: 1) Takrîr-i Dîbâce, 2) Mecâlis-i Pencgâne, 3) Suâl-i Sâhib-Dîvân, 4) Akl-u Aşk, 5) Nasîhat-ül-Mülûk, 6) Risâle-i Selâse; Mülâkat-ı Şeyh Sa’dî bâ Abakahan, Risâle-i Tingiyânû, Risâle-i Melik Şemsüddîn, 7) Kasâid-i Arabiyye, 8) Mülemmaât, 9) Terciat, 10) Tayyibât, 11) Bedâyi’, 12) Havâtim, 13) Gazelliyyat-i Kadîme, 14) Sâhibiyye, 15) Mukatta’at, 16) Rubâiyyât, 17) Müfredât, 18) Hubsiyyât, 19) Hezliyyât, 20) Mudhikat, 21) Gülistân: Gülistân, nesir kısımlar arasına bir takım manzûmeler ilâvesiyle meydana gelmiş bir önsöz ve sekiz bölümden ibarettir

Türkçe’ye ve birçok doğu ve batı dillerine tercümesi yapılmıştır Sa’dî’nin bu eseri birçok kimseler tarafından taklid edilmiştir

22) Bostân: Manzum eserlerinin başında gelir Asıl ismi Sa’dînâme’dir Ancak bu eser, şarkta ve batıda daha çok Bostân adıyla tanınmaktadır Bostân; adâlet, ihsân, ahlâk, mertlik, tevâzu, rızâ, kanâat, terbiye, şükür, tövbe ve münâcaat gibi konuları içine alan 10 bölümden ibârettir

KİMİN GÜCÜ YETEBİLİR?

Buyurdular ki:

"Minnet, sâdece yüce Allaha mahsustur O'nun emirlerini yapmak, mânevî yakınlığa sebeb olur ve şükür edildikçe nîmetlerini bollaştırır İnsanın ciğerlerine giren her nefes hayatı uzatır, kişiye can verir Ciğerden çıkan her kirli nefes ise, insana ferahlık verir O hâlde nefes alıp verme birer nîmettir Nîmete şükür etmek vâcibdir Kimin gücü ve lisânı yetebilir, Hak teâlâya hakkıyla şükür etmeğe! Kulun yapabileceği en iyi iş, Allahü teâlâya karşı olan kusûrunu bilip, O'ndan af dilemesidir O'nun rahmeti her yeri kaplamış, verdiği nîmetler her yere yayılmıştır Allahü teâlâ kulunun kusûru dolayısıyla, onun rızkını kesmez"

"Ey kardeş! Bu dünyâ kimseye kalmaz Gönlünü, her şeyi yaratan Allahü teâlâya bağla Sana bu kâfidir Dünyâ mülküne güvenip bel bağlama Çünkü bu dünyâda senin gibi birçokları yaşamış ve sonunda ölüp gitmiştir Diyelim ki en sonunda ölüm vardır ve bu can ölüm yolunu tutacaktır O hâlde ister taht üzerinde can vermişsin, ister toprak üzerinde ne fark eder?"

SERHOŞUN ÎKÂZI

Bir fıkıh âlimi, yere yıkılmış bir sarhoşun yanından geçerken, kendi hâlini düşünerek böbürlendi Sarhoşa göz ucuyla bile bakmaya tenezzül etmedi Sarhoş başını kaldırarak fıkıh âlimine; "Ey iyi zât! Kavuştuğun bu nîmete şükret Sakın büyüklenme Zîrâ kibirden mahrûmiyet hâsıl olur Birini zincire vurulmuş görürsen gülme Senin de başına gelebilir Mukadderâtın belli olmaz Belki birgün sen de sarhoş olup yerlerde sürünebilirsin" dedi"

1) Nefehât-ül-Üns; s681
2) Bostan ve Gülistan
3) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; (49 Baskı) s1136
4) Rehber Ansiklopedisi; c15, s17
5) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c9, s233