İnsana Has Özellik: Utanma

İNSANA HAS ÖZELLİK: UTANMA
İlyas Kaplan


Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
"İlk peygamberlik kelâmından zamanımıza kadar gelip insanların ulaştığı söz, utanmadığın zaman dilediğini yap, sözüdür"(1)
Açıklama
Haya, bir değişiklik ve inkisar halidir ki, insa-na kınandığı ve ayıplandığı çirkin bir işten do-layı arız olur İnsanlarda haya büyük ve değerli bir vasıftır Hayası tam olanlar, çirkin ve hoşa gitmeyen her iş ve hareketten, bayağı ve âdi sözden kaçınırlar Haya, fenalıklardan insanı alıkoyan bir haslettir İnsandan bu güzel haslet kalktığı zaman insan her fenalığı yapabilecek kı-vama gelir ve kimseden çekinmeden pervasızca çeşitli rezaletler işler Hadîs-i şerif bunu ifade et-mektedir Bundan başka bir takım değişik gö-rüşlerle manası açıklanmaktadır Bu görüşler şunlardır:

1- Geçen peygamberlerin şeriatından olup, hükmü kalkmayan, doğruluğu, güzelliği üzerin-de ittifak olunan ve bu ümmete varıncaya kadar tevarüs edilen bir huydur İnsan utanmadığı za-man, bu hayasızlık hali onu dilediği işi yapmaya sevk eder, vicdanında engelleyici bir engel bu-lamaz Bunun için insan haya etmelidir ki, haya onu kötü şeylerden engellesin Hadîste "Utan-madığın zaman dilediğini yap!" demek, insanı kötü işi yapmaya teşvik değildir Utanmayan kimse, dilediğini yapar, demektir Daha doğru-su, fenalıklardan seni engelleyecek bir utanman yoksa nefis arzularının sana emrettiği şeyleri yap Çünkü Allah seni görüyor, cezanı verecek-tir, manasını taşır Nitekim Cenab-ı Hak:
"Dilediğinizi yapın zira Allah işledikle-rinizi hep görüyor Amellerinize göre size ceza verecektir"(2)
2- Ayıptan utanmazsan, yüzün kızarmazsa iyi, kötü nefsin neyi emrediyorsa onu yap, yani bunları yaparsan cezanı çekersin diye bir azar-lama manası taşır
3- Yapacağın bir iş sonunda utanma halin-den emin isen, utanılacak bir iş değilse, bu gibi işlerden dilediğini yap, demektir
4- İstediğini yap, cezasını çekeceksin, diye bir korkutma manası taşır
5- Hadîs-i şerîf ibahe manasını ifade eder Bir şeyi yapmak istediğin zaman, eğer o iş Allah'tan ve insanlardan utanmayı gerektire-cek bir şey değilse onu yap, istersen de yapma
Haram ve mekruh olan şeyleri işlemek utan-mayı gerektirir Böyle işlerden kaçınmanın bir ilâcı da hayadır Haya bulununca haram ve mekruh işlerden kaçınılmış olur Allah'tan ve insanlardan utanmak en iyi bir haslet olup, fe-nalıklara engel olduğundan hadîs-i şerîf mü' minleri utanmaya teşvik etmekte ve böylece haktan ayrılmamayı açıklamaktadır

İnsanın utanması şu üç şeye karşı olur:
1- İnsanın Allah'tan utanması ki, Allah'ın emirlerine sarılması ve yasaklarından kaçınma-sıdır Allah'tan haya etmeyen yasakları çiğner, emirlere karşı laubali olur
2- Bir kimsenin diğer insanlardan haya et-mesi: İnsanlardan utanmayan, insanların ayıp ve çirkin gördüğü şeyleri de yapar, aldırış et-mez İnsanlardan da utanmalıdır ki, fena söz ve hareketlerde bulunmasın
3- İnsanın kendi nefsinden utanması: İnsa-nın kendi yaşına ve haline bakarak yalnız ba-şına bulunduğu zaman kötülüklerden sakınma-sıdır Bu olgun kimselerde bulunan bir haldir Bir kimsede bu üç şekil üzere haya bulununca, işte o kemale ermiş demektir

1) Ebu Davud, Edeb, 6
2) 41 Fussiet,40