İslam'da Fıkhi Mezhepler Tarihi

Takdim

Aziz Okuyucu;

Allahu Teâla hazretlerinin lûtfu ile, Peygamber Efendimizin ve onun güzide Ashabından sonra, yüce dinimizi en iyi anlayan ve en güzel izah buyuran İlim, İman, cebret ve şecaatleri dillerde ve gönüllerde eksilmeyen büyük Mezheb İmanılnrımızın ilmi dehâlarını ve mezheblerini anlatan bu değerli kitabın 2 baskısını sizlere sunmanın bahtiyarlığı içindeyiz

Bu eserde; bu büyük insanların, engin ahkâm bilgileriyle, Allanın ve onun Resulünün emirlerini en ince teferruatına kadar nasıl inceledikleri Şeriat deryasının uçsuz bucaksız köşelerini keşfedip insanlığın hizmetine nasıl sundukları anlatılmıştır

Onların çalışmaları sırasında ne gibi güçlüklerle karşılaştıkları, gadre uğratılıp hatta işkence görmeleri, fakat asla yılmamaları, muarızlarına hiç bir zaman taviz vermemeleri izah edilmiştir

Böylece çağımızın büyük inceleme kitaplarından biri ortaya çıkmış, bütün müslümanların, bu büyük din İmamlarının hayatları hakkında daha kolay bilgi edinmeleri sağlanmıştır

İçinde bulunduğumuz bu asırda tercümesini sunduğumuz bu eseri kaleme alan büyük üstad, Muhammed Ebu Zehra'dır Hayatım İslâmî İlimlere vakfeden çağımızın büyük İslâm Hukuku Profesörlerinden bu kıymetli insanın 1974 yılında aramızdan ebediyen ayrıldığını büyük bir üzüntü ile öğrenmiş bulunuyoruz, kendisine Allah'dan rahmet dileriz

Eserin tercümesini, Ankara Üniversitesi İlâhiyyat Faküitesi'nin muhterem Hocalarından Dr, Abdülkadir Şener yapmıştır Kısa bir zamanda birinci baskısı tükenen bu kitabı ikinci baskıya hazırlanması sırasında titizlikle gözden geçiren mütercime teşekkürlerimizi arzederiz

Okuyucumuza böyle bir eseri 'kinci defa takdim etmeyi yayınevimize müyesser kılan Allaha hamdeder; Bu türiü lûtf ve ihsanlarını daim etmesini niyaz eyleriz

Tevfîk Allahtandır

HİSAR YAYINEVİ[color="Red"]


Mütercimin Önsözü

Tercemesini sunduğumuz bu eser, Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi İslâm Hukuku Profesörü Muhammed Ebû Zehra (1898 - 1974) tarafından kaleme alınmış ve Kahire'de Muhaymir Matbaasında (Darû'1-Fikr neşri, tarih yok) basılmıştır Eserin Arapça metni iki cilt halinde olup birinci cildi, siyasî ve itikadî mezhebler tarihine tahsis edilmiştir Biz, sadece branşımızla ilgili olan ikinci cildi (İslâmda Fıkhı Mezhebler Tarihini) dİlimize çevirmekle yetindik[color="Red"]

Önsözünden de anlaşılacağı gibi eserde ictihad, fetva ve mez-heblerin doğuşu hakkında uzun bir GİRÎŞ'ten sonra kronolojik sıraya göre:

tmam Zeyd ve Mezhebi, îmam Cafer ve Mezhebi, tmam Ebû Hanife ve Mezhebi, İmam Mâlik ve Mezhebi, îmam Şafii ve Mezhebi, İmamAhmed b Hanbel ve Mezhebi, Dâvûd ez-Zâhiri, İbni Hazm ve Zahiri Mezhebi, îbni Teymiyye ve Görüşleri, açık ve İlim adamına yakışan tarafsız bir dille anlatılmıştır

İslâm Hukuk Tarihinin ilk ve önemli devirlerini içine alan bu eser, müslümanlarm körü körüne mezheb tartışmalarına girişerek, gelişi güzel birbirini itham etmemesi, belli başlı fıkıh mezheblerinin gerçek yönünü tanıması, bu nıezheblerin İmamlarının düşünce ve görüşlerini doğru olarak öğrenmesi için yazılmıştır

Gazete sütunlarından kahvehane köşelerine, köy odalarından Üniversite çevrelerine kadar mezheb tartışmaları yapılan memleketimizde de aydınlatıcı, müslümanlan birbirine yaklaştırıcı ve bu gibi tartışmaların ilmî bir zemin üzerinde yapılmasını sağlayıcı böyle eserlere duyulan ihtiyaç daha az değildir îşte bir dereceye kadar bu ihtiyaca karşılık vereceğini düşünerek, bu eseri, Arapçadan Türkçemize çevirmede fayda umduk

Yazarın önsözünde mezheb İmamları kronolojik sıraya göre zikredildiği halde, İmam Zeyd ve İmam Ca'fer bölümleri kitabın sonuna konmuştur Biz fikirlerin tarihi bakımdan birbirine olan bağ ve insicamını bozmamak için, İmam Zeyd ile İmam Ca'fer bölümlerini kronolojik sıraya koyduk Ayrıca metinde yaptığımız bu değişikliği, hayatta iken rahmetli müellife bildirip muvafakatim aldık

Eserin tercemesini daktilo etmek, baskı hatalarını düzeltmek ve terceme sırasında yardımcı olmak suretiyle değerli emeklerini esir-genıiyen Ankara İmam - Hatip Okulu Meslek Dersleri Öğretmeni arkadaşım İsmet Şimşek”e, sözümü bitirirken teşekkürü zevkli bir borç bilirim

Gayret bizden, basan Allah'tandır

2951978 Abdulkadir ŞENER[color="Red"]

Önsöz

Verdiğin nimetler için övgü ve şükür sanadır, Allahım Başarılı kıldığın için lütuf senindir Sana yakarır, sana koşarız Yaptığımız her iyilik senin yardımınla ve senin lutfunladir İyilikten başka yaptığımız her şey, ancak kendimize ait ve tedbirsizliğimizin eseridir Sen, her iki halde de bize karşı merhametlisin Bağışlayıcı ve yarlıgayıcı sensin!

Alemlere rahmet olarak gönderdiğin Peygamber'e salât ve selâm eyleriz O'nun izinden giden sapmaz O'nun hidayet nişanesi olan âl ve ashabına ve onların yoluna gerçekten uyanlara kıyamete kadar salât ve selâm olsun!

Allah, İslâm'ın sekiz büyük İmamı hakkında birer ciltlik sekiz eser yazmaya beni mavaffak Jnldı İşte îslâm ilmini yayan, ilmî me-saileriyle, büyük bir titizlik ve derin bir anlayışla ictihadlarda bulunan bu İmamların yolunu, uzak-yakın bütün İslâm ülkelerinde yığın yığın müslüman kitleleri takip etmiş ve etmektedir

Bu sekiz İmam, kronolojik sıraya göre şunlardır:

1 — Zeyd b Ali Zeynelâbidin (80-122 H)

2 — Ebu Abdillah Cafer es-Sadık b Muhammed Bakır (80-148 H)

3 — Ebu Hanife Numan b Sabit (80-150 H)

4 — Mâlik b Enes (98-178 H)

5 — Muhamed b Idris eş-Şafiî (150-204 H)

6 — Ahmed b Hanbel (161 - 241 H),

7 — İbn-i Hazm el-Endelüsî (384 - 456 H)

8 — Takıyyüddin b Temiyye (661-728 H)

Bu sekiz kitap, kendisini İslâm Hukuku'na vermiş ihtisas sahiplerinden başka okuyuculara ağır gelmektedir Bunun içindir ki bir çokları, benden bu kitapların daha kolay okunacak ve genel kültür sahibi olmak isteyenlerin de yararlanmasını sağlayacak bir duruma gelmesi için onları biraz kısaltmamı, bununla beraber ihtisas sahiplerinin de, bütün istediklerini bulamasalar bile, hiç olmazsa faydalanacakları ve her okuyucunun seviyesini aşmayacak, ihtisas sahiplerinin zevkini bozmayacak, büyüklerin küçümsemeyeceği ve az çok İslâm kültürüne sahip olan gençlerin anlamakta zorluk çekmeyeceği bir şekle koymamı istediler

Ben de onların bu isteklerini yerine getirmek zorunda kaldım Çünkü, böylece bu eserlerin faydası umumileşmiş olacaktır Ayrıca ihtisas sahibi olmayanlar da seleflerinin üstün çalışmalarını ve onların Fıkıh denizine dalışlarını; ellerinde Kur'an, Sünnet ve Sahabîlerin Fıkhından, mücehhez oldukları anlayış silâhından, yollarını aydınlatan ihlâstan, kendilerini şeytan ve nefsi "arzulara, sapıklığa karşı koruyan züht ve takva zırhından başka imkânları bulunmadığı halde, ne derecede verimli bir gayretle Kur'an, Sünnet ve Sahabiler'in Fıkhı gibi İslâm'ın ilk kaynaklarından faydalanarak, İslâm Hukuku'nun temelini sağlam bir şekilde nasıl tesis ettiklerini göre çeklerdir

Onlar, İslâmî hakikatlara nüfuz etmekte öyle keskin bir görüşe sahip idiler ki bununla istediklerinden uzaklaşarak, hedeflerinden başka bir yöne gitmiyorlar ve basiretlerini aydınlatan ihlâsları sayesinde gerçekleri hakkiyle kavrıyorlardı Çünkü ihlâs, gönlün feneri ve akim rehberidir

Zaman zaman bir kısım dergilerde bu İmamlar hakkında kısa makalelerim, diğer bir kısım dergilerde de daha uzun incelemelerim yayınlandı

Bu eserde adı geçen sekiz İmamı ve onların mezheplerini, fazla teferruata girmeksizin, ele alıp inceledik

Bu İmamlardan ikisi (Zeyd ve Cafer es-Sadık) Şia İmamları olup Peygamber (S A)'in Ehl-i Beyti'ne mensupturlar Fazilet ve şöhretleri herkesçe bilinmektedir Bazı din kardeşlerimizin bunları aşırı derecede kutsallaştırmaları, onların şerefini aşağı düşürmez Fakat bu durum karşısında bizim, müslümanİarın kalplerini birleştirmeye vesile olacak bir şekilde bu iki İmamın haltercemelerini yazıp mezheplerini inceleyerek bunlarla ilgili yanlış kanaatleri gidermemiz gerekmektedir

Bu ünlü fıkıh İmamlarını ve onların mezheplerini geniş bir şekilde öğrenmek isteyenler o sekiz ciltlik eserimizi, özet halinde öğrenmek isteyenler de bu kitabımızı okuyabilirler

Nefsimizin gururundan bizi koruması için Allah'a sığınır, bizi yazdığımız, söylediğimiz ve yaptığımız her şeyde başarılı kılmasını ve bize doğru yolu göstermesini O'nun yüce kereminden niyaz eyleriz

Muhammed EBU ZEHRA[color="Red"]

Giriş

İslâm Hukuku'nun ilk kaynağı Kur'an ve Sünnet'ten alınan nass'lardır Kur'an, İslâm Hukukunun anayasasını teşkil eder; bir kısım teferruatla ilgilenmez Sünnet ise, bu teferruatı açıklar ve bunların büyük bir kısmını beyan eder; yeni olaylar karşısında insanlara ışık tutar ve Kur'an nass'larına uygun olarak hukukun gelişmesini sağlayacak ana prensipleri kor İslâm Hukuku'nda Kur'an'la Sünnet'i tamamen birbirinden ayırmak imkânsızdır Çünkü bunlar, İslâm Hukuku'nun temeli ve ana kaynağıdır İslâm, uyulması gereken bir dindir Sadece âkla ve insan tecrübesine dayanmaz O, semavi ve ebedi bir dindir Dünya durdukça ve insanlar var oldukça bu din yaşayacaktır

Dinin ilk başvuracağı kaynak daima akıldır İslâm dini de bütün meselelerinde akıl ile ahenk halindedir Hattâ bir bedevi şöyle demiştir : «Muhammed neyi yap dediyse, akıl onu yapma demiyor; tersine, Muhammed neyi yapma dediyse, yine akıl, onu yap demiyor» Bu, selim fıtratın hükmüdür

Dinde asıl olan nakildir İslâmiyet de, bir din olarak, elbette temelinde nakle dayanır Şüphesiz ki nakle dayanan din hükümlerini anlayıp ortaya koymakta aklın görevi büyüktür Akıl bu sahada düşünürken iki türlü davranışta bulunur:

1 — Dinî nass'ların maksat ve amaçlarını kavrar Her nassın ifade ettiği hükmün inceliğini bilir Aynı durumlarda o hükmün tat*bik edilmesini sağlayacak gerçek sebebleri (illetleri) tespit eder Daha sonra çeşitli hükümlerden çıkardığı sebebler (illetler) in toplamından dînî emirlerin maksatlarını idrak eder îşte bunların hepsi insan fikrinin işleme alanına girer

2 — Hakkında nass bulunmayan olaylarda, mevcut nass'lara dayanarak hükümler çıkarır Çünkü olaylar sonsuzca meydana gelir Mevcut nass'lar ise mahduttur O halde mevcut nass'larm ışığıaltında hakkında nass bulunmayan hususlara dair hükümler çıkarmak bir zarurettir Bu noktada, akim her iki işleme alanı birleşmiş olur

İslâm Hukuk Ekolleri'nin metodları değişebilir; fakat hepsi de nass'lann gölgesine sığınmaktadır ve bu nass'larm otoritesini bir yana bırakıp sınırlarını aşamaz İslâm hukukçularından bir kısmı, sadece nass'lann ifade ettiği hükümlerle hakkında nass bulunmayan olaylar arasmda kıyasta bulunmakla yetinmiştir Hukukçunun nass'-lardan çıkardığı sebeblere «İlletler» denir O bunları, hakkında nass bulunmayan olaylara tatbik eder Böylece nass'ların illetini kavrayarak, hakkında nass bulunmayan hâdiseye onların tatbik edilmeye elverişli olup olmadığını inceler İşte buna «Kıyas Metodu» denir

İslâm hukukçularından bir kısmı bu kıyası almakla beraber dînî hükümlerin genel amaçlarını (ki bunlar insan maslahatlarıdır) tespit etmiş, şer'î hükümlerin gayesine uygun olan maslahat yönünü tutmuştur Burada, özel bir güçlüğü kaldırmak esası mevcuttur

Bazıları da nass olmayan yerde aklı hakem kılmıştır; akıl da, aslında bizzat maslahata dayanmaktadır

O halde şer'i hükümleri bilmek için ictihad şarttır İçtihadın alanı ise yukarıda işaret ettiğimiz aklın iki düşünme sahasıdır îctiha-dm bu ikisinin üstünde bir işleme alanı daha vardır; o da, nass'lann lâfızlarından mânâlarını kavramak, onlardan hükümleri çıkarmaktır Çünkü her müslüman nass'lardan hükümler çıkaramaz Dolayısiyle buhlan çıkarmak için sabit kaidelerin bulunması gerekir Bu kaideleri Peygamber'den İlim alanlar daha iyi kavrarlar; çünkü onlar, Peygamber ile beraber yaşamışlar ve bu bakımdan seviyeleri yüksektir Hz, Ömer, Ali, Ebu Bekr, Zeyd b Sabit, Abdullah b Mes'ud, Abdullah b Ömer, Abdullah b Abbas ve Sahabilerin diğer bilginleri bunlardandır ,

Bundan başka, her müslüman, Kur'an ve Hadis nass'larını tamamen bilemez ve bu yüzden de ilme ve delile dayanarak fetva veremez Bu itibarla içtihadın yeni olduğu sahabiler devrinde İslâm âleminin birden bire genişlemesiyle birçok hâdiseler içtihada şiddetle lüzum göstermiş, dolayısiyle nıüctehidler ve onlara uyan birçok kimseler bulunmuştur Sahabîler arasmda fetva veren, fetva soran kimseler pek çoktur

İslâm Hukuku'nda ictihad dört devreye ayrılır :

1 — Peygamber devrindeki ictihad,

2 — Sahabîler devrindeki ictihad,

3 — Tabiîn devrindeki ictihad,

4 — Müctehid İmamlar devrindeki ictihad[color="Red"]

[1] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/3
[2] Sözünü ettiğimiz siyasî ve itikadî mezhebler tarihini İçine alan birinci «cilt E Ruhi Fığlalı - Osman Eskicioğlu tarafından Ttirkçeye çevrilmiş ve «Îslâmda Siyasî ve İtikadî Mezhebler Tarihi» adıyla yayınlanmıştır (Ya&mur Yayınevi, İstanbul, 1970)
[3] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/13-14
[4] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/15-17
[5] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/19-20

1- Peygamber Devrinde İctihad

Peygamber (SA)'in asrında ictihad vardı Fakat sınırlan çok dardı Çünkü vahiy devam ettiği için içtihada geniş çapta lüzum yoktu Sahabîler bu devirde Peygamberden uzak olduklan zaman ictihadlarda bulunuyorlardı Meselâ; Amr Îbnü'1-Âs'ın da bulunduğu sefere çıkmış olan bir müfrezede bir kısım sahabîlerin gusül etmesi gerekmişti Su çok soğuktu, kullanılması imkânsızdı Suyu ısıtma imkânını da bulamamışlardı Bunun üzerine teyemmüm ederek na-mazlannı kıldılar Müfrezede bulunanlardan bir kısmı teyemmümle namazlarını kıldıkları halde gusletme imkânına kavuştuktan sonra namazlanm iade ettiler Bazıları da iade etmediler Peygamber (SA) bu içtihadın her ikisini de kabul etti Gerçekten netice değişmiyordu İkinci gurup ihtiyat bakımından namazlarını iade etmişti Halbuki burada ihtiyatı gerektiren bir şey yoktu Fakat Peygamber (SA) onların gösterdiği takvayı doğru buldu Birinci gurubu tasdik etmesi ise namazın iadesine lüzum olmadığını göstermektedir

Peygamber (SA) de ictihad'da bulunurdu Bazı kimseler dîni hususlarda O'na sual sorup fetva alıyorlardı Bazıları günlük hayatla ilgili, aile, toplum veya çeşitli sosyal münasebetler sebebiyle Peygamber (SA)'den fetva istiyorlardı O da, Kur'an ile yahut kendisine gelen herhangi bir vahiy ile veya ictihad'da bulunmak suretiyle bunlara fetvalar veriyordu

Peygamberin içtihadında hatâ bulunacak olursa Allah O'nun hatâsını vahiy yoluyla düzeltiyor ve hakikati bildiriyordu Nitekim Bedir esirleri hakkında Peygamber (SA), Sahabîleri ile müşaverede bulunmuştu Sahabîlerden bazıları kayıtsız şartsız serbest bırakılmalannı, bazıları da hepsinin öldürülmesini teklif ettiler Peygamber (SA) ise, bu iki görüşün dışında fidye mukabili esirlerin ailelerine dönmeleri fikrini ileri sürdü Bu durumda Allah Teâla, savaş devam ettiği müddetçe esirlerin fidye mukabili bırakılmayacaklannı bildirdi Savaş ise, Bedir'den sonra da Mekke müşrikleriyle müslümanlar arasında devam etmekte idi Bu savaş, ancak hicretin sekizinci yılında Mekke'nin fethinden sonra nihayete ermiştir Bu hususta Cenabı Allah şöyle buyurur: «Hiç bir peygamberin yer yüzünde ağır basıp zaferler kazanıncaya kadar esirler alması vâki olmamış tır Siz geçici dünya malını istiyorsunuz Halbuki Allah Ahireti istiyor, Allah azizdir, hakimdir Eğer Allah'ın geçmiş bir yazısı olmasa idi aldığınız (fidye)'de size herhalde büyük bir azap dokunurdu Artık elde ettiğiniz ganimetten helâl - hoş olarak yeyin Allah'tar korkun Şüphesiz ki Allah çok yarhgayıcı, çok esirgeyicidir Ey Peygamber, ellerinizdeki esirlere de ki: Eğer Allah'ın ezelî ilmine göre yüreklerinizde bir hayır varsa O, size sizden alınandan daha hayırlısını verir ve sizi yarhgar Allah çok yarhgayici, çok esirgeyici*dir»[color="Red"]

Burada şöyle bir sual sorulabilir: Niçin Allah, Peygamber'e hakikati ilk önce vahiy yoluyla bildirmedi de O'nu hatâ ettikten sonra uyardı? Buna şöyle cevap verebiliriz: Allah, insanların kendi görüşlerine güvenerek onları değişmez gerçekler saymamalarını ve hakikati tam olarak Allah'ın bileceğine, Peygamber gibi yüksek bir şahsiyetin dahi yanılabileceğine inanmalarını göstermek istemiştir

Peygamber'in hatâsı Allah tarafından düzeltilmeden bırakılmaz Hele bu hatâ, teşri' (yasama) hususunda, başka bir deyişle, şeriatın prensipleriyle ilgili olursa; esirler hakkındaki biraz önce zikredilen hükümler gibi

İslâm Hukukçularından bazıları burada ileri giderek, Peygamber'in içtihadıyla olan bir hükme uymak gerekmez, diyorlar Biz de diyoruz ki, bu çok ağır bir sözdür ve gerçeğe hiç uymamaktadır Çünkü Peygamber (SA)'in şer'î prensipleri beyanında hatâ olmaz O, emri Rabbından almaktadır O halde vahiyle olsun ictihadla olsun, Peygamber insanlara yanlış olarak nasıl tebliğde bulunabilir Zira onun içtihadında bir yanlışlık olacak olursa, Allah, kendisini bir vahiyle ikaz eder

Bazan şer'i hüküm ve prensiplerin dışında dünyevi bir şey hakkında Peygamber hatâ edebilir Meselâ; Peygamber, Bedir savaşına hazırlanırken uygun olrmyan bir yeri ordugâh yapmak istedi Bazı sahabîler kendisine iyi bir yeri ordugâh yapmasını söylediler Şüphesiz bu hatâ, dîni bir prensip meselesi değildir, savaşla ilgili bir meseledir Bu hususta istişare etmek uygun olur Peygamber de bu türlü konularda sahabîîerle istişarede bulunurdu

Dişi hurma ağacının çiçeklerine erkek hurmanın tohumlarından sun'î bir şekilde aşılanması hususunda bir kısım sahabiler Hz Peygamber'e başvurdular; O da, aşılamamalarını söyledi Bunun üzeri ne o yıl hurma bol ürün vermedi Bu vesîle ile birisi Peygamber'e başvurarak durumu anlattı Peygamber Efendimiz de, «Siz dünya işlerini daha iyi bilirsiniz» buyurdu

Birtakım sapık kimseler, bu hadîs'i çığrmdan çıkarıp şer'î hükümlerin hepsini iptal edecek kadar ileri gittiler Bu kimseler, Kur'-an'ın ve Paygamber (SA)'in emirlerini, şer'î prensipleri, hurma çiçeklerinin aşılanması mesabesinde görerek san'at, ziraat, iktisat içtimaî ve ailevî dünya meseleleri hakkında insanların daha iyi bii bilgi sahibi olacaklarını ve aynı zamanda, Kur'an ve Sünnetin nass'-larma aykırı bile olsa, istedikleri gibi hükümler koymaya, haramı helal, helâli haram yapmaya yetkili sayılacaklarını iddia ettiler

Böyle bir anlayış, Allah ve Resulüne iftira etmek demektir On*lar, Allah'ın şu sözünü unutuyorlar: «Dillerinizin yalan yere vasıflandırageldiği şeyler için şu helâldin bu haramdır demeyin Çünkü Allah'a iftira etmiş olursunuz»[color="Red"]

Yukarıdaki hadîs-i şerif san'at, ziraat gibi hususlarla ilgilidir Onlar, Peygamber (SA)'in ziraat, ticaret, camcılık, dericilik, doku macılık ve buna benzer çeşitli sanat kollarında derinliğine bilgi sahibi olduğunu mu sanıyorlar? Eğer böyle düşünüyorlarsa son derece de yanılıyorlar Semavî bir din getiren Allah elçisi ile bir teknisyeni veya taciri birbirine karıştırıyorlar Bunlar bu sakîm görüşlerinden kurtulabilmek için yukarıdaki hadis-i şerifin ne için varit olduğunu bilmek zorundadırlar Bu hadîsin konusu ise, hurma ağacını aşılamak gibi sanat ve ziraatla ilgilidir Elbette Allah'ın elçisi ve Onun getirdiği şeriat, bu gibi sakat anlayışların üstündedir

Peygamber (SA), iki hasım arasında hüküm verdiği zaman bazen yamlabileceğini düşünürdü Bunun içindir ki bir hadisinde şöyle buyurmuştur: «Siz bana muhakeme edilmek için geliyorsunuz belki bazınız delil getirme bakımından diğerinden daha zayıf ola bilir Bir kimse kardeşinin hakkını koparıp alırsa, ona ateşten bir parça verilmiş olur» Peygamber'in böyle düşünmesi teşri' olmayıp hüküm verme (kaza) meselesidir Bu ise, İslâm dininin getirdiği prensipleri tatbik etmektir, tatbik ile teşri' arasında büyük bir fark vardır Peygamber (AS), tatbik ederken, delilleri dinleyerek bir insan gibi hareket etmektedir Vahyi Allah'tan alıp insanlara tebliğ ederken de, bir peygamberdir Bu ikisi arasındaki fark çok büyüktür

İslâm hukukunun mantığından ayrı bir mantığa sahip olan Avrupa kanunları ile uğraşan bazı hukukçular şöyle bir itirazda bulunabilirler : Yargılama (kaza) prensipleri, bazan uyulması gereken bir kanun mahiyetini alır; meselâ Temyiz Mahkemelerinin kararları kanun yerine geçer Bunlara şöyle cevap verebiliriz: Sizin söz konusu ettiğiniz kanunlar insanlar tarafından konulmaktadır Temyiz mahkemelerinin kararları ise, bu kanunların tefsiri mahiyetinde olup bir yasama (teşri') değil, özel halleri izahtan ibarettir Bu kararlarda hatâ ihtimali olduğu gibi bu kanunların uygulanmasında dahi hata bulunabilir Hâkimlerden yanlış hüküm verenler bulunduğu için bu hükümleri bozacak yüksek mahkemelerin bulunması tabiîdir Hülâsa, mahkemelerin verdiği isabetsiz hükümleri düzelimek, teşri' sayılmayıp bir tatbikten ibarettir Bu dahi bazen hatalı olabilir

Peygamber (SA)'in her hangi bir yargılama (kaza) sırasında yanıldığını bilmiyoruz Çünkü O, son derecede doğru ve âdil olduğu gibi, kendi tebliğ eylediği dini de çok iyi biliyordu Allah O'na öyle keskin bir görüş vermişti ki, davacıların O'nu atlatması imkânsızdı; Peygamber'in kendisinin yamlabileceğini düşünmesi, kendinden sonra gelecek hâkimlerin çok dikkatli olmaarı için bir uyarmadır Çünkü Peygamber (SA) biliyordu ki insanlar, dünyada hâkimin pençesinden kuvvetli bir müdafaa ve bâtıl deliller sayesinde kurtulabilirler Fakat, Âhirette Allah'ın adaletinden kaçamazlar O halde insanlar dâvalarında Allah'tan korkmalı, dâvanın müdafaa ve delil getirme yarışması olmadığını, onun hakkı aramak olduğunu bimelidirler Hakkından başkasını isteyenler, bâtıl yollarla başkalarının hakkını yemek istemektedirler îsterse onlar bu fiillerini hâkimlerin hükmü ile süslemiş olsunlar

Kısaca diyebiliriz ki; Peygamber (SA)'in Allah'ın emirlerini beyan ederken yaptığı ictihadlarda hatâsı olmaz Şayet bir hatâsı, olursa, Allah, O'nu derhal vahiy yoluyla uyarır Sanat, ziraat, ticaret gibi dünya işlerinde hatâ etmesi imkânsız birşey değildir Çünkü peygamberlik görevi bunlar değildir Peygamberlik, şeriatı tebliğdir Yargılama (kaza) esnasında yanılmasını düşünmesi bir ihtimalden ibarettir Muhakeme ederken yanılması mümkün olduğu halde O'nun yanıldığına dair elimizde hiç bir delil yoktur[color="Red"]

[6] Enfal Sûresi, 67-70
[7] Nahl Süresi, 116
[8] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/21-24

2- Sahabîler Devrinde İctihad

Peygamber (SÂ), irtihal etmeden önce peygamberlik görevini en üstün şekilde yerine getirdi ve Rabbinin emirlerini hakkı ile teb*liğ etti Bu hususta Allah şöyle buyurur: «Bugün sizin dininizi kemale erdirdim, üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve din olarak size İslâm’ı seçtim»[color="Red"]

Bizans'ın Suriye valisinin, tebaasından müslüman olanları öldürmesi dolayısıyla Peygamber (SA), îslâm ordularını Şam üzerine yolluyordu Çünkü yeni dine mansup olanları korumak ve onları müslüman oldukları için işkenceye uğratmamak zaruri idi

Peygamber (SA) Iran İmparatoru (Kisra)'na İslâmiyeti tebliğ etmek üzere elçi gönderdiği zaman Kisrâ buna, Peygamber (SA)'i öldürecek birini yola çıkarmakla cevap verdi Fakat Allah onu, niyetini gerçekleştirmeden helak etti Böyle bir durumda tecavüzü aynı şekilde karşılamak gerekiyordu Peygamber (SA)'in, insanları hakka çağırmasına engel olacak şeylere karşı koyması ve hakkı duyurmasını önleyecek her engeli yok etmesi gerekiyordu

Bunun içindir ki, Peygamber (SA)'in irtihalinden sonra, müslümanlar, îran ve Bizans ülkelerine akınlara başladılar Bu ülkeleri fethedip halkını hakka ve doğru yola çıkardılar Müslümanları hiçbir hükümdar ve kuvvet köleleştirmedi Bu ülkelerin imparatorları, müslümanlığın yurtlarına girmemesi için direndiler Müslümanlık, tebaalarına ulaşmasın diye surlar yaptırdılar Fakat, İslâmın çağrısı yayılacaktı Bu çağrı bütün milletlere ulaşacaktı Ona engel olan surların yıkılması gerekiyordu Bu ise zaruri bir savaşa yol açıyordu

Burada dini bir zorlama (ikrah) için savaş yapıldığı sanılmamalıdır Çünkü bu imparatorlar, insanları İslâm dâvetine karşı engelliyorlardı Bilhassa İslâm çağrısı; onların halkı kendilerine taptırmaları, hak olsun bâtıl olsun, halkın kendilerine uymalarını istemeleri ile bağdaşmıyordu Çünkü yeni din, «Hâlıkâ isyanda mahlûka itaat edilmez» diyordu

Bu din, insanları eşitliğe çağırıyor ve onların hepsinin Âdem'den olduğunu, Âdem'in ise topraktan yaratıldığım ifade ediyordu O halde İslâm'ın savaşı, dini bir zorlama için değildi O, ruhları, zâlim kralların köleliğinden, akılları bu kralları kutsallaştıran sapık dü*şüncelerden kurtarmak için yapılıyordu Veya diyebiliriz ki, bu savaş, din hürriyetini korumak içindi; bu hürriyeti yok etmek için değildi Bu savaşın dini bir zorlama için yapılmadığının delili, İslâm de veti, gölgesinde birçok gayri müslimlerin haklarına tam olarak riayet ediyor, din hürriyetlerine katiyen dokunmuyordu Hattâ din bilginleri (îakihler) «gayri müsümleri dinleri ile başbaşa bırakmakla emrolunduk» prensibini kabul etmişlerdiBu, gayri müslimlere yapılan iyi muamelenin tam bir ifadesidirGayri müslimlere, müslümanlar «zimmi» adını veriyorlardı Çünkü onlar, Allah'ın elçisinin zimmetinde idiler-, çünkü Peygamber (SA), onlara kötülük edilmesini yasaklayarak şöyle buyurmuştu : «Bir zimmiye kötülük edenin kıyamet günü hasmı benim»

İslâm fetihlerinin ötesinde arap olmayan milletlerin, araplann safında yer aldığı bir gerçektir Onlar isteyerek zorlanmadan İslâmiyeti kabul etmişlerdir Çünkü Allah: «Dinde ikrah yoktur»[color="Red"] ve «Sen îman etsinler diye insanları zorlayıp duracak, mısın»[color="Red"] buyurmaktadır Veya onlar müslümanlarla aralarında zimmet akdetmişler, müslümanlar onların, onlar müslüm anların haklarına karşılıklı olarak riayet göstermişlerdir Sahabîler asrında îran, Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika fethedilmiş, müslümanlann idaresine, çok eski medeniyetlere mensup mîlletler girmişti, tslâm medeniyeti, çeşitli milletlerin medeni mirasları ile karışmaya başlamıştı Dolayısiyle toplum hayatında Peygamber (SA) devrinde olmayan hâdiselerle karşılaşılmış, hayat çeşitli dallara ayrılmıştı Bu durum karşısında İslâm bilginlerinin yararlı ve uygun olan hususları inceleme, araştırma, düşünme ve ictihad'da bulunma cihetine yönelmeleri bir zaruretti

Bu itibarla büyük sahabîlerin ictihad'da bulunması, Peygamber (SA)'in söz ve hareketleriyle yalandan ilgili olanların yeni meseleleri halletmesi gerekiyordu Onlar, yeni meseleler karşısında ictihadlarda bulundular ve Allah'ın hükmünü açıkladılar Çünkü Allah'ın dini bütün asırlara şâmildi Allah, Kur'an'da; «İnsan başıboş bırakıldığını mı sanıyor?»[color="Red"] buyurduğundan insan, hayatta başıboş ve istediği herşeyi, bir hükme bağlamaksızm yapma durumunda değildir

Sahabîlerin bilginleri ictihad hususunda bir metod ortaya koydular; onlar, yeni bir hâdise karşısında ihtilâfa düşerlerse Kur'an'a başvuruyorlar, bu meseleyi açıklayan bir âyet bulurlarsa onun üzerinde birleşiyorlardı

Buna şöyle bir misal verebiliriz: Irak ve İran toprakları fethedilince sahabîler, bu arazinin fethe iştirak eden askerlere dağıtımında ihtilâfa düştüler; Hz Ömer, devletin reisi ve mü'minlerin emîri olarak araziyi askerlere taksimden kaçındı Çünkü O, görüyordu ki bu arazi, Allah'ın, «Biliniz ki ganimet olarak elde ettiğiniz şeylerin beştebiri Allah'ın, Peygamberin, O'nun yakınlarının, yetimlerin, düşkünlerin ve yolda kalanların hakkıdır»[13] âyetinin içine girmiyordu Bu âyette kasdedilen ganimet menkul inalları ifade ediyordu, toprak ise gayri menkul olduğu için fethedilir, fakat ganimet olmazdı Öte yandan ülke ve sınırların korunması için gelire ihtiyaç vardı Bu da, arazinin fethedenlere dağıtımıyla olmaz, arazi sahipleri gayri müslimlerden «cizye» almakla sağlanabilirdi Fakat savaşçılar, Hz Ömer'e uymadılar ve münakaşa üç gün sürdü Üçüncü gün Hz Ömer, Kur'an'da gördüğü şu âyeti onlara okudu: «Allah'ın (fethedilen) memleketler halkından Peygamberine verdiği fey' (ganimet) Allah'a, Peygamberine, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalanlara aittir Bu da o malın, sizin içinizdeki zenginlerin arasında dolaşan bir mal (sermaye) olmaması içindir Allah'ın azabı şiddetlidir»[color="Red"]

Hz Ömer, bu Kur'an nassını okuyunca hepsi O'nun emrine uymak zorunda kaldı

Sahabîler, Kur'an'da bir nass bulamayınca Sünnete başvuruyorlar ve ondan gereken hükmü alıyorlardı Emirü'l-müminin meseleyi arkadaşlarına açıyor; bu hususta herhangi bir hadis bilen onu serdediyor ve meseleyi böylece hallediyorlardı

Meselâ; Bir gün bir anneanne (nine), Hz Ebu Bekr'e geldi ve ölmüş olan kızının oğlundan miras istedi Ebu Bekr(RA,) deKur'-an'cla bu hususla ilgili bir âyet bilmediğini söyledi Sonra sahâbile-re dönerek, Peygamber (SA)'in, böyle bir meselede verdiği hükmü içinizden bilen var mı? dedi Mugîre b, Şu'be, Peygamber (SA) Efendimizin nineye altıdabir hisse tanıdığını hatırlıyorum, dedi Hz Ebu Bekr, bu durumu başka bilen var mı? diye sordu Başka bir sa-habinin buna tanıklık etmesi üzerine bu nineye altıdabir (1/6) mi*ras hakkı tanıdı Daha sonra Hz Ömer (RA) devrinde baba-anne ' gelip hissesini istedi Ömer de, «Kur'an'da sana ayrı bir hisse tanın*dığım bilmiyorum, bu aitıdabir (1/6) hisse ikinizindir» dedi

Sahabîler, Kitab'ta ve Sünnette bir nass bulamadıkları zanîan ictihad yapıyorlardı Bu, Peygamber (SA)'in kabul ettiği bir metod idi Muaz b Cebeli Yemen'e hâkim olarak gönderirken Peygamber (SA) O'na «Ne ile hükmedeceksin,» diye sordu O, «Allah'ın kitabı ile» dedi Peygamber «Ya Kitab'ta bulamazsan?» dedi O da, Pey*gamber'in sünneti ile» dedi «Onda da bulamazsan?» dedi Muaz, «Re'yimle ictihad yaparını» dedi Peygamber (SÂ) bunun üzerine; «Allah'a hamd olsun ki, Peygamberinin elçisini O'nun razı olduğu şekilde muvaffak kıldı» buyurdu

Usûl-i fıkıh bilginlerinin çoğu, re'yi kıyas olarak kabul eder Kıyas da, hakkında nass bulunmayan bir meseleyi, illetleri aynı olan ve hakkında nass bulunan başka bir meseleye göre halletmektir

Başka bir deyimle, kıyas, hakkında nass bulunmayan mesele üze*rinde, hüküm bakımından illetleri ortak olan ve hakkında nass bu*lunan meselenin hükmünün sabit olmasıdır Bu tarif, re'yin, bu türlü ictihad'tan ibaret olduğunu gösterir

Bu türlü ictihad, müctehidin, hakkında nass bulunmayan konuda illet bakımından ortak olan ve nassa dayanan meseleyi tam olarak kavramasını gerektirir Meselâ; sarhoş eden herşeyi şaraba kıyas etmek gibi Şarabın haram edilişinin illeti sarhoş etmesidir O halde bu illet, diğer sarhoş eden şeylerde de bulunduğundan onların da haram olduğu sabit olur Gerçekte sahabîlerce kabul edilen re'y, hem kıyası, hem de hakkmda nass bulunmayan bir konuda masla*hata göre içtihadı içine almaktadır Sahabîler asrında re'yin bu iki şekli de görülmekte idi İbn-i Kayyım el-Cevziyye, sahabîlerin içtihadını şöyle tarif eder: «Sahabîlerin içtihadı, illetleri ayrı ayrı olan hususlarda doğru olması gereken ciheti anlamak için iyice düşündükten sonra akıllarına uygun gelen hükmü çıkarmalarıdır» Bu tarif eksiktir, çünkü; illetler aynı olmazsa kıyas yapan hukukçu neyi neye kıyas edecektir Gerçekte re'y ile ictihad, iyice düşündükten sonra bir meseleyi Kitab ve Sünnete en yakın olan bir şekilde halletmektir Bu, hakkında belli bir nass bulunan meseleye göre yapılırsa kıyas olur, şeriatın genel amaçları göz önüne alınarak yapılırsa maslahata göre yapılmış ictihad olur

Kıyas metoduna göre' re'y ile ictihad yapmakla meşhur olan sahabîler arasında Abdullah b Mes'ud vardır Ali b Ebi Talib ise, bazan maslahata göre ictihad yapardı Dolayısiyle Tabiin'den Küfe-li hukukçular ve bunların izinden giden müctehid İmamlar, onların ictihad metodunu almışlardır

Maslahata göre ictihad'da bulunan sahabilerin başında Ömer b Hattab gelir Daha başka birçok sahabîler, maslahatı gözeterek, Hz Ömer gibi fetva vermişlerdir Meselâ; bir kişiyi öldüren bir grubu öldürmek kıyasa, sanatkâra yaptığı şeyi heder ederse ödetmek maslahata uyularak kabul edilmiştir Hz Ali de bu ödetme (tazmin) işinde, «insanları ancak bu ıslah eder« demiştir

Ömer (RA), devlet işlerini idarede, hakkında nass bulunmayan meselelerde maslahata göre ictihad yaptığı halde, kaza (yargılama)'-da, hakkında Kur'an ve Sünnet'den bir nass bulunmayan meselelerde kıyas cihetine gidilmesini emrederdi O, Ebu Musa el-Eş'ari'ye gönderdiği mektubun sonunda şöyle diyordu : «Kur'an ve Sünnette bulunmayan ve tereddüde düştüğün meseleleri çok iyi anlamaya ça*lış, birbirine benzeyen hususları iyice kavra ve buna göre meseleleri birbirine kıyas et» Bu ifade açıkça göstermektedir ki hâkim, şer'î bir nass bulamazsa hâdiseyi, hakkında nass bulunan benzeri bir hâdiseye kıyas edecek ve buna göre hüküm verecektir

Burada okuyucunun hatırına şöyle bir soru gelebilir: Niçin Ömer (RA), hakkında nass bulunmayan ve devletin idaresi ile ilgili olan konularda maslahata göre içtihadı benimsiyor da, kaza hususunda kıyas'a başvurulmasını bilhassa emrediyor?

Bunun cevabı şöyle olabilir: Devlet işlerinin yönetimi maslaha*ta, bozukluğa meydan vermemeye, şeriatın emirlerine itaat etme esasına dayanır Öte yandan iyi yönetici ile iyi olmayan yönetici arasında fark vardır Birincisi bozukluğa (fesada) meydan vermez, maslahatı korur; ikincisi bunun aksini yapar Bu itibarla kötü yönetici hakkında Allah şöyle buyurur : «İnsanlardan öylesi vardır ki onun dünya hayatına ait sözü hoşunuza gider ve o kalbinde olana Allah'ı şahit kılar Halbuki o düşmanların en yamanıdır O yeryüzünde işbaşına geçti mi orada fesat çıkarmaya, harsı ve nesli kökünden kurutmaya koşar Allah ise fesadı sevmez Ona, Allah'tan kork, denildiği zaman gururu kendisini günâh işlemeye götürür İşte Öylesine cehennem yeter O, hakikaten ne kötü yerdir»[color="Red"]

Kaza işinde esas olan, hasımlar arasında adaleti gerçekleştirmek, zalim ve haksızdan mazlumun hakkını almaktır Bunun için de sabit bir ölçüye bağlanmak gerekir Bütün dünyada kaza için kanunlar ve belli ölçüler tespit edilir Elbette İslâmda da Kitab ve Sünnet'e bu konuda sımsıkı sarılmak gerekir Kitab ve Sünnet'te açık bir hüküm bulunmazsa, hakkında nass bulunan meselenin illetlerini taşıyan meseleleri iyice anlamak ve onu birincisine kıyas etmek suretiyle bir hükme bağlamak lâzımdır Nitekim bu yol, her zaman benimsen*mekte ve böylece kaza işi, başı boşluktan kurtulmaktadır Ömer (RA) de bundan dolayı yukarda adı geçen mektubuna «Kaza, uyul*ması gereken bir Sünnettir» sözüyle başlamıştır Dolayısiyle kaza işinde nass'lara bağlanmak, nass'ları iyice anlamak suretiyle kıyasta bulunmak zaruridir Hâkimin içtihadının da kıyasa münhasır olması lâzımdır

Sahabîlerin hepsi, re'y'e başvurmakta eşit olmamakla beraber, Kur'an ve Hadis'te nass bulamayınca ictihad etmek zorunda kalmışlardır Meselâ; Ömer (RA), devlet başkanı olarak birçok hâdiseleri halletmek için re'y'den kaçınmamıştır Çünkü devlet işi yürüyecek ve meydana gelen yeni olaylar zamanında halledilecektir

Sahâbîlerden bazıları hadis rivayet etmekten çekinmişler, fakat görüşlerini ortaya atmaktan çekinmemişlerdir Çünkü anlayışları doğru olursa dînî bir hususu açıklamış olurlar; yanılmışîarsa hatâ kendilerine ait olup dinirr özüne dokunmamış olurlar Hadis rivayetinden çekinmelerinin bir sebebi de, Peygamber (SA)'e söylemedi*ği bir şeyi isnad etmek korkusudur Çünkü bu konuda Peygamber (SAV) şöyle buyurmuştur: «Kim kasden bana yalan bir söz isnad ederse ateşte yerini hazırlasın» İmran b Husayn'dan şöyle rivayet edilir: «Allah'a yemin ederim ki isteseydim iki gün üst üste Peygamber (SAV)'den hadis rivayet edebilirdim Fakat, sahâbîlerden birçoğunu gördüm ki, onlar da benim gibi işittiler ve benim gibi gör-âüler; rivayet ettikleri hadislerin bir kısmı söyledikleri gibi değil*dir Onlara benzerim diye korktum ve bu, beni hadis rivayetinden alıkoydu»

Ebu Amr eş-Şeybânî der ki: «İbni Mes'udun yanında bir sene kaldım Hadis rivayet ederken «Peygamber buyurdu» demezdi; eğer bu ifadeyi kullanırsa O'nu bir titreme alırdı ve «Peygamber (SAV) böyle veya bu mealde buyurdu, derdi» Gerçekten sahâbîler iki güçlük arasında idiler Çünkü onlar, dîni bozmaktan korkuyorlardı Bu güçlükten birisi Peygamber (SA) 'den çok hadis rivayet edersek Peygamber (SA)'e yalan isnat etmiş oluruz diye korkmaları, ikincisi de kendi" re'yleriyle fetva verirlerse haramı helâl, helâli haram yapmak gibi şahsi hatâlara düşme endişeleri idi

Sahâbîlerden bazıları, eğer iki ve daha fazla kimsenin açıkça bildiği gibi hadis bulunmazsa, sözü kendilerine nispet etmeyi tercih ediyorlardı Hattâ Ebu Bekr (RA), ancak iki kişinin rivayet ettiği hadis'i kabul ediyordu Ali b Ebî Talib (RA), hadisi rivayet edene yemin ettirdikten sonra kabul ediyordu

Bu itibarla sahâbilerin bir kısmı kendi re'yleri ile fetva veriyorlardı veya sözü kendilerine nispet ediyorlardı Abdullah b Mes'ud, bir fetvasında şöyle diyordu: «Bunu kendi re'yime göre söylüyorum; eğer doğru ise Allah'tandır, yanlış ise benim hatâmdır ve şeytandandır Allah ve Resulü bundan beridir» Ömer b Hattap bir meseleye dair fetva vermiş ve bu fetvanın sonuna kâtibi şöyle yazmıştı: «Allah'ın ve Ömer CRA)'in görüşü işte budur» Bunun üzerine Ömer, «Çok fena demişsin, bu Ömer'in re'yidir; doğru ise Allah'tan, yanlış ise Ömer'dendir» dedi

Sahâbîlerin re'ylerini, sırf aklî görüşler olarak kabul edemeyiz Onların görüşlerini Peygamber (SA)'m Fıkh'mdan alınmış olarak kabul etmemiz gerekir Çünkü, re'yle fetva vermekle meşhur olanlar, Peygamber (SA)'le uzun zaman arkadaşlık eden kimselerdir İşte Ebu Bekr, Ömer, Osman, Ali, Abdullah b Mes'ud, Zeyd b Sabit- ve diğer sahâbîlerin fukahası bunlar arasindadır

Düşünülebilir ki, bu sahâbîlerin rivayetleri Peygamber (SA) ile arkadaşlık ettikleri uzun zamanla mütenasip değildir Dolayisiyle onların görüşlerinin çoğu Peygamber'den nakledilen hususlardır Fakat onlar, Peygamber (SA) 'in sözünü veya fikrini naklederken değiştiririz diye korktuklarından bunları O'na nisbet etmemişlerdir Bu hususu, Tabiin'in ictihadlarından bahsederken açıklıyacağız Burada, şunu söyleyebiliriz ki, sahâbîlerin görüşlerinin hepsi re'yden ibaret değildir Bilâkis bu görüşler içerisinde yukarıda belirttiğimiz endişe ile Peygamber (SA)'e nisbet edilmeyen ve Peygamber'e ait olan fikirler de vardır

Burada iki hatâyı düzeltmek mecburiyetindeyiz:

1 — Bazı insanlar, sahâbîlerin sahih olan bir hadisi terk edip-kendi re'ylerine göre fetva verdiklerini zannetmektedirler Meselâ; bunlar, Hz Ömer'e böyle bir şey isnad etmektedirler Hattâ onların iddialarına göre Ömer (RA), kendi re'yine dayanarak veya maslahatı tercih ederek Kur'an nassa'larını dahi terkediyordu Bu, gerçekleri araştırmamış olanların düştüğü bir yanlışlıktır Çünkü hiçbir sahâbî, kendi görüşüne uyarak veya maslahatı tercih ederek, herhangi bir nassı terketmemiştir Sahâbilerin maslahata göre vermiş olduğu fetvalar, asla nassa aykırı olmamıştır Bilâkis bu fetvalar, nass'ların tatbikatından ve şeriatın gayesini doğru olarak idrakten ibarettir Bunlarda hiçbir nassa aykırılık yoktur Bu hususta ileri sürülen misalleri incelerken bunların, dinin esasına muhalif olmadığını, bilâkis nass'lara dayandığını görürüz Irak halkının arazisi hakkındaki meseleyi yukarıda zikretmiştik îşte bu mesele, Ömer (RA) 'in maslahatı gözeterek nassa muhalefet ettiği ileri sürülen konulardan biridir Yukarıda gördük ki Ömer, «Biliniz ki ganimet olarak aldığınız şeyin beştebiri Allah'ındır»[color="Red"] âyetini doğru olarak anlamış, bu nassın menkul ganimetler hakkında varit olduğunu ve fetholunan araziyi içine almadığını, Kur'an'in «Allah'ın (fethedilen) memleketler halkından Peygamberine verdiği fey, (ganimet)»[color="Red"] âyeti ile isbat etmiştir

2 — Bazı hukukçular şöyle diyorlar: Hadis'e sarılanlar, hadis ve geleneklere dayanarak fetva veriyorlar; re'y taraftarları daha ciddî kafa yoruyor ve geleneklere pek önem vermiyorlardı

Bu görüş, ilmi araştırmadan çok uzaktır Çünkü, hadîs'e bağlı olanlar da, re'y taraftarları da dîne ve nasslara sarılmaktadırlar Şu-kadar ki, birinci gurup, hakkında nass olmayan meselelerde kendi görüşlerine göre fetva vermekten ve onu Allah ve Peygamber'ine nîs-bet etmekten çekinmişlerdir Bu gurup devlet işlerinde ve halledilmesi zarurî olan meselelerde derinlemesine bilgisi olmayan kimselerdir Nass bulamayınca bunlar susmaktadırlar Bunların fetvadan çekinmesi ve re'y ile fikir beyan etmemeleri din için herhangi bir zarar doğurmaz

îkinci gurup ise, hüküm çıkarmak hususunda çok uğraşmış ve tecrübeli kimselerdir Bunların re'y ile ictihad'da bulunmaları ve meseleleri halletmeleri kaçınılmaz bir şeydir Meselâ, halife için insanları islâh etmekle ilgili bir hususu, nass bulamadım diye ihmal etmek akıl işi değildir Eğer halife böyle bir ihmale yer verirse işle*rin seyri durur; bu da fesad'a sürükler Hükümdarlığın esası fesâd değil, İslahtır Bu da, nass'lara dayanarak yapılır Nass bulunmazsa, nass'larm ruhundan anlaşılan şeriatın genel amaçlarına yönelmekle olur

Hükümet işleriyle uğraşmayan re'y taraftarları da, sadece nakle yöneldikleri zaman, Peygamber (SAV)'e yalan isnad etmekten korkuyorlardı; dolayısiyle Peygamber (SAV)'in Sünnetinden dışarı çıkmaksızım ve Peygamber'e de nisbet etmeksizin fetva veriyorlardı Böylece verdikleri fetva, isabetsiz olursa kendilerine ait, doğru olursa 'Allah'ın yardımı ile verilmiş olacaktı

Burada belirtmeliyiz ki, re'yleri ile ictihad yapan sahâbiler, re'ylerinin bir yol haline gelmesini ve re'y olarak uygulanmasını istiyorlardı; fakat bunun din gibi kabul edilmesini asla istemiyorlardı Hz Ömer (RA), bu durumu açıkça şu sözü ile belirtmiştir

«Ey insanlar, doğru görüş Allah'ın elçisinin re'yidir Çünkü Allah O'na gerçeği gösteriyordu Bizim görüşümüz ise zan'dan ve tekliften ibarettir» Ve şöyle ilâve ediyordu «Sünnet (asıl yol), Allah'ın ve Resulünün koyduğu yoldur Yanlış bir re'yi ümmet için Sünnet haline getirmeyin»

Re'y ile ictihad eden sahâbîler, re'ylerine galip bir zan gözüyle bakıyorlardı O, yanlış veya doğru olabilirdi Sahâbîlere göre ona biz*zat uymak gerekmiyordu Fakat ekseri fakihler, sahâbüerin re'ylerini takdir edip ona muhalefet etmediler Bazıları ise ona muhalefet ettiler Bazıları da, sahâbîlerin bütün sözlerini nass olarak kabul ettiler[color="Red"]

[9] Maide Sûresi, 30
[10] Bakara Sûresi, 356
[11] Yunus Sûresi, 99
[12] Kıyame Sûresi, 36
[13] Enfal Sûresi, 41
[14] Haşr Sûresi, 7
[15] Bakara Sûresi, 204-206
[16] Enfal Sûresi, 41
[17] Haşr Sûresi, 7
[18] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/24-32

Sahâbîler Devrinde Fıkh'ın Kaynakları



Yukarıdaki izahtan anlaşılmıştır ki sahâbîlere göre fıkh'm kaynağı şu üç esastan ibarettir:


1 — Kitab,


2 — Sünnet,


3 — Re'y (kıyas)


Bu devirde Sünnet, kitap halinde yazılmamış idi Gerçi bazı genç sahâbîler; Abdullah b Amr b Âs gibi, Peygamber (SA) zamanında bir kısım hadisleri yazmışlardı

Çünkü Peygamber (SAV) son zamanlara doğru hadisle âyetin birbirine karışma tehlikesi ortadan kalktığı için hadislerin yazılmasına izin vermişti


Abdullah b Amr ve diğerlerinin yazdığı hadisler, özel notlar hâlinde idi ve halka bir kitap şeklinde intikal etmemiştir

Hz Ömer (RA), hadislerin yazılmasına müsamaha göstermiyordu Ayrıca yazılan hadis mecmuaları, kitap derecesine ulaşmamış risalelerden ibaretti Bu yüzden hadis rivayeti sahâbîlerin hafıza ve zihinlerine dayanıyordu Onlar rivayet ettikleri hadislerin doğru olmasına çok dikkat ediyorlardı

Hadis rivayet eden sahâbîlerin hepsi de doğru kimselerdi Fakat, Ebu Bekr ve Ömer'in bir hadisi kabul etmek için tuttukları yola göre, ancak iki kişinin Peygamber'den o hadisi işitmiş olmaları lâzımdı Yukarıda da geçtiği gibi Hz Ali (RA), hadisin doğruluğuna kalben kanaat getirmek için, hadisi rivayet edene yemin ettirirdi[color="Red"]


[19] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/33

Sahâbîlerin Îctihad Metodlârı

Sahâbüerin ictihad nıetodları değişikti Bazı sahâbiler, yukarıda da değindiğimiz gibi, sadece Kitab ve Sünnetin sınırları içinde ictihad yapıyorlardı Bazıları ise nass bulamayınca re'y ile ictihad'da bulunuyorlardı Tabiîdir ki re'y ile ictihad çeşitli idi; bazıları Abdullah b Mes'ud gibi kıyasla ictihad ediyordu; bazıları da nass bulunmayan yerlerde maslahata göre ictihad yapıyordu

Bunlar, sahâbîlerin düşünüş metodlarma göredir Fetva konuları bakımından ise, sahâbîlerin görüşleri bazan ferdî oluyordu Çünkü herhangi bir kimse, sahâbilerden birine cüz'î bir olayın hükmünü sorduğundan buna verilecek fetva da cüz'i veya ferdî oluyordu; buna başka sahâbiler katılmıyordu

Bazan ictihad, şahsî olmayan, hatta umumu ilgilendiren bir konuya ait oluyordu Bu gibi ictüıadlar; genel kaideler koymak demek olduğundan, umumî bir toplantıda veya sahabîlerin fakihlerinden meydana gelen bir topluluk içinde müzakere edilerek yapılıyordu Meselâ; Hulefâ-i Râşidîn, devlet nizamını ilgilendiren önemli bir mesele, karşısında kaldıkları zaman sahâbîleri topluyorlar, onlarla istişare ve görüş teatisinde bulunarak, cemaatin de kabul ettiği bir neticeye ulaşıyorlardı Hz Ömer (RA) 'in iki türlü istişare meclisi vardı:

1 — Özel Şûra; bu, sahâbîlerden ileri gelenlerin katıldığı bir toplantı idi Devlet işlerinde Ömer, bunlarla istişare eder, büyük ve küçük meselelerde onların görüşlerini dinlerdi

2 — Genel Şûra; bu, bütün Medinelilerin katıldığı bir toplantı idi Önemli devlet işlerinde veya ümmetin geleceği ile ilgili bir temel prensibin kabul edilmesinde bu meclis karar verirdi

Önemli bir iş ortaya çıkınca Hz Ömer, Medinelileri Peygamber (SA)'in camiinde topluyordu; burası dar gelirse onları Medine'nin dışında bir yerde topluyor ve meseleyi onlara arzediyordu Onlar da bu mesele üzerinde tartışıyorlardı Irak halkının arazisi hakkinda yapılan istişare bunlardan biridir Yukarıda da geçtiği gibi, gaziler, bu araziyi aralarında paylaşmak istiyorlardı Hz Ömer de bunu kabul etmeyip sahiplerine terketmek istiyordu İki-üç günlük münakaşadan sonra mesele; Hz Ömer'in «Allah'ın (fethedilen) memleketler halkından Peygamberine verdiği fey' (ganimet)»[color="Red"] âyetini okuması üzerine O'nun görüşüne uygun olarak halledildi

Medine halkının bu durumu, PERİKLES devrindeki Atina halkının durumuna benzemektedir Çünkü o devirde şehir halkının her-biri devlet işlerinde görüş beyanetme hakkına sahipti Zira toplantı halinde verilen bir karar, şahsî görüşlerden kuvvetlidir Bunun içindir ki çeşitli yönlerden incelenerek topluca varılan netice, devlet işinin yürütülmesinde esas teşkil eder

Sahâbî ve Tabiîlerden sonra gelen müctehidler bu topluca kabul edilen re'ye icma' adını vermişler ve onu şeriatın dördüncü kaynağı saymışlardır
Böylece; 1 — Kitab 2 — Sünnet, 3 — Re'y (kıyas), 4 — İcma' şeriatın dört kaynağını teşkil etmiştir

Sahabîler bazı hallerde topluca bir re'ye, yani icma'a ulaşamazlar ve aralarındaki ihtilâf sürüp giderdi Sahabîlerin bu gibi ihtilâflarını iki kısımda inceliyebiliriz:

1 — Nass'larm etrafında meydana gelen ihtilâf: Bu bir nass'ın iki veya daha çok mânâya gelmesi ihtimalinden doğmaktadır Meselâ; «Boşanmış olan kadınlar üç ayhali iddet beklesinler»[color="Red"] âyet-i kerimesindeki «KURU» kelimesinin anlamı üzerinde meydana gelen ihtilâf bunlardandır
Bu kelime iki mânâya gelir:
a) Kadının iki ayhali (hayz) arasındaki temizlik müddeti kastedilebilir,
b) Bizzat ayhali kastedilebilir Abdullah b Mes'ud ve Hz Ömer, bu kelimeden maksat ay halidir demiştir Bunlar ve bunlara tâbi olanlara göre boşanmış bir kadının ibadeti üç hayz olarak kabul edilmiştir Zeyd b Sabit, bu kelimeye iki ayhali arasındaki temizlik müddeti mânasını vermiş ve boşanmış kadının iddetinin üç temizlenme zamanı olduğunu söylemiştir

Bazan nass'larm etrafındaki ihtilâf sebebi, bu nass'larm zahirleri arasındaki çatışma olabilir Meselâ; kocası ölmüş gebe bir kadının iddeti üzerindeki ihtilâf böyledir Bu hususta iki nass vardır ve bunlar, ilk bakışta birbiriyle çatışma halindedir Bu nass'lar şunlardır: «Gebe olanların iddeti çocuklarını doğuruncaya kadardır»[22] ve «Sizden ölenlerin bıraktıkları kadınlar kendi kendilerine dört ay on gün iddet beklesinler»[color="Red"]

Birinci âyetin lâfzmdan umumi olarak anlaşılan mânâ, kocası ölen gebe bir kadını da, boşanmış olan (gebe) kadmı da içerisine alır İkinci âyetin umumî anlamı gebe olsun olmasın, kocası ölen kadına şâmil olmaktadır O halde kocası ölen gebe kadm hakkında birbiriyle tenakuz hâlinde gözüken iki nass bulunmuş oluyor ve saha-bîler bu sebepten ihtilâfa düşüyorlar Burada Abdullah b Mes'ud, «Gebe kadınların iddeti» âyeti, «Sizden ölenler» âyetinden gebe kadını çıkarmıştır; dolayısiyle, kocası ölen gebe kadının ibadeti birinci nassa göre doğum'a kadar olur, diyor Hz Ali ise, her iki nass ile de amel etmiştir O'na göre kocası ölmüş hâmile bir kadının id*deti, dört ay on günden az olmamak şartı ile doğuma kadardır Yani Hz Ali'ye göre böyle bir kadın iki iddetten en uzun olanını bekler Bunlar, ya doğuma kadar olan zaman, veya dört ay on gündür

Nass'larm etrafındaki ihtilâf sebeplerinden biri de rivayet meselesidir Meselâ; vârid olan herhangi bir hadis birine göre sahih sayılmıyor ve o, re'y ile fetva veriyor; diğerine göre sahih sayılıyor, o da bu hadisle fetva veriyor[color="Red"]

2 — Re'y sebebiyle meydana gelen ihtilâf: Bu, çok geniş bir saba işgal eder Çünkü, her müctehidin kendine göre bir görüşü ve düşünüş tarzı vardır Birinin bir türlü anladığım diğeri başka türlü anlamaktadır Öyle anlaşılıyor ki bir çok ihtilâfın menşei re'y farkıdır Görüş ayrılığı yüzünden meydana gelen ihtilaflı meseleler pek çoktur Meselâ; bunlardan biri, babanın babası olan dedenin ölünün kardeşleriyle mirasçı olup olmaması meselesidir Ebu Bekr göre ölünün kardeşleri dede ile mirasçı olamaz; ölünün kardeşleri baba ile mirasçı olmadıkları gibi îşte Ebu Hanife bu görüşü benimsemiştir Ömer (RA), bu meseleyi sahâbîlere sorup öğrenmeden hallet-memiştir Zeyd b Sabit, üçtebirden az olmamak şartiyle, dedeye, bir kardeşe verilen hisse miktarı bir miras tanımıştır Bu hususta feraiz kitaplarında geniş bilgi vardır Ali b Ebi Talib, dedenin altıdabirden az olmamak şartiyle, bir kardeşin alacağı hisse miktarı miras hakkı olacağını söylemiştir İslâm hukukçularının çoğunluğu Zeyd b Sabit'in fetvasını kabul etmiştir Öyle anlaşılıyor ki Hz Ömer de bu görüşü benimsemiştir

Sahâbüerin, yeni meseleler karşısında yaptıkları ictihadlarda rehberleri ihlâsları idi Çünkü sahâbîlerin fakihleri, müslümanlann seçkinleriydi Onlar, fetva verirken dinî hakikati arıyorlar ve mutlaka doğru bir çözüm yolu bulmak için çalışıyorlardı Sahâbüerin bu türlü ictihad ve anlayış farkları onlardan sonra gelen nesillere iki şekilde faydalı oldu:

1 — Sahâbîler ictihad için çok sağlam bir metod koymuş oldular Hakikati ararken ihtilâfa düşseler dahi, rehberleri ihlâs oldukça bu ihtilâfın, birliği bozmayacağını, bilâkis akıl ve idrakleri kuvvetlendireceğini ve her yönüyle meseleyi inceleyen kimseleri gerçeğe ulaştıracağını göstermiş oldular

2 — Sahâbîler fıkıhta öyle zengin bir araştırma, şuurluluk ve açıkhk mirası bıraktılar ki, onlar, ihtilâfa da düşseler, ittifak halinde de olsalar, yaptıkları ictihad, kendilerinden sonra gelenlere çok büyük faydalar sağladı

İmam Şâtibî, el-İ'tisam aalı eserinde sahâbîlerin ihtilâfını ümmet için bir rahmet olarak vasıflandırır ve şöyle der: «Kasım b Muhammed'den şöyle rivayet edilmiştir: Allah, Peygamber'in arkadaşlarının ihtilâfları ile amel hususunda bizi çok faydalandırdı Sahâbilerden birinin ilmi ile amel eden kimse ancak onları yetkili gördüğü için amel etmektedir Damra b Recâ'dan da şöyle rivayet edilmiştir : Ömer b Abdilaziz, Kasım b Muhammed ile birlikte hadis müzakere ediyorlardı Ömer b Abdilaziz bir meselede Kasım'a muhalefet etti Durumu anlayıncaya kadar bu Kasım'a ağır geldi Ömer b Abdilaziz de O'na: Yapma, onların ihtilâfı beni çok memnuı etmektedir, dedi İbni Vehb de, Kasım'dan şöyle rivayet eder: Öme b Abdilaziz'in şu sözü beni hayrete düşürdü: Sahâbîlerin ihtilâl beni çok sevindiriyor Çünkü onlar tek bir görüşe sahip olsalardı ir sanlar sıkıntıya düşerlerdi Zira sahâbîler, kendilerine iktidâ edile; İmam mevkiindedirler Dolayısiyle herhangi bîr kimse, onlardan b: rinin sözü ile amel ederse Sünnete uymuş olur Bu sözün mânâs şudur: Sahâbîler insanlara ictihad kapısını açtılar ve bu husust ihtilâfa düşmenin caiz olduğunu gösterdiler Eğer onlar bu kapıı açmasalardı müctehidler sıkışıp kalırlardı Onlar arasındaki ihtile sebebiyle Allah ümmete genişlik verdi ve ümmetin bu rahmete di hil olması için bir açık kapı bırakılmış oldu»[color="Red"]

Sahâbîlerden bize Peygamber (SA)'in hadislerine dayanan bizı fıkıh mecmuaları intikal etmiştir Hadîs'e de, sahâbîlerden intiki eden sözlere de «Sünnet» denir Sadece Peygamber'e nispet edile şey «hadis» adını alır Buna göre hadis kelimesi sünnetten daha hususî bir mânâda kullanılır Sahâbîlerin sözlerinin daha sonra îslâ; Hukuku'nun teşri' tarihinde çok büyük bir önemi vardır Ömer Abdilaziz, sahâbîlerin sözünü hüccet olarak kabul ederdi Sahâl lerin sözlerinin toplanmasını ve bunların halk için tatbik edilmek üzere bir kanun teşkil etmesini istemişti

Abdullah b Mukaffa, Abbasî halifesi Ebu Cafesrel-Mansur devlet için bir kanun yapmasını teklif eden risalesinde, Ömer b A dilaziz'in fikrini benimseyerek, bu kanunun sahâbîlerin sözlerindi derlenmesini, onların ittifak halinde olan görüşlerinin esas olan kabul edilmesini, ihtilâf ettikleri hususlarda ise onların insanlar menfaatlarına uygun olan görüşlerinin alınmasını ileri sürmüşti Ebu Cafer el-Mansur, bu fikri kabul eoniş ve îmam Malik'ten, Sünnet olarak intikal eden sözlerin kanun olmak üzere, kitap halini yazılmasını istemiştir Medineli îmam Malik, bu isteği yerine get di ve Halife el-Mehdî devrinde tamamladığı bu kitab (Muvatta) kanun olarak kabul edilmesinden vazgeçti Çünkü O, Medine'de rivayetleri bu eserinde toplamıştı Her ne kadar sahâbiler, sayı V kınandan Medine'de daha çok iseler de, diğer İslâm ülkelerine dağılmışlardı

Netice ne olursa olsun, sahâbîlerin sözleri bir hüccet olarak kabul edilmiş, ileride açıklayacağımız üzere, ictihad da onun sinirli dahilinde yapılmıştır[color="Red"]

[20] Haşr Sûresi, 7
[21] Bakara Sûresi, 127
[22] Talak, 4
[23] Bakara, 124
[24] İbn-i Kayyım el-Cavaâyye, llamul-Muvakknn, c I s 184; Muhammed el-Hudari, Tarihu't-Teşriil-lslâmî, s 106
[25] eş-Şâtıbî, el-İ'tisam, c III, s 11; Menar tabı
[26] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/33-37