Bitlis'in Tarihi Ve Tarihçesi

Bitlis'in Tarihi ve Tarihçesi
1915 yılının Temmuz ayının bir Ramazan gecesinde Ruslar'ın Bitlis'i işgal etmek için Başhan mevkiine geldiği haberi alınmıştır Bu haberi alan bütün Bitlis halkı çocuklarının ellerinden tutarak göç için yollara düşmüştür Ancak Bitlis'teki Türk Askerinin ve milis kuvvetlerin dirayetli savunması sonucunda Ruslar Bitlis'e giremeyerek geri çekilmiştir Ancak bu sevinç fazla sürmemiş Şubat 1916 sonlarında Rus Askeri ve Ermeni İntikam Tugayları tekrar Bitlis kapılarına dayanmıştır






Bitlis'i savunan kuvvetlerin toplamı 1400-2000 kişi arasındaydı Bu birliğin 600 kişilik kısmı milis kuvvetlerden teşekkül etmişti Piyade Yarbay Ali Çetinkaya komutasındaki Türk birliği silah cephane ve Asker bakımından kendisinden çok fazla olan Rus ve Ermeni birlikleriyle savaşmak zorunda kalmıştır Bütün direnmelere rağmen 3 mart 1916 Günü Saat 05 de Bitlis işgal edilmiştir4


İşgalden sonra özellikle Rus birliklerinin içerisinde bulunan ve Ermenileri felakete sürükleyenlerden birisi olan Antranik'in kurmuş olduğu Ermeni İntikam Tugayları şehir merkezine dağılarak zamanında göç edememiş kimsesiz yaşlı ve hastaları katletmeye başlamışlardır Bu durumu Rus Generali Maslofski şöyle anlatmaktadır Bitlis'in zaptından sonra 3 Mart öğle zamanıAilelerin toplanmış oldukları Amerikan Hastanesine koşmuşlar ve intikam kastiyle öldürmeye teşebbüs etmişlerdir Antranik'in komutasındaki 1 inci Ermeni Taburu (İntikam Taburu) gece hücumundan evvel arkada bırakılmış olduğundan boğaza girerken müsaade almadan şehre girmiş ve birçok Türk


Bu işgalle beraber Bitlis ikinci büyük göç olayını yaşamıştır Göç edemeyip şehirde kalanlar Ermeni kurbanı olurken göç edenler ise çetin kış şartları altında açlık sefalet ve çapulcuların kurbanı olmuştur Göç eden halk ***üremediği 1000'den fazla çocuğunu köprü altlarında Kar kümelerinin yanında ölüme terk etmiştir Bitlis Geçitleri'nin Rusların eline geçmesi Türk Genel Kurmayı'nı düşündürmeye yönelmiştir bu geçitlerin düşman eline geçmesi; Diyarbakır Adana Halep Bağdat yolunun düşmana açılması manasına geliyordu Bitlis'in acil olarak geri alınmasına karar veren Türk Genel Kurmayı Çanakkale savaşlarında büyük kahramanlıklar göstermiş ve o tarihlerde Edirne'de istirahattte bulunan 2 inci Ordunun öncelikle 2 inci Orduya bağlı 16 ıncı Kolordunun acilen Bitlis cephesine gönderilmesine karar vermiştir Bu Kolordunun komutanlığına Anafartalar kahramanı Mustafa Kemal'i atamıştır Albaylıktan Generalliğe yükseltilen Mustafa Kemal 27 Mart tarihinde ilimizi ziyaret etmiş gerekli talimatları verdikten sonra karargahını kurmuş olduğu Silvan'a geri dönmüştür Temmuz ayı sonlarında taarruz için tekrar Bitlis'e gelmiştir


Bitlis'te 16 ncı Kolordunun 5 inci Piyade Tümeni bulunuyordu Bu Tümen 13 14 ve 15 inci Piyade Alaylarından oluşmaktaydı Yine bu Tümenin yanında sayılarının 2000 – 3000 arasında olduğu tahmin edilen Şeyh Muhammed Diyauddin (Hazret) Mutki Aşiret Reisi Hacı Musa Bey ve diğer milis birlikler bulunmaktaydı 1 Ağustos 1916 tarihinde Mustafa Kemal tarafından taarruz emri verilmiş 8 Ağustos 1916 tarihinde Bitlis sabah 05'de istiklaline kavuşmuştur


5 Ay 5 dün düşman işgalinde kalan Bitlis savaş sonrası harabeye dönmüştür

Atatürk'ün Ziyareti
Gazi Mustafa Kemal 7 Kasım 1916 tarihinde İlimizi üçüncü defa ziyaret etmiştir Bu son gelişlerindeki gaye 5 inci Tümen komutanlığındaki görev değişikliğinde bulunmak 5 inci Tümenin arazi üzerindeki tertibatını ihtiyaçlarını ve genel durumunu görmek Van Harekat Müfrezesinin hareketini temin etmekti 10 Kasım 1916 tarihinde Bitlis'e gelen Mustafa Kemal 21 Kasım 1916 tarihinde Bitlis'ten ayrılmıştır Bu süre içerisinde Milis Komutanlarla görüşmüş Hastane Askeri Birlikler bazı türbe ve camileri gezmiştir


15 Kasım 1916 tarihinde Rahva Ovasında bulunan Yarbay Ali Çetinkaya komutasındaki Türk Birliğine bir tatbikat yaptırtmıştır Bu tatbikatı izlemek için Başhan sırtlarına çıkmıştır Bu sırtlardan Van Gölü'nü gördüğü vakit; “Burası çok güzel yerler Burada bir Şark Üniversitesinin kurulması gereklidir” ifadesinde bulunmuştur


Mustafa Kemal bu vasiyetini 1 Kasım 1936 ve 1 Kasım 1937 yılında TBMM'nin açılış konuşmasında da dile getirmiştir Bu konuşmalarında:


Bunun için memleketi şimdilik üç büyük kültür bölgesi halinde mütalaa ederek Garp bölgesi için İstanbul Üniversitesinde başlanmış olan ıslahat programını daha radikal bir tarzda tatbik ederek Cumhuriyete cidden modern bir üniversite kazandırmak; merkez bölgesi için Ankara Üniversitesini az zamanda kurmak lazımdır Ve doğu bölgesi için Van Gölü sahillerinin en güzel bir yerinde her şubeden ilk okulları ile ve nihayet üniversitesiyle modern kültür şehri yaratmak yolunda şimdiden faaliyete geçilmelidir


Bu hayırlı teşebbüsün doğu vilayetlerimizin gençlerine bahşedeceği feyiz Cumhuriyet hükümeti için ne mutlu eser olacaktır


1 Kasım 1937 tarihindeki Meclis açılış konuşmasında da
Yüksel tahsil gençlerini istediğimiz ve muhtaç olduğumuz gibi şuurlu ve modern kültürlü olarak yetiştirmek için İstanbul Üniversitesinin tekamülü Ankara Üniversitesinin tamamlanması ve Şark Üniversitesinin yapılan etütlerle tespit edilmiş olan esaslar dairesinde Van Gölü civarında kurulması mesaisine hızla ve önemle devam edilmektedir”


Gazimizin bu vasiyeti gereği 1924 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bir heyet Bitlis'e gelerek Rahva Ovasının Göle yakın kısmında arazi tetkikinde bulunmuştur


1953 yılında o zamanki Cumhuriyet hükümeti Gazi'mizin bu vasiyetini yerine getirmek için daha önceden tetkik edilen Rahva Ovasının göle yakın kısmına temel atma girişiminde bulunmuştur İnşaat malzemeleri stoku yapılmış temel atma sırasında Bitlis ve Van vilayetleri arasında çıkan kavga nedeniyle (Mustafa Kemal hayatı boyunca Van'a gitmemiş ve Van'ı görmemiştir) temel atılması geçici bir süre için durdurulmuştur


Mustafa Kemal'in bu vasiyetinin yerine getirilmesi hem Gazi'mizi ve hem de Bitlis halkını mutlu kılacaktır


Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra Anadolu'nun her köşesinde düşmana karşı ayaklanmalar ve örgütlenmeler başlamıştı İçinde Bitlis'in de bulunduğu Doğu Anadolu toprakları üzerinde “bağımsız bir Ermeni devletinin kurulması” fikrinin ortaya atılmasıyla bu örgütlenmeler ilçelere varıncaya kadar devam etmiştir Bitlis bölgesinde kadınlar ve erkekler arasında Müdafaa-i Vatan Cemiyeti'nin kurulması sağlanmıştır 20 Şubat 1920 tarihli yazı bu konuyla ilgilidir

Sivas'ta
Bitlis Vali-i Alisi Paşa Hazretlerine

Sivas'ta
Diyarı Bekir Vali-i Alisi Beyefendi Hazretlerine
Muhterem Paşa Hazretleri Muhterem Beyefendi Hazretleri
Merkezi Sivas'ta olmak üzere kurduğumuz Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyetinin nizamnamesinden bir nüshasını zatınıza ve vilayetinize takdim ediyorum Cemiyetimizin maksadı zavallı memleketimizin haksız işgallerden bazı yörelerde yapılan mezalim ve faciadan kurtulması için çalışmaktan ibaret olduğuna bakılarak vilayetiniz dahilinde de bir nizamname yazılarak müstakil şubelerin kurulmasına emir buyrulmasını istirham ile takdim ederim


Tarihçiler Bitlis tarihini değişik zamanlardan başlatmaktadırlar 5000 yıllık 7000 yıllık tarih gibi Gerçekte Bitlis tarihi Neolotik Çağ dediğimiz Yenitaş dönemine kadar uzanmaktadır Neolitik Çağ Yenitaş veya Cilalı Taş Devri denilen bu dönem Ortataş Devri ile Tunç Devri arasındaki Arkeolojik dönemdir Bu dönem MÖ 3000 yıllarıyla 9000 yılları arasını kapsamaktadır


Bitlis ve yöresinin yazılı tarih öncesi oldukça karanlıktır En önemli nedenleri yüzeydeki buluntuların az olması ve bugüne kadar gerçekçi bir arkeolojik çalışma yapılmamasıdır
Bitlis ili sınırları içerisinde bulunan Süphan ve Nemrut dağlarındaki obsidyen (doğal CamCamın yontucu kesici kazıyıcı olarak çevredeki yerleşim yerlerinde kullanıldığı anlaşılmaktadır



Yine yapılan çalışmalar sonucunda o döneme ait ticaret yolu Van Gölünün doğusundan güneye (bugün ki Van ili sınırları içerisinde bulunan Kalkolitik – Maden Dönemi – yerleşme alanı olan Tilkitepe) batıda ise Diyarbakır il sınırlarına (Ergani yakınındaki çanak-çömleksiz bir Neolitik yerleşme yeri olan Çayönü) dek uzanmaktadır1 Bitlis ilinin Van ve Diyarbakır arasında yerleşmiş olması Van'dan Diyarbakır'a yapılacak ticaretin o dönemlerde ancak Bitlis üzerinden yapılacağı dikkate alındığında Bitlis'in Neolitik dönemden beri yerleşme yeri olduğu bir gerçektir
Neolitik Çağ MÖ 3000 yıllarında sona ermiştir Bu tarihi baz aldığımızda Bitlis'in 5000 yıllık bir tarihe ve geçmişe sahip olduğunu görmekteyiz Büyük bir ihtimalle Bitlis'in tarihi bundan daha da eskidir Güneybatı Asya ülkelerindeki Neolitik Çağ MÖ 9000-5000 Avrupa ülkelerindeki Neolitik Çağ MÖ 6500 Tuna kıyılarında MÖ 5500 olduğuna göre Bitlis'in tarihinin 5000 yıldan fazla olması 5000 - 7000 yıllık olması çok kuvvetle muhtemeldir

Bitlis İsminin Kaynağı
Bitlis'in günümüzde kullanılan isminin nereden kaynaklandığı kesinlikle bilinmemektedir Bitlis tarih boyunca değişik isimlerle anılmıştır Asurlular Bit-Liz Persler ve Yunanlılar Bad-Lis veya Bad-Lais Bizanslılar Bal-Lais-on Babaleison veya Baleş Araplar Bad-Lis Ermeniler Pageş veya Pagişi olarak kullanmışlardır Asur dilinde Bit kelimesi yurt Bet kelimesi kale manasında kullanılmış Bit-Liz demek Liz'in Yurdu Bet-Lis demek ise Liz'in Kalesi manasına gelmektir


Bitlis ismiyle ilgili olarak tarihçilerin ittifakla üzerinde durdukları olay şöyledir



MÖ 336 yılında Makedonya kralı II Filibe ölmüş yerine Büyük İskender kral olarak geçmiştir (Şerefname'de Makedonyalı büyük İskender'in peygamber olarak bilinen İskender Zülkarneyn olduğunu iddia etmektedir Zülkarneyn iki boynuz manasına geldiğinden Zülkarneyn'in sürekli doğuya hareket ettiği ve 31 yaşında öldüğünden dolayı büyük İskender olduğunu savunmaktadır Büyük İskender'in de anlında boynuz halinde iki et yumrusu çıktığı doğuya seferler yaptığı ve 30 yaşlarında öldüğünden dolayı aynı kişiler olduğunu tezi ileri sürülmüştür Ancak bu fikirler bugüne kadar ispat edilememiştir) Babil'i işgal eden İskender ordularıyla beraber Hindistan seferine çıkmayı kararlaştırmıştır




Bu arada İskender'in anlında boynuza benzeyen iki et parçası çıkmış maiyetinden gizlemek için sürekli boynuzlu miğfer kullanmak zorunda kalmıştır Derdine çare için görüştüğü bütün hekimler şifasının sularda olduğunu ve her gittiği yerdeki suları kullanmasını tavsiye etmişlerdir Bu nedenle Büyük İskender uğradığı her yerdeki sularda yüzünü yıkayarak derdine çare aramıştır Şattülarap'a vardığı zaman Dicle nehrine akan bütün suların araştırılmasını istemiş bilginleri bu işle görevlendirmiştir Bütün suları araştıran İskender ve mahiyeti uzun bir yürüyüşten sonra Bitlis önlerine gelmiştir Bitlis çayının hastalığına şifa verdiğini görünce Kösür ve Rabat sularının birleştiği yerde karargahını kurmuştur


Emrindeki hekimler İskender'e; Suyun kaynağına gitmesini istemişlerdir Bu tavsiye üzerine Bitlis'in doğusundan akan Rabat Suyu takip edilerek suyun kaynağına gidilmiştir Ancak günlerce bu suyu kullanmasına rağmen şifa olmadığını görmüş bu defa şehrin batısından gelen Kösür çayına yönelmiş sonunda bu suyun kaynağı olan pınara varılmıştır Bu pınarın bulunduğu suların fışkırdığı o dağlık ağaçlık yeşil tepeler İskender'in gözüne çok güzel görünmüştür Her taraf zümrüt yeşilliğinde reyhan ve değişik çiçeklerle bezenmişti Bu yerin iklimi İskender'i hayran bırakmıştır


Bu güzel tabiat parçasının havasından ve suyundan faydalanmak için birkaç Gün (bir hafta) burada konaklamaya karar vermiştir Bu suyun kenarında konakladıktan bir hafta sonra Kösür Suyunun derdine şifa olduğu ve boynuzlarının kaybolduğu görülmüştür1 Günümüzde hala bu suya İskender Çeşmesi denilmektedir Bu çeşme Bitlis'e 10 km uzaklıkta Duav yaylasındadır Derdine şifa bulan İskender bu yerin ve suyun ebedileştirilmesi için Bedlis (Badlis) veya Leis ismindeki komutanını yanına çağırarak bu çeşmeden 4 Saatlik veya 12000 adımlık uzaklıkta Rabat ve Kösür sularının birleştiği yerde müstahkem bir kale yapmasını istemiştir Komutanına (Şerefname'de kölesi olarak geçmektedir) dönerek; “Ben İran (bazı Kaynaklarda Hindistan) seferinden dönünceye kadar buraya öyle bir kale yap ki benim gibi bir kral veya kumandan dahi onu ele geçiremesin Böylece bu kalenin ve yerin ismi kuşaktan kuşağa yüzyıldan yüzyıla ebedileşsin” demiştir Bu emri alan Bedlis veya Leis ismindeki komutan hemen işe başlamış bir yıl gibi kısa bir sürede MÖ 331 tarihinde bugün ki kaleyi yapmayı başarmıştır


Hindistan ve İran seferinden dönen İskender şehre geldiği zaman karşısında muazzam bir kale görmüştür Bedlis'e haber göndererek kaleyi teslim etmesini istemiştir Kaleyi teslim etmeyeceğini savaşa hazır olduğu bildirerek İskender'in teklifini reddetmiş ve kale kapılarını kapatmıştır Bunun üzerine İskender bütün güçleriyle kaleyi kuşatmaya başlamıştır günlerce uğraşmış kaleyi alamayacağını anlayınca kuşatmayı kaldırarak Rahva ovasına doğru geri çekilmiştir İskender'in çekildiği gören Bedlis Rahva ovasında İskender'in atının ayağına kapanıp bir zarf içinde kalenin anahtarını sunmuş çıkışı bu yerde olan tünelden kendilerini kaleye davet etmiştir Kalenin anahtarlarını alan Büyük İskender; “Bre mel'un madem ki Anahtarı verecektin niye asi olup bu kadar adamımı kırdırdın” demesi üzerine Bedlis İskender'den Affını dileyerek; “Ey büyük fatih! Benim sana karşı başkaldırmam ve direnmem senin daha önce vermiş olduğun emrin gereği idi Sen; benim gibi bir kralın alamayacağı bir kale yapmamı emretmiştin Senin emrin üzerine yaptığım bu kalenin ne kadar sağlam fethedilmesinin ne kadar imkansız olduğunu ispat etmek amacıyla bu cüreti gösterdim Şimdi ben ve kuvvetlerim hareketimizden dolayı müstahak göreceğiniz cezaya razı olarak emrinizdeyiz” demiştir1
Komutanın bu sözlerini çok beğenen İskender komutanını ödüllendirmek için şehrin yönetimini bu komutanına devrederek ve şehre Bedleis adını vermiştir O Günden sonra şehrin ismi Bedlis kalmıştır zamanla bazı harf değişikliklerine uğrayan bu isim günümüzde BİTLİS adını almıştır

Bitlis'in İşgali ve Kurtuluşu
Osmanlı Devleti 1912 yılında başlayan balkan Harbi'nden yenik çıkmıştı Birçok Toprak kaybının yanında çok sayıda asker ve malzeme kaybına uğramıştı Balkan Harbi'nin yaraları sarılmadan Almanların oyunuyla I Dünya Harbi'nin içine girilmiştir Birçok cephede birden savaşmak zorunda kalan Türk milleti çok canlara mal olmuş çok acılar çekmiş olduğu bir Kafkas Cephesi yaşamıştır


Savaşın ilânıyla beraber seferberlik emri Bitlis şehrinde halkın görebileceği yerlere sabah erkenden asılmıştır Seferberlik yazısını okuyan halk Bitlis Askerlik şubesine giderek AskereAllah-u Ekber Dağlarında donarak hayatlarının baharında göçmüşlerdir


Rus Çarı Deli Petro'nun vasiyeti gereği yıllardan beri Sıcak denizlere ulaşma hayalleri içinde yaşayan Çarlık Rusya orduları harekete geçmiş Ermeni asıllı General Yudenich'in Başkomutanlığındaki Kafkas Ordusuna Anadolu'nun doğusunun işgali emri verilmiştir Bu emir üzerine Kafkas Ordusuna bağlı 4 üncü Kafkas Kolordusu Doğu Anadolu'ya girmiştir Kısa bir süre içerisinde Doğu Anadolu'nun birçok şehrini işgal eden Rus birlikleriyle ona öncülük eden gözü dönmüş Ermeni çapulcuları Bitlis sınırlarına dayanmıştır