Ses Bilgisi Konu Anlatımı

Ses Bilgisi ,Ünlü Türemesi,ses türemesi,harf türemesi,Ünlü Düşmesi, Harf türemesi





SES BİLGİSİ





ÜNLÜ VE ÜNSÜZ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR


ÖNEMLİ NOT: Sınavlarda bazen “ses değişmesi” şeklinde sorular sorulmaktadır Ses dendiğinde hem ünlü, hem ünsüz akla gelir Bu nedenle “ses değişmesi” veya “ses değişikliği” ifadeleriyle karşılaştığımız zaman aklımıza aşağıdaki ses olayları gelmelidir:


Ünsüz yumuşaması : p-ç-t-k →b-c-d-g-ğ

Ünsüz sertleşmesi : c-d-g → ç-t-k

Ünlü daralması : a → ı-i-u-ü

Ünlü değişimi : e → a



ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ):


(c, d, g) yumuşak ünsüzleri, sonu (f, s, t, k, ç, ş, h, p) sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman, sertleşerek (ç, t, k) biçimine dönüşür Buna ünsüz benzeşmesi denir


Örnek: simit-ci → simitçi, ipek-den → ipekten,


sabah-cı → sabahçı, seç-gin → seçkin,


sonuç-dan → sonuçtan




ÜNLÜ (SESLİ) DÜŞMESİ:


Türkçede bazı sözcüklerde bir sesin düşmesi görülebilir Ses düşmesi, karşımıza şu şekillerde çıkabilir:







İki heceli olup, ikinci hecesinde dar ünlü olan

sözcüklerde:


alın → alını → alnı


boyun → boyunu → boynu


şekil → şekili → şekle


oğul → oğulu → oğlu


Yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerde:

Şükür etmek → şükretmek


Hapis olmak → hapsolmak


Bazı birleşik isimlerin oluşumunda:

Kahve altı → kahvaltı


Cuma ertesi →cumartesi





ÜNSÜZ DÜŞMESİ:


“-k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cik, -cek” küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde; kelimenin sonundaki “–k” sesinin düştüğü görülür Buna ünsüz düşmesi denir


Örnek: Minik-cik -- minicik


* Bazen “–ı, -msa” ekleri de ünsüz düşmesine neden olur:


Örnek: Ufak-l --ufalmak, küçük-mse--küçümsemek




ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:


Sonu (p, ç, t, k) sert ünsüzlerinden biriyle biten bir sözcüğe, ünlü harfle başlayan bir ek getirildiği zaman,


(p, ç, t, k) sert ünsüzleri yumuşayarak; (b, c, d, g) haline dönüşür Bu kurala ünsüz yumuşaması denir


Örnek: dolap-ı → dolabı, sevinç-i → sevinci, kapak-ı → kapağı


* Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olurken, bazılarında olmaz


İp-i → ipi, koç-u →koçu, taç-ı → tacı, dip-i → dibi, çok-u → çoğu


* Dilimize yabancı dillerden girmiş bazı sözcüklerde, yumuşama olmaz


Millet-i →milleti, cumhuriyet-i →cumhuriyeti


* Özel isimlerin sonlarındaki (p, ç, t, k) harfleri, okunuşta yumuşar, yazıda ise yumuşamaz


Sözcük Yazılışı Okunuşu


Sinop-u → Sinop’u → Sinobu


Mehmet-i → Mehmet’i → Mehmedi




ÜNLÜ DARALMASI (DARLAŞMA):


Son hecesi “a, e” geniş seslileriyle biten sözcüklere, “-yor” eki getirildiğinde, bu geniş sesliler daralarak


(ı, i, u, ü) ye dönüşür


Örnek: Anla-yor → anlıyor,


bilme-yor → bilmiyor,


incele-yor → inceliyor


* Bazı tek heceli sözcüklerde de daralma olabilir, bu özel bir durumdur


De-y-ecek → diyecek, ye-y-ecek → yiyecek


ÜNLÜ (SESLİ) TÜREMESİ:


Bazı kelimelerin anlam yönünden küçültülmesi veya pekiştirilmesi sırasında kelimelerin kökü ile aldığı ekin arasına bir ünlü gelebilir Buna ünlü türemesi denir Ünlü türemesi hece sayısını artırır


Örnek: Az-cık---azıcık, bir-cik → biricik, gül-cük → gülücük




ÜNSÜZ (SESSİZ) TÜREMESİ:


Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde, asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir Buna ünsüz türemesi denir Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez Örnek: his-i → hissi, af-etmek → affetmek, his-etmek → hissetmek




ÜNLÜ DEĞİŞMESİ:


Türkçede kelimeler ek aldığında, köklerinde değişiklik olmaz Bu kural iki kelime için geçersizdir Buna göre, “ben, sen” sözcüklerine ismin –e hali (yönelme durumu) eki getirildiğinde; kökteki “e “ sesleri “a”ya dönüşür Buna ünlü değişmesi denir


Örnek: Ben-e → bana, Sen-e → sana




KAYNAŞMA (KAYNAŞTIRMA):


Sesli harfle biten bir kelimeye, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, iki seslinin arasına bir sessiz girer Bu sessiz, iki sesliyi kaynaştırır Bu sessiz harfe kaynaşma (kaynaştırma) harfi, bu olaya da kaynaşma (kaynaştırma) denir


Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri; “–y-ş-s-n” dir


Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır Örnek : Kapı-y-ı , iki-ş-er, oda-s-ı, hava-n-ın,…




ULAMA :


Cümle içerisinde sessizle biten bir kelimeden sonra, sesliyle başlayan bir kelime gelirse, bu iki kelime okunuşta birleşir Buna ulama denir Ulamanın olabilmesi için kelimelerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır


Sensiz olamam → sensizolamam, Senden ayrılamam → sendenayrılamam,


yurdumun üstünde → yurdumunüstünde


NOT: Ulama ve kaynaşma birer ses olayıdır




VURGU:


Kelime veya cümlelerde herhangi bir hecenin ya da sözcüğün diğerlerine göre daha baskılı yani kuvvetli söylenmesine vurgu denir Türkçede iki çeşit vurgu vardır:


1 Kelime Vurgusu: Bir kelimede herhangi bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir


Tek heceli kelimelerde vurgu bulunmaz

Vurgu genellikle son hecede bulunur Kelimeye bir ek getirilirse, son hecedeki vurgu eke geçer Çünkü bu durumda son hece ek’tir Örnek: Kitap kitapçı

İki heceden oluşan yer adlarında vurgu genellikle birinci hecededir Örnek: Konya

Pekiştirilmiş kelimelerin başına getirilen heceler vurguludur Örnek: Masmavi

2 Cümle Vurgusu: Cümlede herhangi bir kelimenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir Türkçede, genellikle yüklemden bir önceki kelime vurguludur


Aşağıdaki cümlelerde sırasıyla özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç vurgulanmıştır


Dün okuldan defteri Ayşe aldı (Ayşe: Özne)


Ayşe, dün okuldan defteri aldı (Defteri: Nesne)


Ayşe, defteri okuldan dün aldı (Dün: Zarf T)


Ayşe, dün defteri okuldan aldı (Okuldan: Dolaylı T)




ARASÖZ


Bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz gruplarına arasöz denir


Eğer bu söz, bir cümle ise “aracümle” diye de adlandırılır


Arasözler, virgül işareti içinde ( ,,, , … , …) ya da kesme işareti (… - … - …) içinde gösterilir


“O kasabayı, doğduğum yeri, bu kitapta tanıttım”


“Ahmet - siz de çok iyi bilirsiniz - derslerine pek çalışmaz”