Canlarda İrfan Bitiren Ay

Canlarda İrfan Bitiren Ay
Canlarda İrfan Bitiren Ay

‘CANLARDA İRFAN BİTİREN’ AY

Başlık, Aziz Mahmud Hüdayi’nin şeyhi Üftade hazretlerinin bir ilahisinden Kutlu Ramazan ayını böyle niteliyor: ‘Canlarda irfan bitiren’ Bitirmek, yetiştirmek anlamında Ramazan bir irfan sofrası, bir hikmet şölenidir Ruhlara hikmet rüzgarından, irfan çiçeklerinden türlü kokular estirir, bir can şenliği başlatır İnsan yiyip içmekten, nefsin tutku ve arzularından soyunarak ruhun kanatlarını açar, canı besleyen irfana, İlahi Hakikat’in sırlarına açık ve hazır hale gelir Dörtlük şöyle: ‘Dosttan atasın getiren/Zulmetleri hep götüren/Canlarda irfan bitiren/Oruç ayı geldi yine’ Bu yalın ve samimi ilahide olduğu gibi bütün bir geleneksel edebiyatımız (ki Divan, halk, tekke ve tasavvuf edebiyatımız buna dahildir) dini-tasavvufi neşveyle yazılmış gazel, kaside, ilahi ve nefeslerle doludur

‘Ramazanname’lere ilişkin çeşitli inceleme ve yayınları olan merhum ProfDr Amil Çelebiloğlu hocadan öğreniyoruz ki, ramazan ve oruca ilişkin zengin bir edebiyat oluşmuştur Hoca şöyle der: ‘Tasavvufi mahiyette şekli (suri) ve manevi olmak üzere iki çeşit veya avamın, havassın, ehassın olmak üzere üç türlü oruç vardır ki avamın orucu, sadece maddi manada yiyip içmekten kesilmek, havassın orucu, el, ayak, göz ve kulak ile de perhiz kılmak; ehassın orucu ise her türlü heva ve hevesten geçip Hakk ile olmak, muhabbetullahı yani Allah sevgisini bulmaktır Başka bir ifadeyle şeriat, tarikat ve hakikat oruçları olmak üzere üç türlü oruç vardır Birincisi Ramazan orucudur İkincisi ömür boyu kötü hal ve ahlaktan perhiz etmektir Hakikat orucu ise muhabbetullahı korumaktır’

Geleneksel edebiyatımızda, orucun bu çokkatlı anlam dünyasının sırlarını yansıtan çok sayıda örneğe rastlarız Hece ya da aruzla yazılmış, kaside, koşma, gazel, ilahi ve benzeri türlerdeki bu eserlerde kutlu Ramazan ayı yüceltilir, övülür, gelişiyle yaşanan coşku dillenir, Ramazan’ın insanın ruhuna ve topluma estirdiği manevi rüzgar çeşitli yönleri ve nitelikleriyle yansıtılır Hemen her Divan’da mutlaka Ramazan’la ilgili bir manzume bulmak mümkündür

Halkın, kimi zaman, ‘Benim bir bağım var/Yılda gelir otuz okka üzümü/Akını yersen haramdır/Karasını yersen helaldir’ biçiminde bilmeceleştirdiği kutlu ayın metafiziksel nitelikleri, Nabi’nin Hayriyye’sinden, Hz Mevlana’nın Mesnevi’sine; Süleyman Nahifi’nin ikiyüz elli beyitten oluşan Faziletü’s-Sıyam’ından, Nedim’in kimi gazellerine, kendisini ifade imkanı bulmuştur Kaside biçiminde kaleme alınmış olan ‘Ramazanname’ler ise, mübarek Ramazan’ı özellikle konu alan özgün eserlerdir Çelebioğlu hocanın neşri olan Ramazanname, Emir Mustafa’ya atfedilen böylesi teliflerdendir Bölüm bölüm farklı zaman ve zeminlerde oluşmuş olan manilerin tedvini sayılabilecek olan eserde söylendiği dönem ve mekanın özelliklerini görmek mümkündür Hilalin görünmesiyle ilgili olarak halk, ‘Guş et sedayı bu gece/Et merhabayı bu gece/Benim devletlü efendim/Gördüler ayı bu gece’ derken, sahurun coşkusu, ‘Dualar okur dilleri/Vakt-i sahur bülbülleri/Hak-i paye yüzler sürüp/Geldi davulcu kulları’ dizeleriyle dile gelir Bu pitoresk mısraların yanısıra, ‘Akşam ezanı dinlemek/Sahur vakti yemek yemek/Ramazana mahsus şeydir/Gece davulcu söylemek’ biçiminde belgelik dörtlükler de çıkar karşımıza Onbeşinde askere baklava çıkarıldığını yine bu manilerden öğreniriz: ‘Bu gece onaltı sayı/Gidiyor Ramazan ayı/Yeniçeri Padişahtan/Aldı bugün baklavayı’ Bin aydan hayırlı olarak nitelenen kutlu Kadir gecesini yine onlar bize bildirir: ‘Afv olur cürm ü hatalar/Hakk’ın emrini tutalar/Bekçiye olsun atalar/Mübarek Kadir gecesi’

Çelebioğlu’nun manilerin tematik tasnifini yaparken bize aktardıkları arasında Ramazan’a özgü hemen tüm adetler bulunmaktadır: ‘Minarelerde kandiller yakılması, camilerde mahya kurulması, güllaç baklavasının yenilmesi, şekerden ağaçların yapılması, bilhassa Ramazanda fakir fukaraya yardım ve alakaların artması, dargınların barışması gibi beşeri ve dini hususiyetlerin kendini daha çok hissettirmesi hep bu ayların sultanı Ramazanda olur İftar ve sahur vakitlerini bildirmek için top atılması, Ramazan sıcak aylara rast geldiği zaman Kızkulesine iftara gidilmesi, mahalle çocuklarının Ramazanda fener taşlaması, feneri kırmaları, bekçiyi söyletmeleri, külahını kapmaya alay etmeye kalkışmaları vs gibi hususiyetler artık bugün için -birkaç istisnasıyla- tarih olmuş, hatıraları bile unutulmuştur Ramazanname’deki manilerde ayrıca, ‘Eyüb’e adak için gidilişini, yine burada kurban kesildiğini, mesire olduğunu, kebabı ve oyuncaklarıyla istiharını, muhtemelen bugün stad olan yerin bir cirit meydanı ve gezi yeri olabileceğini, halen gezi yeri oluşuna ilişkin hiçbir iz kalmayan Ayazma mesiresinin varlığını, kalyonların sefere Beşiktaş’tan çıkışlarını, kürek kırılınca kürekçilere ihsanda bulunmasını, ocakla ilgili bazı bilgileri, ulufe alayını, İstanbul kapılarını, Yenikapı’daki mevlevihaneyi ve ibadet günlerini bize bu metinler haber vermektedir: ‘Yenikapı mevlevihane/Dedeler başlar devrana/Pazartesi Perşembe/Cem olur yaran seyrana’

Ramazaniyelerin dışında, özellikle Divan şiirinde kutlu Ramazan ayı farklı vecheleriyle dile gelir Nabi’nin oğluna yazdığı Hayriyye’sinde, ‘orucun Cenab-ı Hakkın kullarına lütfu’ olduğu belirtilir: ‘Ey bihin meyve-i bağ-ı perveri/sadef-i bahr-i hayatın güheri/Bimaraz ta ola cisminde tüvan/Eyleme fevt-i siyam-ı Ramazan/Savmdır kullarına lütf-ı Hüda/Savma bizzat eder Allah ceza/ Savm bir maide-i Rahmettir/Nurdan saime bir hilattır/Nefes-i Saim için dedi Resul/Miskten piş-i Hüda’dan makbul/Ne saadet olasın leb-beste/Olasın dağdağadan vareste/Bend olup rah-ı güzar-ı dehenin/Ola asude diyar-ı bedenin’

Son dizede, beden bir diyar (iklim, ülke, yurt) olarak niteleniyor ki, beden ülkesinin asude kılınmasının kutlu ramazan’la gerçekleşeceği bildiriliyor Hayriyye’den alınan bu parçada Nabi günümüzün diliyle şöyle diyor : ‘Ey baba bağının meyvesi (Nabi, bu eserini oğlu Ebu’l-Hayr Mehmed’e bir öğüt biçiminde kaleme almıştır) ey hayat denizi sedefinin incisi oğul Hasta olmayıp sağlıklı kaldıkça Ramazan orucunu sakın kaçırma Oruç, Allah’ın kullarına bir bağışı, bir lütfudur Orucun ödülünü, manevi bedelini bizzat Allah verir (Bunlar ya ayet veya hadis kaynaklı haberlerdir) Oruç bir rahmet sofrasıdır Oruçluya, o, nurdan bir giysidir Hz Peygamber, ‘Hak katında oruçlunun soluğu, miskten daha güzeldir’ buyurmuştur Ağzının kapalı olması ne saadettir Böylece her türlü dağdağadan kurtulmuş olursun Ağız geçiti yolun kapanınca beden ülken rahatlığa erişir’

Tebrikname biçiminde yazdığı bir kasidesinde Divan şiirinin son dönem adlarından Enderunlu Fazıl şöyle der: ‘Hayr makdem ile geldi yine şehr-i gufran/Ola sultan-ı kerem-kare mübarek Ramazan/Öyle bir mah-ı mübarek ki melekler saf saf/ İyde dek aşk ile camileri eyler devran/ El ele verdi meleklerle gelip mahfice/ Camiin seyrine tebdil olarak hur-ı cihan/ Mümin-i sami tek eylemesinler iğva/ Cümle pa-beste-i kayd oldu güruh-ı şeytan/ Yağdı camilere bir lem’a-yı nur-ı batın/ Şöyle kim garka-yı nur oldu hep ehl-i iman/ Her menar oldu birer şem-i hidayet güya/ Herbiri meş’ale-yi rah-ı cinan-ı rıdvan’

Bu parçada da Nabi’nin dizelerinde olduğu gibi, kutlu Ramazan’ın estirdiği manevi rüzgar dile gelmekte ve manevi nitelikleri ayet ve hadislerden süzülen bir duyarlıkla ifadesini bulmaktadır: ‘Yine gufran ayı uğurlu ayağıyla geldi Kerem sahibi sultana ramazan mübarek olsun Bu öyle mübarek bir aydır ki, bayrama kadar saf saf melekler camileri gezip dolaşırlar Cennet hurileri kılık değiştirip meleklerle el ele verip gizlice camileri dolaşmaya gelirler Tek müminleri aldatmasınlar diye şeytanların ayakları bağlandı Camilere öyle manevi nurlar yağdı ki, bütün müminler nura garkoldular Her bir minare, sanki bir hidayet mumu, rıza cennetlerinin yolunun aydınlatıcısı oldu’

Bu coşkulu dizelerde dile gelen metafiziksel özellikleriyle Ramazan, en görkemli ifadesine Tekke-Tasavvuf edebiyatımızda kavuşur

Nefslerin tezkiyesine ilişkin gözkamaştırıcı eseriyle Eşrefoğlu, Kutlu Ramazan’ın yılda bir kez ‘şehri seyran eylediğinden’ söz eder:

‘Yılda bir kez şehri seyran eyledin
Kendözün bu halka mihman eyledin
Sonra tavus gibi cevlan eyledin
Elveda ey mah-ı taban elveda’

Burada şehirden kasıt, insanın ruhu, bedeni olduğu gibi, yeryüzü, hatta varlık alemidir Ramazan özüyle insana konuk olur Gelir ve nuruyla yıkar, arıtır, aydınlatır, insandaki İlahi İsimlerin okunur hale gelmesini sağlar İnsan, oruçla olgunlaşır, kamil insanın nitelikleriyle donanma yönünde ilerler Ramazan gelir ve tavus gibi cevlan eyler sonra gider Mah-ı taban, ışık saçan, aydınlatan, ışıtan ay demektir ki, bu Ramazanın nurlandırıcı özelliğini ifade eder Eşrefoğlu kutlu Kadir gecesinden söz eder:

‘Leyletü’l-Kadr-i Berat idin bize
Hem dahi savm u salat idin bize
Nar-ı duzahtan necat idin bize
Elveda ey mah-ı taban elveda’

Oruç ateşten korur Orucun en değerli niteliği, kesinlikle ihlaslı bir eylem olmasındandır Çünkü oruçta ihlası kıracak en küçük bir açık kapı yoktur Allah için yemeden içmeden, nefsin arzularından ve duyularımızın şerrinden kurtuluruz Bunun gizli açık ihlas dışı bir boyutu söz konusu olamaz Sadece Allah buyurduğu için yemeyiz içmeyiz, duyularımızı korur ve dünya ile ilişkilerimizi askıya alırız Bu sırdandır ki orucun manevi değeri yüksektir ve armağanı bizatihi Allah’ça ödenir

‘Hazret’e bizden şikayet eyleme
Ayıbımız çoktur hakaret eyleme
Eşrefoğlu’na melamet eyleme
Elveda ey mah-ı taban elveda’

‘Melamet’ sözcüğü dikkat çekicidir burada Eşrefoğlu da diğer arif ve sufiler gibi sırlar kendisini Kur’an’da geçen, ‘onlar kınayanın kınamasından korkmazlar’ ayetinin sırrına bürünür Bu, insanın sadece ve sadece Allah’ın hoşnutluğunu gözetmesi, insanların, gayrın, masivanın ilgi ve alakasını terketmesidir İnsanlar kınasa da değeri yoktur, yetir ki Allah’ın rızası gerçekleşsin O’nun rızasına uygun zerrece eylem, bütün varlıktan daha değerlidir Bir zerre ihlaslı amel, batmanlarca ihlassız olmayana tercih edilir Bu melametiyye sırrıdır

İrfan semasının yıldızları saymakla bitmez Girişte andığım şeyh Üftade de bunlardan biridir ve bir ilahisinde kutlu Ramazan’ı Allah’ın övdüğü ay olarak niteler:

‘Kur’an’da Allah övdüğü
Cümle nebiler sevdiği
Ümmete Allah verdiği
Oruç ayı geldi yine’

Oruç, bütün semavi dinlerde vardır Namaz gibi oruç da Adem’den (as) buyana tüm semavi öğretilerde yapılagelmiştir Bazı formları farklı da olsa ya da bugün bozulmuş biçimde sürüyor da olsa, orucun bütün din müntesiplerince ifa edildiğini biliyoruz

‘Cümle aya sultan olan
Dertlilere derman olan
Hakk’tan bize ihsan olan
Oruç ayı geldi yine’

Dert’ten kasıt, manevi beladır Günahtır, kirdir, Hakk’tan savrulmadır, İlahi Hakikat’in kıyılarına vurmaktır Oruç gelir ve derler toparlar bizi, ayağa kaldırır, kalbimizi temizler, ‘yere göğe sığmayan kalbimize sığan Cenab-ı Hakk’ın konukluğuna hazır hale getirir Bu kalkış ve derlenme oruçla gerçekleşir ki o da derdimizin dermanı ve Hakk’ın ihsanı, bağışıdır

‘Saliklere kuvvet olan
Ariflere izzet olan
Müminlere cennet olan
Oruç ayı geldi yine’

Oruç, manevi yoculukta güçtür, izzettir ve inanmış kullar için cennettir Cennetten kasıt, günahtan ve dünyadan arınmış olmaktır Orarada hikmet ve kudret nitelikleriyle tecelli etmektedir Yaratıcı Kudret mahallidir oruç Oruç bir tür manevi ölüm halidir ki, insanın bu hali, günah işlemeye kabiliyetsiz, sakin ve kendisini tümüyle Allah’ın kudret eline teslim etmiş meyyite benzer Bu manevi bir cennette bulunmaktır İnsan, Şeyh Galib’in buyurduğu gibi, ‘takdirini terkedip, Allah’ın takdirine’ kendisini bırakınca cennete ehil bir hal kazanır Bu giydiği yeni göynek, insanın tam teslimiyet halidir İslam teslim olmaktır Nefsini teslim etmeyen ödülü teslim alamaz

‘Aydın eden gönülleri
Mesrur eden müminleri
Mamur eden mescitleri
Oruç ayı geldi yine’

Oruçla gönüller ışır, müminler sevinir, mescitler dirilir

Üftade hazretleri gibi Erzurumlu İbrahim Hakkı da, kutlu Ramazan’ın gönül gözünü açtığından söz eder:

‘Savm ile ten ü canı pak eyle yeme nanı
Dolsun mey-i ruhani ta mest ola hep ecza’

(Oruçla bedenini ve ruhunu arıt Fazla yeme Böylece varlığının zerreleri manevi bir şarapla sarhoş olsun, gönül gözün açılsın)

Son olarak modern edebiyatımızın yıldızı Sezai Karakoç’un gönlümüze bir yıldırım gibi çarpan ifadelerini hatırlayalım:

‘Kur’an, namaz ve oruçta dirilen bir İslam insanı olmak: İşte çağımız Müslümanının tek varoluş şartı Orucun getirdiği yorumla dünyayı ve tarihi yeniden yorumlamak, zaptetmek, fethetmek, kurmak ve inşa etmek zorundadır çağımızın Müslümanı Oruç bize bu misyonu yüklüyor Oruç bize bu mesajla geliyor Orucun ışığı, suyu, bereketi ve mantığıyla kurulmayacak bir dünya yıkılacak, taş taş üstüne kalmamacasına çökecek demektir Oruçta dirilmeyen insan, kör ve zalim bir madde akıntısında can verecek, hem de bildiğimiz ölüme bile hasret çeke çeke ölecek demektir Güçlenmek ve yıkıcı kuvvetler karşısında yiğitçe direnmek için, orucun gözüyle gören, orucun kulağıyla işiten, orucun eliyle iten, orucu yaşayarak ölümü yenen bir gövdeyle gövdelenen bir oruç insanı, orucun insanı olmak gerekmez mi?’

Kaynak: Bu yazı, Diyanet Aylık Dergi 2005 Ekim sayısında yayınlanmıştır