Utanma Duygusu (Haya), Değeri Ve Bu Duyguya Sahip Olmaya Teşvik Etmek

utanma duygusu (haya), değeri ve bu duyguya sahip olmaya teşvik etmek
UTANMA DUYGUSU (HAYÂ), DEĞERİ VE BU DUYGUYA
SAHİP OLMAYA TEŞVİK ETMEK


682 İbni Ömer radıyallâhu anhümâ'dan rivayet edildiğine göre Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem, utangaç kardeşine bu huyunu terketmesini söyleyen Medine'li bir müslümanın yanından geçerken ona:
"Onu kendi haline bırak; zira hayâ imandandır" buyurdu
Buhârî, Îmân 16, Edeb 77; Müslim, Îmân 57-59 Ayrıca bk Tirmizî, Îmân 7; Nesâî, Îmân 27; İbni Mâce, Mukaddime 9, Zühd 17
683 hadisle birlikte açıklanacaktır
683 İmrân İbni Husayn radıyallâhu anhümâ'dan rivayet edildiğine göre Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
"Hayâ ancak hayır kazandırır"
Buhârî, Edeb 77; Müslim, Îmân 60

Müslim'in bir rivayetine göre ise:
"Hayânın hepsi hayırdır", buyurdu
Müslim, Îmân 61

Açıklamalar
Bir önceki hadîs-i şerifi tekrar hatırlayalım:
Medineli müslümanlardan yani ensâr-ı kirâmdan, maalesef adlarını bilemediğimiz iki kardeş, belki de iki din kardeşi utanma duygusu hakkında konuşuyorlardı Biri, fazla utangaç bulduğu diğerine, utanmanın insanı, haklarını elde etmekten alıkoyduğunu söylüyor, bu huyundan vazgeçmesini tavsiye ediyordu O sırada yanlarından geçen Resûl-i Ekrem Efendimiz bu konuşmayı duydu ve kardeşine öğüt veren zâta:
"Onu kendi haline bırak; zira hayâ imandandır" buyurdu
Bazı önemli konuları mecâzî ifadelerle anlatmayı faydalı gören Efendimiz, burada da aynı metodu uygulamıştır Onun "Hayâ imândandır" sözüyle anlatmak istediği şudur: İman insanı fena davranışlardan nasıl alıkorsa, utanma duygusu da tıpkı iman gibi insanın fenalık yapmasına fırsat vermez, onu kötülüklerden vazgeçirir İnsana insanlığını hatırlatır Onun herhangi bir hayvan olmadığını, aklına eseni yapamayacağını hissettirir İşte bu nevi telkinlerle hayâ imanı besleyip olgunlaştırır Böyle olunca da haya insana ancak hayır kazandırır ve onun tamamının hayır olduğu ortaya çıkar
Konuya şöyle de bakmak mümkündür Özel telkinlerle düşünce yapısı bozulmayan kimseler insanların gözü önünde meselâ mahrem yerlerini açmaktan veya ulu orta cinsî temasta bulunmaktan utanıp kaçınırlar Bu kadar bir utanma duygusu hangi dine mensup olursa olsun bütün insanlarda vardır Utanma duygusunu büsbütün yitirmeyen kimseler hayâsızca davranışlardan kaçındığı gibi, dindar kimseler de dinin haram saydığı günahlardan uzak dururlar Netice itibariyle insanlar bir yandan utanma duygusu, öte yandan Allah'tan korkma hissi sayesinde, kendilerine yakışmayan davranışlardan kaçınırlar
Demek oluyor ki, nereden kaynaklanırsa kaynaklansın, hayâ duygusu baştan sona hayır olup insana ancak hayır kazandırır Zannedildiği gibi bu asil duygu insanın hakkını elde etmesine engel olmaz İnsanın rızkını kazanmasına, hakkını elde etmesine engel olan utanma duygusu değil, çekingenliği, korkaklığı ve beceriksizliğidir Hayâ duygusuyla bu olumsuz özelliklerin hiçbir ilgisi yoktur
Bu güzel duygu günümüzde maalesef bazı telkinlerle zayıflatılmaktadır Açılıp saçılmayı, utanma duygusunu bir yana atmayı çağdaş olmanın bir gereği gibi gösterenler, ne pahasına olursa olsun vazifesini lâyıkıyla yapmayı bir nevi aptallık sayanlar, kaytarmayı ve gününü gün etmeyi işbilirlik kabul edenler insana en büyük fenalığı yapıyorlar Onun fıtratındaki utanma duygusunu ve vazife aşkını tahrip etmek suretiyle, kendini mükemmelleştirmesine engel oluyorlar
Hadislerden Öğrendiklerimiz
1 Hayâ dediğimiz utanma duygusu, insanı, mü'minin şahsiyetine yakışmayan fena davranışlardan alıkoyar
2 İman insanı çirkin hareketlerden ve günahlardan uzaklaştırır
3 Hayâ imanın yücelip kemâle ermesine yardım eder
`

684 Ebû Hüreyre radıyallahu anh'den rivayet edildiğine göre Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
"İman yetmiş (veya altmış) kadar daldan ibarettir Bunların en yükseği lâ ilâhe illallah demek, en aşağısı da insana zarar veren şeyleri yoldan kaldırmaktır Utanmak da imanın dallarından biridir"
Buhârî, Îmân 3; Müslim, Îmân 58 Ayrıca bk Ebû Dâvûd, Sünnet 14; Tirmizî, Birr 80; Nesâî, Îmân 16; İbni Mâce, Mukaddime 9
Açıklamalar
Bu hadîs-i şerîf, 127 numarayla "Hayır Yollarının Çokluğu" bahsinde geçmiş ve orada açıklanmıştır
Burada kısaca şunu belirtelim:
Peygamber Efendimiz imanı, kalbe kök salmış gür bir ağaca benzetmektedir Bu ağacın bazı dalları bir mü'minin inanması gereken esaslarla ilgilidir Meselâ imanın altı prensibi, Allah'ı sevmek, O'na şükretmek, verdiği sıkıntılara sabretmek, kin, haset, öfke ve hiyânet gibi kötü huyları terketmek bunlardan birkaçıdır
İmanın bazı dalları bir mü'minin diliyle söylemesi gereken kulluk görevlerine dair olup kelime-i tevhîdi diliyle söylemek, ilim öğrenip öğretmek, Allah'ı zikretmek bunlar arasındadır
İmanın bazı dalları da bedenle yapılması gereken davranışlarla ilgilidir İslâm'ın meşhur beş esası, temizlenmek, iffetli yaşamak, ana babaya, aile fertlerine ve komşulara karşı görevini yapmak, insanlara zarar veren şeyleri yoldan atmak bunlardan birkaçıdır
Resûl-i Ekrem Efendimiz kalp, dil ve bedenle ilgili bütün davranışların esasında imanla ilgili olduğunu belirtmektedir İman esaslarının en başında gelen ve asla vazgeçilmez olan prensibin kelime-i tevhid yani lâ ilâhe illallah sözü olduğunu söylemektedir Daha sonra da insanı gerçek mü'min yapacak özelliklerden birini, önemi sebebiyle ayrıca zikretmekte ve utanma duygusunun, iman ağacının vazgeçilmez bir dalı olduğunu açıklamaktadır Şu halde mü'min, başkalarının yanında yapılması ayıp olan davranışlardan kaçınmalıdır İnsana utanç veren hareketleri başkaları yaptığı zaman bundan rahatsızlık duymalıdır
Bize görevlerimizin çok önemli olduğunu hatırlatan bu hadîs-i şerîf, vazifemizi yaptığımız takdirde kazanacağımız ilâhî mükâfatlara da işaret etmektedir Bir taş, bir diken parçasını yoldan alıp atmak kadar kolay bir iş Cenâb-ı Hakk'ın rızâsını ve affını kazanmayı sağlarsa, yapacağımız daha önemli bir hareketin Yüce Rabbimiz katındaki değerini ve mükâfatını takdir etmek mümkün müdür?
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 Bir mü'minin yapması gereken bütün hareketler, doğrudan doğruya imânla ilgilidir
2 Cenâb-ı Hakk'ın bizden istediği bütün görevler imanla ilgili olduğu için, görevlerimizi bu din işidir, bu da dünya işidir diye ayırmak mümkün değildir
3 Utanma duygusu bir kişilik za'fı değil, imanı yüceltip kemâle erdiren vazgeçilemez bir özelliktir
`


685 Ebû Saîd el-Hudrî radıyallahu anh' şöyle dedi:
Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem örtünme çağına girmiş bir genç kızdan daha utangaçtı Hoşlanmadığı bir şey gördüğünde bunu yüzüne bakınca anlardık
Buhârî, Menâkıb 23, Edeb 72, 77; Müslim, Fezâil 67 Ayrıca bk İbni Mâce, Zühd 17
Açıklamalar
Hadisimizin râvisi olan Ebû Saîd el-Hudrî, Resûl-i Ekrem Efendimiz'in genç sahâbîlerindendi Diğer sahâbîler gibi o da Hz Peygamber'in sözlerini can kulağıyla dinler, bütün hareketlerini dikkatle takip ederdi Cenâb-ı Hakk'ın üstün terbiyesiyle yetişen Allah Resûlü'nün hareketlerindeki inceliği, diğer insanlarda görülmeyen farklı tutumları derhal farkederlerdi Resûl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem kendisine hoşlanmadığı bir şey söyleyen veya huzurunda uygun olmayan bir iş yapan kimsenin hatasını başkalarının yanında yüzüne vurmadığı için, onun bu nevi davranışlardan ne ölçüde incindiğini bilemezlerdi Fakat onun mübarek yüzüne bakınca, böyle bir kabalığın onu rahatsız ettiğini görürlerdi
Ebû Saîd el-Hudrî hazretleri Peygamber aleyhisselâm'ın sahip olduğu üstün hayâ duygusunu gereği gibi anlatabilmek için, onu bu açıdan bir genç kıza benzetmektedir Bilindiği gibi İslâm terbiyesiyle yetişmiş bir kız, erginlik çağına girdikten sonra, çocukluk devresini artık geride bıraktığı düşüncesiyle sözüne, davranışına, giyim kuşamına çeki düzen verir Böylece onun hareketlerine daha bir incelik, zarâfet ve ölçü hâkim olur İşte Allah'ın Resûlü üstün edep ve hayâ duygusu itibariyle bir genç kızdan daha mükemmeldi Onun bu üstün edebi, Allah'a veya insanlara ait bir hak çiğnendiğinde, olayın ayıp veya çirkin oluşuna bakmadan derhal müdâhale etmesine engel teşkil etmezdi
Birbirlerinin yanında çıplak yıkanmaktan çekinmeyen, hatta Kâbe'yi çırıl çıplak tavaf eden Arapların bu hayâsız davranışlarından nefret ederdi O zamanlar Arabistan'da hamam yoktu Fakat İran ve benzeri ülkelere gidip gelen tüccarlardan oralardaki hamamlarda çıplak yıkanıldığını duymuştu Ashâbına bu hâlin çirkinliğini anlattı Oraları fethedeceklerini haber verdikten sonra, hamama gittiklerinde vücutlarını örtmelerini tenbih etti
Nevevî bu bahsi şu sözlerle bitirmektedir:
"Âlimler hayânın ne olduğunu şöyle anlatırlar: Hayâ insanı her türlü kötülükten alıkoyan bir huydur İnsanın kimlere karşı ne gibi görevleri varsa, bu görevleri aksatmamasını sağlar
Bize gelen rivayete göre Ebü'l-Kâsım Cüneyd-i Bağdâdî (ö 297/909) şöyle demiştir:
Hayâ, Mevlâ'nın sayısız nimetlerini görme ve bu nimetler karşısında ne kadar kusurlu olduğunu farketme hâlidir"
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 Temiz, asil ve duygulu tabiatları sebebiyle utanma duygusu en fazla hanımlarda bulunur
2 İnsanın değerini yükselten bu güzel duygu Peygamber Efendimiz'in en belirgin özelliklerinden biriydi
Riyazüs Salihin