İran Tarihi

MÖ 3000 yıllarından beri İran biliniyordu Bilinen en eski imparatorluk Elamlıların MÖ 1100-600 yıllarında kurdukları imparatorluktur Elamlıların yerine Medlerin kurmuş oldukları imparatorluğu Persli Keyhüsrev MÖ 550 yılında yıkmış ve Anadolunun büyük bir bölümü dahil olmak üzere egemenliği altına almıştır İskender komutasındaki Yunanlılar MÖ 330 yıllarında bütün İran topraklarını ele geçirdiler Bundan sonra İran topraklarında Parthların ve Sasanilerin egemenliği devam etmiştir


Sasanilerin çöküşü İslam ordularının İranı ele geçirmeleriyle olmuştur Hazret-i Ömer devrinde İran üzerine birçok seferler düzenlenmiştir Akın akın İran içlerine giren İslam orduları, Âzerbaycan, Taberistan, Cürcan, Rey, Kumis, Karvin, Zencan, Hemedan, İsfahan ve Horasanı fethettiler Hazret-i Ömerin ölümünden sonra İranda bazı karışıklıklar meydana geldi Hazret-i Osman bunun üzerine askeri birlik göndererek isyanları bastırdı ve elebaşılarını cezalandırdı Böylelikle İslam hakimiyeti, İranda devamlı sağlanmış oldu


Hicri sesekizinci asrın başında Safiyyüddin Erdebili hazretlerinin soyundan gelenler İranda Sünni bir tarikat kurdular Onun adına nisbetle bu tarikata Safeviyye adı verildi Osmanlı sultanları, İslamiyete hizmet eden bu tarikat mensuplarına pek çok ihsanlarda bulundular Ancak Hoca Aliden itibaren bu yolun mensupları arasında Eshab-ı kiram düşmanlığı yayılmaya başladı


Daha sonra tarikatın başına geçen Şeyh İbrahim, aşırı Şii görüşlerini benimsedi Bundan sonra tarikatin başına Şeyh Haydar geçti Şeyh Haydarın ölümünden sonra oğlu Şah İsmail taç giydi Şah İsmail, velinimeti olan Akkoyunlular Devletini yıkarak, İranda Safevi Hanedanını kurdu Bunun zamanında Şiilik, devletin resmi dini oldu Bu dönemde sülalenin en büyük meselelerini Osmanlılarla savaşmak teşkil etti


1514 yılında Çaldıranda Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim, Şah İsmaili ağır bir hezimete uğrattı ve Tebrizi fethetti Şah İsmailin ölümünden sonra tahta geçen oğlu Tahmasb zamanında İran bütünüyle Osmanlıların eline geçti


Safevi Sülalesinin çöküşü Şah İkinciAbbasın hükümdar olduğu döneme rastlar Yıkılışın ilk belirtisi Kandehardaki Afganlı Mir Veysin 1709 yılında isyan ederek başarı sağlaması oldu Bundan sonra Afganlılar sık sık İran üzerine askeri seferler düzenlediler Fakat hiçbir zaman İrana tamamen sahip olamadılar 1729da Safeviler yeniden yönetimi ele geçirdiler Fakat bu sefer de Rus Çarı Deli Petro öteden beri gerekli ticaret yollarını açabilmek için İrana göz dikmiş durumdaydı


Osmanlılar da İranın Rusların eline geçmemesi için İran üzerine bir sefer düzenledi Osmanlılarla Ruslar arasında bir savaş tehlikesi belirdi, ama sanıldığı gibi olmayarak iki devlet anlaşarak, İranı aralarında pay ettiler Bu anlaşma uzun sürmedi Tahmasb kuzeydoğu İranda bir ordu toplamaya çalışıyordu Çar Petro, tahtın Safevi Sülalesine geçmesini uygun karşılayacağını açıklamıştı Ama bütün bunlar Safevi Sülalesinin tahtı ele geçirmesine yetmedi


Nadir Şah ile birlikte İran üzerinde Afşar soyunun egemenliği başlamaktadır Ancak bu da uzun sürmedi Nadir Şahın öldürülmesinden sonra bir iktidar boşluğu meydana gelmiş ve bundan sonra üç ayrı rakip taht için ortaya çıkmıştır Bunlar: Zendler, Afganlılar ve Kaçarlardır Bunlardan Zendlerin yönetimi 40 seneye varmayacak derecede kısa bir zaman diliminde oldu Bundan sonra ülke yönetimi 1925 yılına kadar Kaçarların elinde kaldı


1925-1979 yılları arasındaki dönem ise Pehlevi sülalesinin İran tahtında bulunduğu dönemdir Pehlevi sülalesinin İran tahtında bulunduğu süre içinde geçen en buhranlı dönem İkinci Dünya Savaşı yıllarıdır 1938 yıllarından sonra İranda Alman tesiri şiddetli bir şekilde kendisini hissettirmeye başlamış, bunun neticesinde İranda pek çok Nazi-Almanyasının teknisyenlerinin bulunması, başta İngiltere olmak üzere müttefik devletleri tedirgin etmiştir


Bununla başlayan gerginlik, 1952 senesinde İranın İngiltere ile diplomatik ilişkilerini kesmesine kadar ilerledi İran başbakanlarından Musaddıkın yönetimin başında bulunduğu dönemlerde İran Komünist Partisi olan Tudehe büyük tavizler vermesi ve bunları batıya karşı koz olarak kullanmaya çalışması, memlekette huzursuzluklar meydana gelmesine sebep oldu Bunun üzerine Şah, Musaddıkı başbakanlıktan azlederek yerine General Zahidi tayin etti


1963 yılında Şah Beyaz Devrim adı altında ülkede büyük çapta ekonomik ve sosyal reformlar yapmıştır Her geçen gün artan petrol gelirleri ve özellikle ülke savunması için yapılan büyük harcamalar, İranı Ortadoğuda özellikle askeri bakımdan söz sahibi ülkeler arasına getirmeye başlamıştı Bu zamanda Fransada sürgünde bulunan İranlı Şii lider Humeyni, ülkede Şii inancının hakimiyetinden istifade ederek, çoğunlukta olan Şiileri etrafında topladı


İçten ve dıştan yapılan pek çok mücadeleler neticesinde Humeyni İrana hakim oldu Şah ailesi İranı terketti ve memleket Şii inancı ile idare edilmeye başlandı 1979 yılında İran İslam Cumhuriyeti adını alan ülkede binlerce Şii inancında olmayan İranlı, devlet aleyhtarlığı ile suçlanarak sorgusuz sualsiz kurşuna dizildi


Humeyni idaresindeki İran, Irak ile 22 Eylül 1980de harbe başlamış ve bu harpte yüzbinlerce İranlı ölmüştür 20 Ağustos 1988de Ateşkes ilanı ile savaş durdu Âyetullah Humeyninin 1989da ölmesi üzerine aynı yılın Ağustos ayında yerine cumhurbaşkanı Ali Hameney, Hameneyin yerine de meclis başkanı Haşimi Rafsancani Cumhurbaşkanı seçildi


Saddam Hüseyinin Kuveyti işgal etmesi üzerine, İranın barış şartlarını eksiksiz kabul ettiğini açıkladı Böylece l980da başlayan savaş 1990da barış anlaşması ile neticelendi ve iki ülke arasında diplomatik ilişki yeniden kuruldu