Besarabya'daki Yahudilerin Tarihi

Besarabya'daki Yahudiler - Besarabya'daki Yahudiler Hakkında - Besarabya'daki Yahudi Tarihi

Yahudilerin bölgedeki varlığı Moldavya Prensliği'ne kadar dayanmaktadır fakat sayıları çok değildi Moldavya'da ticaretle uğraştılar fakat Levanten ticaret bilgisi ve ilişkileri olan Yunanlılar ve Ermenilerle rekabete giremediler Bazen kuzey Moldavya'da yerel tekeller ele geçirdiler fakat bu sefer de Moldavya liderleri tarafından Galiçya ve Podolya'ya geri gönderildiler; örneğin, 1583-1591 tarihleri arasında hükümdarlık yapan Petru Şchiopul, William Harborne önderliğindeki İngiliz tüccarları tercih etmekteydi


18yy'da daha fazla Yahudi Moldavya'ya yerleşmeye başladı Bazıları, önceden Moldovyalı ve Yunanlıların kontrolünde olan Dinyester geçişinin kontrolünden sorumluydu; Soroca Kaptanı onları kovana kadar bu devam etti Diğerleri distile edilmiş içkilerin ticaretiyle ilgilendi; önceleri Ukrayna'dan getiriyorlardı fakat sonradan boyarların köşklerinde, sanayi öncesi distilatör olan velniţalar inşa ettiler 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'yla Podolya-Moldavya sınırı açılınca Yahudilerin sayısı önemli ölçüde arttı


1812'de savaş bittiğinde Moldavya Prensliği'nin doğu yarısı olan Besarabya, Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edildi

Besarabya Guberniyası (1812-1917)


Statü


Besarabya Guberniyası'nın 1818 Resmi Kanunu'na (Aşezământul) göre Yahudiler başlı başına ayrı bir sosyal statüteydi ve kendi aralarında tüccar, esnaf ve toprak işçisi olarak alt sınıflara ayrılıyordu Diğer devletlerin aksine, "tarım veya fabrika dikmek amacıyla devlete ait boş topraklar" dışında Yahudilerin toprak sahibi olmalarına izni yoktu Yahudilerin, devlet veya özel köşklerde, "içki atölyesi, fabrikası ve benzer tüzellerin sahibi olma ve onları kontrol etme" hakkı vardı, fakat bir "Hristiyan'a hakim olması" yasaktı 1817 nüfus sayımına göre Besarabya'da 3826 Yahudi ailesi vardı ve bu sayı yaklaşık 19,000 kişiye ve toplam nüfusun %42'sine tekabül ettiği düşünülmektedir

Kırsal koloniler


Birkaç nesil içinde Yahudi nüfusu büyük oranda arttı Rus İmparatorluğu'nun diğer bölgelerinin aksine Yahudilerin Besarabya şehirlerine yerleşme hakkı vardı Çar I Nikolay bir ukaz (ferman) yayınlayıp "çok sayıda Yahudinin" Besarabya'ya yerleşmesine izin verip onları iki sene boyunca vergiden muaf tuttu Aynı zamanda, Besarabya'ya gelmek için, Podolya ve Herson Eyaletlerinden gelipte Dinyester nehrinden geçenlere 5 yıl vergi muafiyeti tanıdı


Sonuç olarak, Yahudilerin hayatlarını idame ettirebilmeleri için yeterince ticaret seçeneği yoktu Bu da, Çar otoritelerinin 17 Yahudi tarım kolonisi yaratmasına sebep oldu:

Soroca Vilayeti


Dumbrăveni

Brăciova

Mărculeşti

Vârtojani

Lublin

Căpreşti

Zguriţa

Meremăuca

Constantinovca

Orhei Vilayeti


Şipca, Şoldăneşti

Nicolaevca-Blagodaţi

Teleneşti

Chişinău Vilayeti


Grătieşti ve Hulboaca

Bălţi Vilayeti


Alexăndreni

Valea lui Vlad

Hotin Vilayeti


Lomacinţa

Tighina Vilayeti


Romanăuţi


10,589 Yahudiye denk gelen 1082 aile bu köylere yerleşti Bu plan, Avusturya İmparatoru II Joseph'in Bukovina Yahudileri için yarattığı plandan esinlenerek yaratıldı fakat Bukovina Yahudileri köylerde yaşamaktansa Bukovina'yı terketmeyi tercih etmişti Yahudilerin kırsal alanlarda yaşamak istemeyecekleri intibasının yanlışlığı Rus Çarı tarafından ispatlandı Kolonizasyon planı başta başarılı olmuştu fakat Besarabya'nın kırsal kesimlerinde yaşayan Yahudiler birkaç yıl sonra hayvan, deri, yün ve tütün ticaretine atıldı ve topraklarını Hristiyan çiftçilere kiraladı Birkaç yıl sonrada Yahudiler şehirlere taşınıp topraklarını Moldavyalılara sattı 1856 nüfus sayımına göre Besarabya'da 78,751 Yahudi vardı ve bu 990,000 kişilik toplam nüfusun yaklaşık %8'ine eşitti

19yy'ın sonu ve 20yy'ın başı


1889: 1,628,867 kişilik Besarabya nüfusunun %1111'i olan 180,918 Yahudi yaşamaktaydı

1897: Yahudi nüfusu artıp, 1,936,392 kişilik Besarabya nüfusunun %1165'i olan 225,637 kişiye ulaştı

1903: Rus Besarabyası'ndaki Kişinev'deki 110000 kişinin %46'sını 50000 kişiyle Yahudiler oluşturuyordu Yalnız Kişinev'de 16 Yahudi okulu ve 2000'den fazla öğrencisi olan Yahudi cemaatinin yaşamı kalkındı

1917-1940


Moldavya Demoktratik Cumhuriyeti


Sfatul Ţării'de Besarabya Yahudi cemaatinin temsilcileri şunlardı:

Isac Gherman, 60 yaşında Kişinevli avukat

Eugen Kenigschatz, 58 yaşında Kişinevli avukat

Samuel Lichtmann, 60 yaşında memur

Moise Slutski, 62 yaşında Kişinevli doktor

Gutman Landau, 40 yaşında memur

Mendel Steinberg

Bunlardan ilk dördü Besarabya'nın Romanya'ya bağlanması konusunda çekimser oy kullanırken son ikisi oylamaya katılmadı

Büyük Romanya


1920: Yahudi nüfusu 267,000'e yükseldi

1930: Romanya nüfus kayıtlarında 270,000 Yahudi gözükmekteydi

Holokost


1941: Otto Ohlendorf kumandanlığında Alman gezici ölüm birlikleri Einsatzkommandolar Nazi SS'den getirilip Besarabya'ya sokuldu Almanya'nın bölgeye girmesiyle buradan kaçmayan Yahudilerin ölmesindeki ana araçlardan biriydi


8 Temmuz 1941: Romanya'nın zamanındaki lideri Ion Antonescu Bakanlar Konseyi önünde yaptığı açıklama:

Aramızada da bulunabilecek bazı gelenekçilerin anlamama riskine rağmen, ben Besarabya ve Bukovina'daki Yahudi unsurların sınırların dışına atılmasından yani tehcirinden yanayım Ayrıca, şu anda aramızda yeri olmayan Ukrayna unsurlarının da tehcirinden yanayım Tarihte barbar olarak gözükmemiz umurumda değil Roma İmparatorluğu da zamanında yapılması gereken barbar hareketlerde bulundu fakat bugün bile tarihin en büyük politik güçlerden biri olduğu kabul edilir Bundan daha uygun bir zaman olmamıştır Gerekirse makineli tüfeklerle vurun


Ölüm birimleri Einsatzgruppe D, Alman Wehrmacht'a bağlı askeri olmayan özel birlikler ve Romanya ordularıyla birlikte Haziran-Temmuz 1941'de Transnistria'ya yapılan tehcirler sırasında bir ay gibi kısa bir sürede 10,000'den fazla kişiyi öldürdü 1930 sayımına göre Besarabya'daki 207,000 Yahudinin yaklaşık üçye ikisi Sovyet orduları bölgeden çekilmeden evvel kaçtı Besarabya ve Bukovina'dan 110,033 Yahudi, Romanya'nın askeri kontrolu altındaki Transnistria'ya sürüldü


Gettolarda ve kamplarda birçok insan açlıktan ve sağlık koşullarının yetersizliğinden dolayı öldü; sağ kalanlardan bazıları ise Sovyetler 1944'te bölgeye girmeden hemen önce Nazilerce öldürüldü Transnistria'daki Romanya ordu yönetimi kayıtlarını sağlam şekilde tutmadı Getto ve kampların açılışından 1943'ün ortalarına kadar geçen sürede kayıtlarda 59,392 kişinin öldüğü gözükmektedir[4] Bu kayıplar arasında her kökende insanlar bulunurken kampa gönderilirken ölenler, 1943'ün ortalarından 1944 baharına kadar geçen sürede ölenler ve Romanya ordularının Transnistria'yı kontrolü altına aldıktan hemen sonra ölenler kayıtlara geçmemiştir

Günümüz


993: Bu yılın sonunda Moldova'da yaklaşık 15,000 Yahudi kaldı Aynı yıl 2173 Yahudi İsrail'e göç etti Düzenli aralıklarla yayın yapan ikiside Kişinev'de olmak üzere Yahudi gazeteleri vardı Bunların en çok bilineni, Yidiş dili ve Rusça yayınlanan Nash golos ?Undzer kol ("Sesimiz") gazetesiydi