Göktürk Yazıtları Hakkında

Göktürk Yazıtları Hakkında Bilgi - Göktürk Yazıtları Önemi -






Göktürk Yazıtları yada Orhun Kitabeleri, Türk tarihinin belli bir dönemini hikaye ettikten başka bilinen en eski Türk yazısının ve bilhassa Türk dil ve edebiyatının çok önemli belgesi olan Gök-Türk (Kök-Türk) yazıtları, Doğuda

Çin sınırlarında yaşamış

Çin Halk Cumhuriyeti, yüzölçümü itibariyle dünyanın üçüncü, nüfus itibariyle en büyük ülke Güney Doğu Asya'da yer alır Yüzölçüm 'dir Başkenti Pekin olan ülkenin resmi dili Çince, para birimi Yuan'dır Doğusunda Güney Kore, kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında Rusya, kuzeyde Moğolistan, güneybatıda Afganistan ve Pakistan, güneyde Hindistan, Nepal, Butan, Birmanya Laos ve Kuzey Vietnam, doğusunda ise Büyük Okyanus ile çevrilidir


Türklerin en önemli eserleridir Bunlar

Türk kelimesinin aslı "türümek" fiilinden gelmektedir Bu fiilden türetilmiş, kişi ve insan anlamında "türük" ve nihayet hece düşmesiyle "Türk" kelimesi ortaya çıkmıştır Nitekim Anadolu'da bir kısım göçebeler de yürümekten "yürük" adını almışlardır Türk kelimesi, ayrıca, çeşitli kaynaklarda; "töre sahibi, olgun kimse, güçlü, terk edilmiş, usta demirci ve deniz kıyısında oturan adam" manalarında kullanılmaktadır


Orhun ırmağının eski yatağı yakınlarında Koço-Çaydam adlı göl civarında dikilmiş anıtlar üzerindeki yazıtlar (kitabeler) dir Bir kilometrelik alan üzerindeki bu anıtlar, bugün



Moğolistan topraklarındadır


Moğolistan, Orta Asya ile Doğu Asya arasında yer alan bir ülkedir Rusya Federasyonu ve Çin arasında yer almaktadır Kuzeyinde Rusya Federasyonu'na bağlı özerk cumhuriyet ve bölgeler yer alır Bunlar Altay, Hakas ve Tuva Özerk Cumhuriyetleri ile Buryat Özerk Bölgesi 'dir Güneyinde ve doğusunda ise Çin Halk Cumhuriyeti yer alır Çin yönetimindeki Doğu Türkistan, İç Moğolistan ve Mançurya ile sınırı vardır

Tümünü okumak için linke tıklayınız

Göktürk alfabesi ile yazılı bulunan ilk anıtlar, 6 yy Yenisey Kırkızları’na aittir 8 yy Orhun anıtlarında ise edebi güzelliğe ulaşmıştır Sayfaları fazlaca olan bu taşların en önemlileri bilge Vezir Tonyukuk adında 720 yılında, kendisi tarafından yazdırılmış Tonyukuk Anıtı ile 731’de ölen

Göktürk alfabesi, Türklerce kullanıldığı bilinen ilk alfabedir Göktürk alfabesi ile yazılmış pek çok irili ufaklı yazıt vardır Yazılış ve dikiliş tarihi bilinen büyük yazıtlar Moğolistan'da Orhun Irmağı kenarında bulunan Göktürk Yazıtları'dır Bu alfabede 4'ü sesli, 26'sı sessiz, 8'i birleşik olmak üzere 38 harf vardır


Kül Tigin ve 734’te ölen

Kül Tegin Göktürklerin Kutlug devri kumandanlarından, 684 yılında doğdu, Bilge Kağan’ın kardeşi Babası, Göktürklerde millî şuuru uyandırarak, İkinci Hâkanlık devrinin kurucusu İlteriş Kutlug Kağan, annesi İl-Bilge Hâtun idi Babası Kutlug Kağan 692 senesinde vefât ettiğinde, yedi yaşındaydı Ağabeyi Bilge ile amcası Kapagan Kağan’ın yanında büyüyüp


Bilge Kağan Anıtı olmak üzere üç tanedir


Bu abidelerin varlığından ilk defa 13 yy

Bilge Kağan, 683 yılında doğdu Babası Göktürk Devleti'ni yeniden kuran İlteriş Kutlug Kağan, annesi İlbilge Hatun'dur 8 yaşında babasını yitiren Bilge, 24 yıl boyunca Göktürk Devleti kağanlığı yapan amcası Kapağan Kağan'ın elinde büyüdü


İlhanlılar devri tarihçisi Cüveyni (1226-1282) Tarih-i Cihan-Kuşa’sında söz etmiştir Batılılarca 18 yy ortalarında bulunmuşsa da yazılar ancak 19 yy sonralarında Danimarkalı bilgin Thomsen (1842-1927) tarafından okuna bilmiştir Türk tarihnin ilk yazılı vesikaları olan bu taşlar, tarih ve edebiyat yönünden büyük değer taşımaktadır


Orhun Kitabeleri yada Göktürk Yazıtları, anlattığı olaylar bakımından en dolgunu ve üslupça en güzeli

İlhanlılar yada İlhanlılar Devleti, Cengiz Han'in (Çingiz Han)torunu Hülagû Han tarafından, merkez Tebriz olmak üzere İran'da kuruldu (1256) "İlhanlı" ismi; "Büyük Kağanlı" anlamına gelmektedir Çünkü İlhanlılar'ın kendi bayrakları ve paraları olsa da, bir çeşit eyalet sistemiyle yönetilmekteydiler ve Moğollar'ın Büyük Kağan'ına bağlıydılar İlhanlı kelimesinin tartışılan bir başka anlamı ise; İl-eyalet hanı olabileceğidir Son derece büyük ve hızlı hareket eden bir orduları vardı

Tümünü okumak için linke tıklayınız

İlteriş Kutluk Kağan oğlu hükümdar Bilge Kağan’ın, kardeşi Kül Tiğin adına, saygı ve sevgiyle diktirip yazdırmış olduğu Kül Tiğin anıtıdır Hükümdar ailesinden bir prens (tiğin) olan Yoluğ Tiğin’in kaleme aldığı Kül Tiğin yazıtı Türklerin o zamanki bir Kurtuluş Savaşı’nı anlatan bir edebi metindir Arıca hükümdar Bilge Kağan ağziyle Türk halkına seslenen eşsiz bir hitabet örneğidir


Bu kitabeyi çok gelişmiş, zengin kelimeli bol mecazlı edebi bir hitabe örneği olarak yazan prens, yazıtın güney-batı yüzünü şu sözlerle bitirmektedir:


"Bilge Kitabesini ben Yolluğ Tiğin yazdım Bunca binayı resmi ve heykelleri, süslemeleri Hakanın yeğeni Yolluğ Tiğin, ben, bir ay ve dört gün oturup yazdım, süsledim (ve yarattım?)"


Çin emperyalizminin o zamanki usul ve hedeflerini bu yazıtta okurken daha sonra mazlum, dağınık ve vatan duygusunu yitirmiş milletler üzerine yönelen bütün istilacı ve sömürücü emellerin anahtarını buluruz



Tümünü okumak için linke tıklayınız

Göktürk devleti'nin kuruluşundan sonra 680 yılında

Göktürk Devleti, ilk defa Türk adını taşıyan Türk devletidir Göktürkler, Türklerin atlı uygarlık ya da bozkır uygarlığından yerleşik uygarlığa geçiş döneminde, Türk boylarının başına geçerek hüküm süren bir hakan sülalesidir (552 - 745)


Çin pençesine düşerek elli yıl esarette kalan, sonra babası İlteriş Kutluk Kağan tarafından kurtarılan Gök-Türk’lerin ibretli tarihini anlatan bu metinde, Bilge Kağan, milli şuuru kaybederek Çince konuşan hatta Çin isimleri almaya başlayan beylerin feci akıbetlerini, millete kötülüklerini ve tutsak oluşlarının başka sebeplerini dile getirmektedir


Kurtuluşun hikayesini anlatmakta, kendisinin ve kardeşi Kül Tiğin’in millete hizmetlerini sayıp dökmekte halka ümit ve kuvvet telkini yapmakta, çalışmanın faydaları üzerinde durmaktadır Aşağıda Kül Tiğin Yazıtı’nın bazı kuvvetli parçaları ve bunların bugünkü dilimizle ifadesi görülecek, ayrıca milletin tamamı verilecektir


Kül Tigin Yazıtlarından kısalar


# 1 Türk kara kamag budun ança timiş: “İllig budun ertim, ilim amatı kana? Kimke iliğ kazganur men?” tir ermiş “Kağanlıg budun ertim, kağanım kanı? Ne kağanka işiğ küçüg birür men?” tir ermiş Ança tip Tabgaç kağanka yağı bolmış


# Türk halkı şöyle demiş: “Vatanlı millet idim, vatanım şimdi hani? Kime vatan kazanacağım ben” dermiş “Hakanlı millet idim, hakanım hani? Hangi hakana işimi gücümü vereceğim?” dermiş Böylece söyleyip Çin hakanına düşman olmuş


# 2 Türk Oğuz beğleri, budun, eşiding! Öze tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budın, ilingin törüngün kim artadı?


# Türk Oğuz beyleri, millet işitin! Üsten gök basmasa alttan yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilir?


# 3Barduk yirde edgüg ol erinç: kanıng subça yügürti sönüküng tağça yattı Beglik urı oğlın kul boldu, işilik kız oğlun küng boldı


# Vardığın yerde eline geçen şu oldu: Kanın su gibi aktı Kemiğin dağ gibi yığıldı Bey gibi oğlun kul oldu Temiz kız çocuğun odalık oldu


# 4Akanım kağan yiti yigirmi erin taşıkmış “Taşra yorıyur” tiyin kü eşidip balıktaki tağıkmış, tağdaki inmiş, tirilip yitmiş er bolmuş Tengri küç birdük üçün akanım kağan süsi böri teg ermiş, yağısı koy teg ermiş


# Babam hakan, on yedi erle dışarı kaçmış “Dışarı yürüyor” diye haber işitince, şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş Derlenip yetmiş er olmuşlar Tanrı güç verdiği için babam hakanın askeri kurt gibi imiş Düşman koyun gibiymiş


# 5 İçre aşsız, taşra tonsız yabız, yablak budunda üze olurtım İnim Kül Tiğin birle sözleştimiz Akanımız, eçimiz kazganmış budın atı küsi yok bolmaasın tiyin, Türk budın içün tün udımadım; küntüz otırmadım İnim Kül Tiğin birle, eki şad birle ölü yiti kazgandım


# İçi aşsız, dışı giyimsiz, zayıf çaresiz millet üzerine oturdum (Tahta çıktım) Küçük kardeşim Kül Tiğin ile sözleştik: Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım Küçüğüm Kül Tiğin ve iki şad (şehzade) ile ölürcesine çalıştım


# 6 İnim Kül Tiğin kergek boldı Özüm sakındım Körür közüm teg, bilir biligim bilmez teg boldı Kişi oğlı kop ölgeli törümiş


# Küçüğüm Kül Tiğin merhum oldu Ben yas tuttum Görür gözüm görmez, bilir bilgim bilmez oldu Kişi oğlu hep ölü türermiş


Dil ve Alfabe


İslamlıktan önceki Orta Asya Türkçe sinde başlıca iki edebi lehçe meydana gelmiştir Bunlar, en kuvvetli örneği şu yazıtlarda gördüğümüz Göktürk lehçesi ile aşağıda göreceğimiz Uygur lehçesidir


Bu yazıtlar çok işlek nesir üslubu ile yazıldığına göre, aynı lehçe ile meydana gelmiş, fakat ele geçmemiş daha birçok eserler olsa gerektir İlk devre edebiyatının en kuvvetli örneklerini veren bu lehçe, bazı değişmelere uğramış olmakla birlikte Batı (Anadolu) Türkçe sinin kaynağı olmuştur


Göktürkçe’nin Anadolu Türkçesi'nden farkları şöyledir:


# 1-Bugün (G) ile başlattığımız sözler, Göktürkçe’de (K) ile başlar Göz, gelmek, görmek kelimeleri köz, kelmek, körmek şeklindedir


# 2-Göktürkçe’deki bazı (T) ler bugün (D) olmuştur Timiş, tiyip yerine demiş, diyip gibi


# 3-Bugün kullandığımız bazı (Y) lerin yerine Göktürkçe’de (D) kullanılmıştır Ayak, boy, uyumak yerine adak, bod, udımak gibi


# 4-Bugünkü bazı (V) lerin yerine Göktürkçe’de (B) vardır: vermek, var, ev yerine bermek, bar, eb gibi


# 5-Göktürkçe’de olmak fiili bolmak, su ismi sub şeklindedir


# 6-İsmin (i-) hali Göktürkçe’de (-g veya –ig) şeklinde bulunur Kişi-y-i, ordu-y-u, iş-i, yerine kişiğ, ordug, işig gibi


# 7-İsimin (e)hali Göktürkçe’de (-ke, -ga)şeklindedir Kime kağana yerine kim-ke, kağan-ka gibi


# 8-Göktürkçe’de belirsiz isim takımları çoğunlukla takısız söylenir Türk milleti, Türk hakanı, Gök tanrısı yerine Türk budın, Türk kağan, Kök tengir gibi


# 9-Kelimelerden isim ve sıfat türetmeye yarayan –li (lı, lu lü) eki Göktürkçe’de –lig, lıg şeklindedir Vatan-lı millet, Hakan-lı millet yerlerine il-lig budın, kağanlığ budın gibi


Göktürk yazıtlarında dil hemen hemen arı Türkçe’dir Bununla birlikte Konçuy, biti-yad, yalmas (elmas) kamag (kamu) gibi yabancı kelimeler bu metinlerde de bulunmaktadır


Aradan 1200 yıl geçtiği düşünülürse Gök-Türkçeye göre bugünümüzdeki dilimizde görülün bu değişmeler pek önemli sayılmaz Yazıtlardaki kelimelerin pek çoğu (Kara, il, kanı (hani), kağan, bey, işitmek, oğul, kul, sözleşmek, taşra, özüm, sakınmak vs) bugün hemen hiç değişmemiş bulunmamaktadır Ayrıca anlam veya biçim bakımından az çok değişmiş olarak yaşayan kelimeler pek çoktur


Göktürk yazıtları, Türklerin icadı olduğu sanılan Orhun alfabesi ile yazılmıştır Yazıtlarda bu alfabenin en gelişmiş biçimi görülüyor 6 yy ait bulunan, Yenisey Kırgızları’nın mezar taşlarında ise, bu alfabenin daha ilkel şekillerine rastlanmıştır Bu hal, Orhun yazısının Türkler tarafından bulunup geliştirildiğini düşündürmektedir Ayrıca bu yazının, Türk damgalarından çıkmış olduğu anlaşılıyor Çünkü, ok ve yay resmini andıran iki harf aynen "ok" ve "ya" diye okunmaktadır Bu yazının Arami alfabesinden alınmış olup, Türkçüye uydurularak geliştirildiğini söyleye bilginler de vardır


Köktürk alfabesi 38 harflidir Harflerin ayrık olarak, sağdan sola veya yukardan aşağıya doğru yazılır Bu ayrık düzen, Köktürk harflerini kağıda yazılmaktansa, taşa yazılmayı daha uygun kılmıştır Ne var ki bu yazının kağıt üzerindeki örnekleri de ele geçmiştir 38 harfin, (4)ü sesli, (26) sı sessiz, 8 tanesi ise birleşik harflerdir

Göktürklerde İslamiyet'e yakınlık


Göktürkler ve diğer Türk kavimleride, İslamiyet’ten önce, genellikle “put ve maput”lar yoktu Türkler “mekanı” belli olmayan ve çoğunca gökte oturduğu tasarlanan bir yüce kudrete inanıyorlardı


Türkler, onun için, hiçbir zorluk ve direniş göstermeden, en kısa bir tarih, döneminde, toptan Müslüman oldular O kadar ki, bugün kendini Türk olarak bilen 300milyon insanın (Japon Denizinden Adriyatik’e kadar) hepsi Müslüman’dır Hıristiyan veya Musevi olduğu ileri sürülen, az sayıda Türk toplulukları, bu kuralı bozmayacak kadar küçük aykırılar (istisnalar) sayılırlar


Bu gönülden benimseyişin sebebi, ileride açıklanacağı gibi, bütün Türk kütlerlerin, belki Hunlar’dan bu yana soyut bir tek tanrıya (çoğunda Gök Tanrıya) inanmış bulunmalarıdır


Türklerin İslam içindeki bu durumları, son ölçüde önemli bir keyfiyettir Çünkü, Kur’an-ı Kerim’in indirildiği Arap dilini konuşan, Araplar içinde dahi azımsanmayacak sayıda hıristiyan’lar hala mevcuttur Arap ırkındandırlar ama Hz İsa dinine mensupturlar


Türkler ve Araplardan sonra İslamiyet’in diğer büyük kavimlerinden İranlılar arasında da bir miktar “hıristiyan” bulunuyor Ancak, daha önemlisi: İranlıların bir bölüğü kendi eski dinlerinin ve esatir (mitoloji)’lerinin etkisi ile İslamiyet’i, esasında uzaklaştırmış ve hatta tanınmaz hale koymuşlardırBuna karşılık Türklerin ezici çoğunluğu ise Kuran müslümanıdır

Kul Tigin Yazıtı


Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilgi Kağanı, bu zamanda oturdum Sözümü tamamiyle işit Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz tatar! Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle:


Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep düzene soktum O şimdi kötü değildir Türk Kağanı Ötüğen ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur


Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım Altını, gümüşü, ipeği, ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor


Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldanıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş İyi bilgili insanı yürütmezmiş Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadar barındırmazmış Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti öldün: Tanrı buyruğu için, kendim devletli olduğum için, kağan oturdum Kağan oturup aç, fakir milleti hep topladım Yoksa, bu sözümde yalan var mı?


Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burada vurdum Yanılıp öleceğini yine burada vurdum Her ne sözüm varsa ebedi taşa vurdum Ona bakarak bilin Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız?


Göktürk Yazıtlarının ortaya çıkarılması

Orhun Yazıtları,

Çin Halk Cumhuriyeti, yüzölçümü itibariyle dünyanın üçüncü, nüfus itibariyle en büyük ülke Güney Doğu Asya'da yer alır Yüzölçüm 'dir Başkenti Pekin olan ülkenin resmi dili Çince, para birimi Yuan'dır Doğusunda Güney Kore, kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında Rusya, kuzeyde Moğolistan, güneybatıda Afganistan ve Pakistan, güneyde Hindistan, Nepal, Butan, Birmanya Laos ve Kuzey Vietnam, doğusunda ise Büyük Okyanus ile çevrilidir


Göktürk İmparatorluğu'nun ünlü hükümdarı


Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır Moğolistan'ın kuzeyinde,

Bilge Kağan, 683 yılında doğdu Babası Göktürk Devleti'ni yeniden kuran İlteriş Kutlug Kağan, annesi İlbilge Hatun'dur 8 yaşında babasını yitiren Bilge, 24 yıl boyunca Göktürk Devleti kağanlığı yapan amcası Kapağan Kağan'ın elinde büyüdü


Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki

BAYKAL GÖLÜ Orta Sibirya'nın biraz güneyinde yer alan dünyanın en derin gölü Büyüklük bakımından dünyada sekizinci sıradadır Yüzölçümü 31500 km2, uzunluğu 640 km, genişliği 30 ile 100 km arasında değişir En derin yeri 1741 metredir ki, bu derinliğin 1286 metresi deniz seviyesinden aşağıda bulunmaktadır Gölün üzerinde uzandığı derin çukur, tektonik olup, kırılma ile meydana geldiği söylenmektedir Yüzeyi deniz seviyesinden 486 m yukarıdadır Türkçe sayıl


Koşo Saydam gölü yakınlarındadır Bu yazıtlardan Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları,

Kül Tegin Göktürklerin Kutlug devri kumandanlarından, 684 yılında doğdu, Bilge Kağan’ın kardeşi Babası, Göktürklerde millî şuuru uyandırarak, İkinci Hâkanlık devrinin kurucusu İlteriş Kutlug Kağan, annesi İl-Bilge Hâtun idi Babası Kutlug Kağan 692 senesinde vefât ettiğinde, yedi yaşındaydı Ağabeyi Bilge ile amcası Kapagan Kağan’ın yanında büyüyüp


Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise,

Bilge Tonyukuk Adı bilinen ilk Türk yazar, tarihçi ve büyük devlet adamı Milattan sonra 8 asırda Göktürkler devrinde yaşamış İlteriş (Kutluk) Kağan, Kapagan Kağan, Bögü Han ile Bilge Kağana baş vezirlik yapmış, bazı savaşlarda başkomutan olarak vazife görmüştür


Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta,

Kül Tegin Göktürklerin Kutlug devri kumandanlarından, 684 yılında doğdu, Bilge Kağan’ın kardeşi Babası, Göktürklerde millî şuuru uyandırarak, İkinci Hâkanlık devrinin kurucusu İlteriş Kutlug Kağan, annesi İl-Bilge Hâtun idi Babası Kutlug Kağan 692 senesinde vefât ettiğinde, yedi yaşındaydı Ağabeyi Bilge ile amcası Kapagan Kağan’ın yanında büyüyüp


Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması

Bilge Tonyukuk Adı bilinen ilk Türk yazar, tarihçi ve büyük devlet adamı Milattan sonra 8 asırda Göktürkler devrinde yaşamış İlteriş (Kutluk) Kağan, Kapagan Kağan, Bögü Han ile Bilge Kağana baş vezirlik yapmış, bazı savaşlarda başkomutan olarak vazife görmüştür


Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir Yazıtlar, Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı ve töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler

Kül Tegin Göktürklerin Kutlug devri kumandanlarından, 684 yılında doğdu, Bilge Kağan’ın kardeşi Babası, Göktürklerde millî şuuru uyandırarak, İkinci Hâkanlık devrinin kurucusu İlteriş Kutlug Kağan, annesi İl-Bilge Hâtun idi Babası Kutlug Kağan 692 senesinde vefât ettiğinde, yedi yaşındaydı Ağabeyi Bilge ile amcası Kapagan Kağan’ın yanında büyüyüp


Türk ve

Türk kelimesinin aslı "türümek" fiilinden gelmektedir Bu fiilden türetilmiş, kişi ve insan anlamında "türük" ve nihayet hece düşmesiyle "Türk" kelimesi ortaya çıkmıştır Nitekim Anadolu'da bir kısım göçebeler de yürümekten "yürük" adını almışlardır


Türkçe adı, ilk kez

Türkçe, diğer Türk dilleriyle birlikte Altay dil ailesinin bir kolunu oluşturur Bu ailenin diğer üyeleri Moğolca, Mançu-Tunguzca ve Korecedir Japoncanın Altay dil ailesinin bir üyesi olup olmadığı konusu tartışılmaktadır


Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir


Yazıtların üçü çok önemlidir İki taştan oluşan Tonyukuk,

Kül Tigin (Kültigin),

Kül Tegin Göktürklerin Kutlug devri kumandanlarından, 684 yılında doğdu, Bilge Kağan’ın kardeşi Babası, Göktürklerde millî şuuru uyandırarak, İkinci Hâkanlık devrinin kurucusu İlteriş Kutlug Kağan, annesi İl-Bilge Hâtun idi Babası Kutlug Kağan 692 senesinde vefât ettiğinde, yedi yaşındaydı Ağabeyi Bilge ile amcası Kapagan Kağan’ın yanında büyüyüp


Bilge Kağan,

Bilge Kağan, 683 yılında doğdu Babası Göktürk Devleti'ni yeniden kuran İlteriş Kutlug Kağan, annesi İlbilge Hatun'dur 8 yaşında babasını yitiren Bilge, 24 yıl boyunca Göktürk Devleti kağanlığı yapan amcası Kapağan Kağan'ın elinde büyüdü



Kül Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur