Kağıt Paranın Tarihçesi

Kağıt Paranın Tarihçesi - Paranın Oluşum Dönemi



Para icat edilmeden önce deniz kabuğundan kıymetli allere kadar çeşitli mallar değişim aracı olarak kullanılmıştır Tarihi kayıtlara göre MÖ 118 yılında Çinliler deri para kullanmışlardır İlk kağıt para ise MS 806 yılında yine Çin’de ortaya çıkmıştır


Batıda kağıt paraların basılması ve kullanılması 17 nci yüzyılın sonlarına rastlamaktadır İlk kağıt paranın 1690’lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde Massechusetts Hükümeti İngiltere'de ise "Goldsmiths" ler tarafından basıldığı ve dolaşıma çıkarıldığı 1694 yılında İngiliz Merkez Bankası ve daha sonra diğer ülke merkez bankalarının kurulması ile de yaygınlaştığı görülmektedir

A) OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KAĞIT PARA

1) Kaime


Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk banknotlar idari sosyal ve yasal reformların gündeme geldiği tanzimat döneminde tedavüle çıkarılmıştır Banknotlar bu dönemde esas olarak reformların finanse edilmesi amacıyla basılmıştır


İlk Osmanlı banknotları Abdülmecit tarafından 1840 yılında “ Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere ” adıyla bugünkü dille “Para Yerine Geçen Kağıt” bir anlamda para olmaktan çok faiz getirili borç senedi veya hazine bonosu niteliğinde olmak üzere çıkarılmıştır Bu paralar matbaa baskısı olmayıp elle yapılmış ve her birine de resmi mühür basılmıştır Kaimelerin zaman içerisinde taklidinin kolayca yapılması ve kağıt paraya olan güvenin azalması nedeniyle 1842 yılından itibaren matbaada bastırılmasına başlanarak el yapımı olanlarla değişimi sağlanmıştır Osmanlı İmparatorluğu’nda 1862 yılına kadar çeşitli şekil ve miktarlarda kaime ihraç edilmiştir


Osmanlı İmparatorluğu’nda 1856 yılında İngiliz sermayesi ile kurulan Osmanlı Bankası “Bank-ı Osmani” 1863 yılında Fransız ve İngiliz ortaklığında “Bank-ı Osmanii Şahane” adıyla bir devlet bankası niteliğini kazanmıştır Osmanlı İmparatorluğu’nun sık sık Avrupa piyasalarından borçlanmak zorunda kaldığı dönemlerde İngiltere ve Fransa devletten ziyade kendi idaresi altındaki bu bankaya güven duymuş ve mali ilişkilerini bu banka kanalıyla yürütmeyi tercih etmiştir


Osmanlı İmparatorluğu Osmanlı Bankası’na hükümetin hiç bir biçimde kağıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak 30 yıl süre ile kağıt para ihracı imtiyazını vermiştir Osmanlı Bankası ilk olarak 1863 yılında istendiğinde altına çevrilmek üzere Maliye Nezareti ve kendi mühürlerini taşıyan banknotları tedavüle çıkarmış 1863-1914 yılları arasında da çeşitli şekil ve miktarlarda banknot ihraç etmiştir


Yukarıda belirtilen taahhüt verilmekle birlikte Osmanlı yönetimi Osmanlı Bankası ile anlaşarak halk arasında "93 Harbi" olarak bilinen 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında savaş masraflarını karşılayabilmek amacıyla kaime ihraç etmiştir

2) Evrak-ı Nakdiye


Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Bankası hükümetin avans ve banknot ihraç isteğini geri çevirmiştir Bu anlaşmazlık Banka’nın savaş döneminde banknot ihraç ayrıcalığını kullanmayacağını açıklaması üzerine giderilmiş ve Osmanlı yönetimi 1915 yılından itibaren altın ve Alman hazine bonolarını karşılık göstererek dört yıl boyunca yedi tertipte toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkarmıştır Bu banknotlar “evrak-ı nakdiye” adı altında Türkiye Cumhuriyeti’ne intikal etmiştir


CUMHURİYET DÖNEMİ BANKNOTLARI

Osmanlı İmparatorluğu’ndan intikal eden evrak-ı nakdiyeler Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştır


Bir devletin egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması nedeniyle Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun” kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir Bu kanun ile mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kağıt para ile değiştirilmesi esas alınıp paranın şekli ve basılıp değiştirilmesi gibi konuları düzenlemek üzere Maliye Vekaleti’nden bir temsilcininin başkanlığında Ziraat Osmanlı İtibar-ı Milli İş Akhisar Tütüncüler ve Akşehir bankaları ile Türkiye’de faaliyet gösteren diğer başlıca bankaların birer temsilcisinden oluşan bir komisyonun görevlendirilmesi hükme bağlanmıştır



1) Birinci Emisyon (E1) Grubu Banknotlar

Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığındaki komisyon 9 aylık bir çalışma sonunda 1 5 10 50 100 500 ve 1000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue’ya verilmiştir Bu banknotlar filigranlı kağıtlara kabartma olarak basılmıştır


Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için ana metinleri eski yazı Türkçe kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır


İlk Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılmıştır Tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilerek 4 Eylül 1928 tarihinde değerlerini yitirmişlerdir



Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın Kuruluşu

Cumhuriyet Yönetiminin banknot ihracı imtiyazının kurulacak bir milli bankaya verilmesi konusundaki kararlılığı çerçevesinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kurulması kabul edilmiştir Banka gerekli hazırlıklar tamamlanarak 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiş ve banknot ihracı imtiyazı münhasıran Merkez Bankası’na verilmiştir

2) İkinci Emisyon (E2) Grubu Banknotlar


Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonra harf devriminden önce basılan eski yazılı banknotlar latin alfabesi ile basılmış yeni banknotlarla değiştirilmiştir


Latin alfabesi ile hazırlanmış yeni banknotlar 50 Kuruş 1 21/2 5 10 50 100 500 ve 1000 Türk Liralık olmak üzere 9 farklı değerde ve 11 tertipten oluşmaktadır Söz konusu banknotlardan 50 Kuruşluk Almanya’da diğerleri ise İngiltere’de bastırılmıştır


Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından dolaşıma ilk çıkarılan banknot olan 5 Türk Liralık banknotu da içeren İkinci Emisyon Grubu banknotlar 1937-1944 yılları arasında tedavüle çıkarılmıştır

İkinci Emisyon Grubu içinde hem Atatürk hem de İnönü portreli banknotlar yer almaktadır


İkinci Dünya Savaşı sırasında tedavüle verilmeyen banknotlar

Bu emisyon grubu içinde İngiltere’de bastırılan ancak İkinci Dünya Savaşı sırasında banknotları Türkiye getiren geminin Pire Limanında hücuma uğrayıp batması sonucunda denize dökülen İnönü resimli 50 Kuruşluk ve 100 Türk Liralık banknotlar ile yine İngiltere’de bastırılan ancak Londra’daki bir hava hücumu sırasında basıldığı matbaa zarar gören 50 Türk Liralık banknotlar dolaşıma verilmemiştir

3) Üçüncü Emisyon (E3) Grubu Banknotlar


Tamamı İnönü portreli olarak bastırılan Üçüncü Emisyon Grubu banknotlar 1942-1947 yılları arasında dolaşıma çıkarılmış olup 250 10 50 100 500 ve 1000 Türk Liralık kupürlerden oluşan 6 farklı değerde 7 tertip olarak İngiltere Almanya ve Amerika’da bastırılmıştır

4) Dördüncü Emisyon (E4) Grubu Banknotlar

Sekiz emisyon grubu içinde en az farklı değerde banknotu ve tertibi bulunan Dördüncü Emisyon Grubu banknotlar 10 ve 100 Türk Liralık kupürlerden oluşan 2 farklı değerde 3 tertip olarak Amerika Birleşik Devletleri’nde bastırılmıştır 1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma çıkarılan bu emisyon grubu banknotların tamamı İnönü portreli olarak bastırılmıştır

5) Beşinci Emisyon (E5) Grubu Banknotlar


Beşinci Emisyon Grubu banknotlar 250 5 10 50 100 500 ve 1000 Türk Liralık kupürlerden oluşan 7 farklı değerde 32 tertip olarak basılmış ve 1951-1971 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştır


Ülkemizde bir Banknot Matbaası kurulması çalışmalarına 1930’lu yılların sonlarına doğru başlanmış ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile bu çalışmalara devam edilememiştir 1951 yılında yeniden başlatılan Banknot Matbaası kurma işi 1958 yılında tamamlanmış ve aynı yıl banknot basımına başlanmıştır

Beşinci Emisyon Grubu banknotların bir kısmı İngiltere’de bir kısmı da ülkemizde basılmıştır Halk arasında “Mor Binlik” olarak adlandırılan 1000 Türk Liralık banknot da bu emisyon grubu içinde yer almaktadır


Dolaşıma verilen banknotlar 1958 yılında Banknot Matbaası kuruluncaya kadar Amerika Birleşik Devletleri İngiltere veya Almanya'da bastırılmış olup Banknot Matbaası’nda basılan ilk banknot Beşinci Emisyon Grubu III Tertip 100 Türk Liralık banknottur

6) Altıncı Emisyon (E6) Grubu Banknotlar


Altıncı Emisyon Grubu banknotlar 5 10 20 50 100 500 ve 1000 Türk Liralık olmak üzere 7 farklı değerde 18 tertipten oluşmakta olup 1966-1983 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştır Bu banknotlardan I Tertip 20 Türk Lirası İngiltere’de diğerleri ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası’nda basılmıştır

7) Yedinci Emisyon (E7) Grubu Banknotlar


1979 yılından itibaren dolaşıma verilmeye başlanan Yedinci Emisyon Grubu banknotlar 2002 yılı itibariyle; 10 100 500 1000 5000 10000 20000 50000 100000 250000 500000 1000000 5000000 10000000 ve 20000000 Türk Liralık olmak üzere 15 farklı değerde 36 tertipten oluşmakta olup banknotların tamamı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası’nda basılmıştır


E7 Emisyon Grubu banknotlar 01012006 tarihinde tedavülden kaldırılmış olup 112016 tarihinde değerini tamamen yitirecektir

8) Sekizinci Emisyon (E8) Grubu Banknotlar


28 Ocak 2004 tarih ve 5083 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun” gereğince ülkemizde ilk kez gerçekleştirilen paramızdan 6 sıfır atma operasyonu kapsamında 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren dolaşıma verilen Sekizinci Emisyon Grubu banknotlar 1 5 10 20 50 ve 100 Yeni Türk Lirası olmak üzere 6 farklı değerden oluşmakta olup banknotların tamamı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası’nda basılmıştır


Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar 8 emisyon grubunda 23 farklı değerde 120 tertip banknot dolaşıma çıkarılmıştır İlk altı emisyon grubundaki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubundaki banknotların bir kısmı değişik tarihlerde dolaşımdan kaldırılmış ve 10 yıllık zamanaşımı sürelerinin sonunda değerlerini yitirmiştir


Faaliyete geçtiği 1958 yılından beri banknotlarımızın basımını sürdüren Banknot Matbaası uzun bir deneyim süreci gerektiren banknot üretiminin orijinal kompozisyon ve kalıplarını da çağdaş standartlarda hazırlayarak dünya standartlarındaki E7 Emisyon Grubundan 1000000 5000000 10000000 ve 20000000 Türk Liralık banknotlar ile E8 Emisyon Grubundaki 1 5 10 20 50 ve 100 Yeni Türk Liralık banknotlarımızın her türlü tasarım kalıp ve baskı işlemlerini tamamen kendi kadro ve donanım olanakları içinde başarıyla gerçekleştirmiştir




KAYNAKÇA:


Akyıldız A (1996): Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri - Eren Yayıncılık


Köklü A (1947): Türkiye’de Para Meseleleri - Milli Eğitim Basımevi


Tekeli İ - İlkin S(1997): Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası - Banknot Matbaası