İbn-İ Haldun-Mukaddime

Özellikle tarih alanında olayları anlatmak yerine, olayları düşünmek gerektiğini ilerisüren bu düşünür tarihsel olaylar’ın yerine tarihsel nedenler’i koymakla tarih felsefesinin temellerini atmış oldu

Bugün, birçok Batılılar, onda, Vico’nun, Spenglerin, Montesquieu’ nün, Rousseau’nun, Sorel’in, Malthus’ün, Machiavelli’nin, Darwin’in, Nietzsche’nin düşünce tohumlarını buluyorlar

İbni Haldun, önce, evrensel değişme’yi sezdi:
Tarih bilimiyle uğraşanları yanıltan, ulusların hal ve durumlarının, günlerin ve yüzyılların geçmesiyle değişmekte olduklarını unutmaktır Bu değişme, Yüce Tanrı’nın bütün varlıklar için koyduğu bir yasadır (Mukaddime, Zakir Kadiri Ugan çevirisi, 1954 baskısı, I cilt, s 70-71)

İbni Haldun, sonra, evrensel evrim’i yakaladı:

Biz, varlıkları birbirine bağlı olarak görüyor ve varlıkların birinden ötekine geçişini, yetkin bir düzen içinde, izliyoruz Maddelerden her biri, aşağıdan yukarıya doğru yükseldiği ya da yukarıdan aşağıya doğru alçaldığı zaman, kendisine yakın olan maddenin biçim ve kalıbına girmektedir
Yukarıya doğru yükselen madde, kendisinden aşağıda olan maddeden daha hafiftir Bu hal, yıldızlar alemine çıkıncaya kadar sürer Varlıklara bak Varlıkların, madenlerden başlayarak, yavaş yavaş ve tabaka tabaka biçimlenmiş olduğunu görürsün Maden, bitki ve hayvanların ana maddeleri ortaktır Madenin en yükseği bitkinin en aşağısına bitişiktir

Örneğin, tohumsuz yetişen maden tohumsuz türeyen sebzelerle, hurma ve üzüm gibi bitkiler inci sedefiyle kabuklu sümüklüböcek gibi hayvanlara yakındır ve onların biçim ve kalıplarına girebilecek durumdadır Bu gelişme, en aşağıdan başlayarak, maymun ve şebek gibi hayvanlardan geçip insana kadar yükselmiştir İnsanın en aşağısı, işte bu hayvanlardan başlamıştır Benim gördüğüm budur Doğrusunu Tanrı bilir (Mukaddime, aynı çeviri, I cilt, s 241-247)



İbni Haldun, toplumsallık zorunluğu’nu da anlamıştır:
Toplumsal yaşayış, insanlar için zorunluktur İnsan, yaşamak için, yaşama gereçlerini sağlamak zorundadır Bu gereçleri tek başına sağlayamaz Bir buğday tanesinin un olabilmesi, çeşitli hüner ve zenaatleri gerektirir Üretim, üretime yetecek kişilerin bir araya toplanmalarıyla olur Korunmak da öyle (Mukaddime, aynı çeviri, I cilt, s 106-112)

İbni Haldun, toplumsal olayların tüm kökünü ekonomik temelde ve üretim araçlarında görmektedir Ona göre, ruhumuzu oluşturan da ekonomik koşullardır:
Her kazanç ve mal, emek harcayarak elde edilir Maden, bitki ve hayvanlardan sağlanan kazanç da insan emeğinin ürünüdür İnsanların çalışarak elde ettikleri para ve mal, ziraat ve sanayide harcadıkları emeğin değerinden ibarettir Pazarlarda satın alınan buğdayda iş ve emeğin değeri açıkça görülmez Oysa, buğdayın değeri, onu elde etmek için harcanan iş ve emeğin değeridir Kazma vurulmamış kuyudan su çıktığını gördün mü hiç? Doğrusunu Tanrı bilir (Mukaddime, aynı çeviri, ikinci cilt, s 349-355)

Hüner ve sanayiin gelişmesi, toplumsaI gelişmenin başında gelir (II cilt, s 402) Bu gelişme, insanı düşünsel bilgilerle uğraşmaya yöneltir (s 403) Ancak bu gelişmenin sonunda, toplumun çürüyüp dağılması da bir zorunluktur

İbni Haldun’a göre Çoban toplumlardan Çiftçi toplumlara, Çiftçi toplumlardan da Sanayi toplumlarına geçilir Sanayi toplumuna geçiş, bir gelişmenin sonucu olduğu kadar, bir çöküntünün de nedenidir Çünkü toplumlar, artık Çobanlık günlerindeki güçlerini yitirmeye, bolluğun ve rahatlığın içinde gevşeyip çürümeye başlamışlardı Toplumların ömrü de, insanların ömrü gibidir İhtiyarlık ve ölüm, önlenmesi ve giderilmesi mümkün olmayan bir hastalıktır II cilt, s 104)

Tarihsel zorunluğunu yaşayan her toplum, kent yaşayışına girip sanayileştikten sonra kocayacak ve ölecektir Bu sonuç önlenemez Toplumun çöküntüsü iki alanda başlar: Bil ki, devlet iki temel üstüne kurulur Bu temellerden biri ordu, öteki paradır Bozgunluk bu iki temelin sarsılmasıyla belirir (II cilt, s 107)

Devlet yıkılmaya yaklaştığında vergiler artar Vergilerin artması da devletin yoksulluğunu önleyemez Böyle bir durumda, kazanmaktan umut kesilmiş olacağından, pazarlardaki alışveriş durur Çöküntü, işler tümüyle çığırından çıkmcaya kadar devam eder (II cilt, s 68)



İbni Haldun, İlmi Umran adını verdiği Sosyoloji biliminin de kurucusu sayılmaktadır
Toplumbilimsel düşüncenin ilk izlerine Aristoteles’le Farabi’de rastlanıyor Ama onu bir bilim olarak ilerisüren, derinleştiren ve ona bilimsel bir bağımsızlık kazandıran kesinlikle İbni Haldun’dur Şöyle diyor:

Bil ki, birinci kitapta inceleyeceğimiz kural ve yöntemler benim icad ettiğim yeni bir bilim olup, yararı çok büyüktür Ben bu araştırma yöntemini, derin araştırma ve incelemelerden sonra buldum Başımın sağlığına and içerim ki, Tanrı’nın kullarından hiçbirinin bu konuda söz söylemiş olduğunu bilmiyorum Bu konu kendi başına ayrı bir bilim gibidir Çünkü her bilimin kendine özgü bir konusu vardır İncelediğim konu, yeryüzünde toplumlar halinde yaşayan insanların toplumsallık kural ve yasalarıdır Bunlar doğal yasalar ve kurallardır (I cilt, s 9-96)


İbni Haldun, toplumbilim’e (kendi deyimiyle ilmi umrân’a) tarih felsefesi yoluyla varıyor Amacı, tarihçileri eleştirmek ve onların niçin yanıldıklarını saptamaktır Tarihçilerin yanılma nedenlerini şöyle sıralıyor:

1 Bir mezhebe ya da düşünceye aşırı bağlılık tarihçiyi yanıltır Tarihçi tarafsız olmalıdır
2 Bir haberi anlatana inanmak, tarihçiyi yanıltır Haberi anlatanın doğruluğunu değil, haberin doğruluğunu kanıtlamak gerektir
3 Olayların nedenlerini araştırmamak tarihçiyi yanıltır Olayları sanılara göre değil, gerçek nedenlerine göre değerlendirmelidir
4 Olayın doğruluğu kuruntusuna kapılmak, tarihçiyi yanıltır Tarihçi, kendi kuruntularından kurtulabilmelidir
5 Olayları, o olayları doğuran durumlarla karşılaştırmasını bilmemek; tarihçiyi yanıltır Çünkü olayı anlatan, kendi duyduğu gibi, çoğu başka biçimlere sokarak anlatmış olabilir Doğrulamak, olayları durumlarla karşılaştırmak demektir
6 Devlet büyüklerine yaranmak kaygısı, tarihçiyi yanıltır Bu kaygı, kötüyü güzel gösterme çabasını doğurur Tarihçinin işi, tarihi güzelleştirmek değil, olduğu gibi anlatmaktır
7- Toplumsal yaşayışın doğal kurallarını ve yasalarını bilmemek (Sosyoloji), tarihçiyi yanıltır

İbni Haldun, her sözün sonunu, doğrusunu Tanrı bilir, diyerek bitirdiği halde, toplum düzenini, bir yirminci yüzyıl maddecisi gibi, maddesel temellere oturtmaktadır Toplumun toplumsal ve siyasal düzenleri, tanrısal düzenler değil, doğal düzenlerdir

Toplumlar da, doğal varlıklar gibi, doğmakta, büyümekte ve ölmektedirler (Vico, Spengler)
Tarih, olayları anlatmak değil, olayları düşünmektir (Sorel)
Toplumsal olayların kökü, ekonomik temellerde ve üretim araçlarındadır (Marx)
Toplumlar arasındaki ayrılıklar, coğrafya koşullarının başkalığından ötürüdür (Montesquieu)
Siyasal düzen, ideolojik değil, pratik olmalıdır (Maccbiavelli)
Ahlak düzeni, insanların çoğalmasıyla ilgilidir (Malthus)
Gelişme, en aşağı maddeden başlayarak, maymun ve şebek gibi hayvanlardan geçip, insana kadar yükselmiştir (Darwin)
Ahlaksızlığın ve çöküşün nedeni, kent yaşayışına geçiştedir (Rousseau)
Gerekli olan, güçlülük ve iradeliliktir (Nietzsche)

İbni Haldun, Mukaddime’sini şu sözlerle bitirmektedir:
Tanrının doğru düşünce, açık bilgi bağışladığı kulları bizden sonra yetişerek, bizim bu yapıtta yazdıklarımızdan ve anlattıklarımızdan, daha geniş ve daha derinini yazar ve anlatırlar umudundayız Bir bilgiyi ilk önce ortaya koyan kimsenin görevi, ancak, o bilginin konularını açıklamak, bölümlerini ayırmak, o bölümlerde incelenen konular üstünde söz söylemektir O kimseden sonra yetişenlerse o bilgiyle ilgili sorunları azar azar o bilgiye eklerler ve bu yolda onu ilerletirler:

Tanrı bilir Siz bilmezsiniz Ben Mukaddime’yi beş ayda yazdım, 776 yılının (İS 1377) tam yarısında bitirdim Düzenlemek ve ayıklamak için harcadığım süre bu beş ayın dışındadır
Yapıtımın başında anlattığım gibi, buna kavimlerin tarihini de ekledim Bilgi, ancak, aziz ve bilgin olan Tanrı eliyle bağışlanır (III cilt, s 352)


*
Orhan Hançerlioğlu-Düşünce Tarihi

tesadüfe bak maicım ben de bugün ibni haldun metodu ve siyaset teorisi adlı bir kitap almıştım ibni haldun'u cemil meriç sayesinde tanıdım ikisinin de ruhları şad olsun önceleri ibni haldun pek tanınmazdı türkiye'de avrupalılar ilgi gösterince biz de bi miktar tanımaya başladık geçen sene uluslararası ibni haldun sempozyumu düzenlendi türkiye'de mailimi zamanında kontrol etmediğimden kaçırdım bu sene olursa giderim inşallah

forumda sosyolojiyle ilgilenen ne kadar insan var bilmiyorum ama paylaşımınçok değerli allah razı olsun

İnfiluck)Seni görmek çok güzelAllah senden de razı olsun
Haklısın,batıda daha çok tanınan bir düşünür14yüzyılda toplumu tanımlayarak sosyolojinin öncüsü olmuştur

Hakikatli bir kitap almışsın;bilincine sağlık
*
Batılı tarihçiler Mukaddime’yi tarih felsefesinin el kitabı olarak okudular
İngiliz tarih felsefecisi Toynbee için Mukaddime bir hazineydi:

“Mukaddime’deki tarih felsefesi, nevinin en büyük eseri

Şimdiye kadar, hiçbir ülkede, hiçbir çağda, hiçbir insan zekası böyle bir eser ortaya koyamamıştır”

Cemil Meriç’e göre İbn-i Haldun “Kendi semasında tek yıldız” dır