Enneadlar-Plotinos

TANRIYA GÖTÜREN ÜÇ YOL

Erdeme, tanrıya benzemeye çalışmakla ulaşılır, diyor Plotinos

İnsanın amacı, tanrıya benzemek olmalıdır Plotinos (203-270), Mısırda yerleşmiş bir Romalı ana babanın çocuğudur Likopolis’te doğmuştur O zamanlar Mısır toprakları Roma İmparatoru Septimus Severus’un egemenliği altındaydı

Plotinos, İS 231 yılında, yirmi sekiz yaşındayken felsefeyle ilgilendi

İskenderiye’de Ammonios Sakkas’ın öğrencisi oldu Roma İmparatoru Gordianus’un İranlılara karşı açtığı savaşa katıldı Romalıların başarısızlığıyla biten bu savaştan sonra, 243 yılında, Roma’ya yerleşti Roma’da kurduğu felsefe okulunda, ölümüne kadar, sürekli olarak yirmi beş yıl felsefe okuttu Hemen herkesçe beğenilen, aşırı saygı gören mutlu bir kişiydi
Öğrencileri arasında o çağın en ünlü bilginleri, sanatçıları, İmparator Gallienus, İmparatoriçe Salonina vardı Okulu, bilgili kişilerin buluşma yeriydi İmparatordan saygı, sevgi; yardım görüyordu O kadar ki, İmparator Gallienus, Platon’un düşüncesine uygun olarak örnek bir devlet kurmak için ona bir yer göstermeyi bile düşünmüştü Devlet adamları, imparatoru bu isteğinden güçlükle vazgeçirdiler

Plotinos, düşüncelerini yazmaya başladığı zaman elli yaşındaydı Her birinde dokuzar yazı bulunan altı kitabını, öğrencisi Porphyrios yayımladı Plotinos’un yapıtına, bu yüzden, Ennead’lar (Dokuzluklar) adı verilmiştir Enneadlar’ın tam basımını 1835 yılında Oxford’da Creutzer yaptı Bouillet’nin üç ciltlik Fransızca çevirisi de 1856 yılında Paris’te yayımlandı


Plotinos’a göre evren, tanrıdan geliyor, tanrıya dönüyor İnsan da tanrıdan gelmiştir, tanrıya dönmektedir İniş merdiveninin ilk basamağında ruhlar, ikinci basamağında hayvanlar, üçüncü basamağında cisimler vardır

Çıkış merdiveninin alt basamağındaysa anlamak, orta basamağında sonuç çıkarmak, son basamağında da mistik seziş bulunmaktadır Bu merdiven inilmiştir, öteki merdivenden çıkılacaktır Mademki yeniden çıkacaktık, şu halde niçin indik? diye sormazsanız Plotinos’un varlık düşüncesini başlangıç noktasında biten bir yuvarlak olarak çizebilirsiniz

Özdek (madde), önce tanrıya karşı gibi görünür İlk bakışta iki ayrı uçta durur gibidirler Biri etkilenen, öbürü etkileyendir Tanrı, özdeği sürekli olarak etkilemektedir Her varlık, bir özdekle bir biçim birleşiğidir Tanrı, biçimdir Oysa özdek bu biçimle biçimlendiğine göre; tanrının karşısında değil, içindedir Varlığın ilkesi tektir Bu ilke, birlik, başka bir deyişle tanrıdır

Tanrı, kendisi hiçbir şey olmadığı halde, her şeyin ölçüsüdür İyilikçi değildir, çünkü salt iyiliktir Güzelliği yoktur, çünkü salt güzelliktir Düşünceleri bulunmaz, çünkü salt düşüncedir Ona nitelikler vermeye çalışmamalıyız, çünkü bu niteliklerle onu sınırlamış oluruz Tanrı, bizim düşündüğümüz hiçbir şey değildir, çünkü her şeydir Bizler ondan geldik, yeniden ona gidiyoruz

Bu açıdan bakarsanız her yaratık er geç erdemli olmak zorundadır:

Çünkü tanrıya gidiş, vazgeçilmez bir gidiştir, hiç kimse gitmemezlik edemez Şu halde kuşkulanmak gerekmez, nasıl olsa sonunda hep erdemli olacağız Bu düşünce, erdemsizlere soluk aldıran bir düşüncedir

Tanrı salt iyiliktir, her şeyin varlığını isteyen Baba’dır Her şey ondan çıkmıştır, bilinçli ya da bilinçsiz, gene ona dönmek istemektedir Her şey tanrının çevresinde döner, tanrıya yaklaşmak ister Bireyler son varlıklar değildirler

İlk varlık da, son varlık da tanrıdır Tanrıdan ilk çıkan şey anlak’tır (zeka) Anlak, süje (mutlak zeka, nous) ve obje (anlaşılır alem, kozmos) olmak üzere ikiye ayrılır Tanrılık birlikten bu ikiliğe nasıl geçilmiştir?

Plotinos bunun bilinemeyeceğini söylüyor Tanrılık birlik bölünemeyeceğine göre, gerçekten de, bu ikiliğin açıklanması oldukça zordur Kimi filozoflar bunun sadece bir görünüşten ibaret olduğunu ileri sürmektedirler Şöyle ya da böyle, Plotinos’a göre anlak da, kendisinden çıktığı tanrı gibi, yaratıcıdır, tin’i (ruh) yaratmıştır Nasıl anlak, tanrıdan çıktığı halde tanrıya doğru gitmekteyse, öylece, tinler de anlaktan çıktıkları halde anlağa dönmek isterler

Platon’dan ve stoacılıktan gelen Plotinos’un evreni, incelenmeye değer bir evrendir Her çıkanın, çıktığına bin pişman, bir an önce çıktığı yere dönmek istediği bir hoşnutsuzlar evrenidir bu

Tinler de yaratıcıdırlar, onlar da kendilerinden daha az yetkin (mükemmel) olan cisimleri yaratmışlardır Oysa her cisim gene tanrının izini taşımaktadır Tanrıya dönmek isteğindedir Cisimlerin varlığı, biçimleriyle belirir Cisimlerin özdekleriyse onların bir çeşit yokluklarıdır Cisimsel alem, varlıkla yokluk arasında bocalayan sürekli bir değişmedir

Cisimlerin ötesinde dibi olmayan bir uçurum vardır, bu uçurumda henüz biçimlenememiş kaba özdekler kaynaşırlar Bu kaba özdeklerin altında artık başka bir şey yoktur Tanrı nasıl yukarıya doğru sonsuzsa, bunlar da aşağıya doğru sonsuzdurlar Ancak bu kaba özdekler, bir gün, biçimlenip tanrıya döneceklerdir Böylece her şey sonunda bir tekte, bir birlikte, bir biçimde, hepsini toplayan bir deyişle tanrıda birleşmiş olacaktır

İnsan tinleri (ruhları), kaba cisimlere bürünmek için hayatlarını tanrılık hayattan ayırdılar, diyor Plotinos Çektikleri işte bu davranışlarının cezasıdır Sizler bu cezayı hak etmediğimizi düşünecek misiniz bilmem, Plotinos hak ettiğimiz düşüncesindedir

Plotinos’un töresine (ahlak) göre, insanları tanrıya götürecek olan üç yol, daha doğrusu bir yolun üç geçiti vardır:

Sanat, sevgi, felsefe

İnsan bu geçitlerden geçerek, bu basamaklardan çıkarak tanrıya ulaşacaktır Erdeme sanat, sevgi ve felsefe yoluyla varılır İnsan, ancak bu yollardan giderek tanrıya benzeyebilir

Sanatçı ideyi duyulur görünüşlerinden, seven insan ruhunda, filozof tanrıda aramaktadır

*
Orhan Hançerlioğlu