Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler

Genel Özellikleri

Yetiştirilmesi,drogların hazırlanması,bitkilerin bileşimleri,etki ve Kullanılışları aşağıdadır

Dünya üzerinde 750000-1000000 arasında bitki türünün bulunduğu tahmin edilmektedirBunların 500000 kadarı tanımlanıp isimlendirilmiştir
Gıda elde etmek için üretilen türler 3000 civarındadırBuna karşılık gıda olarak kullanılan yabani bitki türü 100000 'in üzerindedirTedavi amacıyla kullanılan bitkilerin miktarı antik çağdan beri evamlı bir artış göstermektedir

1979 yılında DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ (WHO) tarafından yapılan bir araştırmada farmakoplarda kayıtlı olan ülkelerde kullanılan ve ticarette bulunabilen bitkisel drogların miktarı 2000 olarak tesbit edilmiştirAynı kuruluşun 91 ülkenin farmakopları ve tıbbi bitkileri üzerinde yapılmış olan bazı yayınlara dayanarak hazırladığı bir araştırmaya göre de tedavi amacıyla kullanılan tıbbi bitkilerin toplam miktarı 20000 civarında olduğu saptanmıştırAncak şüphesiz ki;bu miktar gerçek miktardan çok aşağıdadır

Son yıllarda tıbbi bitkiler ve bunlardan elde edilen aktif maddeler üzerinde yapılan çalışmalar ve bunlara karşı olan ilgi çok artmıştırBunun sebepler;
Bazı ilaç maddelerinin bitkisel droglardan sentetik olanlardan daha ucuza ve daha kolaylıkla elde edilmeleriSteroid bileşikler,kına kına alkaloidleri,afyon alkaloidleri,çavdar mahmuzu alkaloidleri,atropa belladona alkaloidleri,digitalis purpurea glikozidleri bunlara en somut örneklerdir

Bitkisel drogların diğer üstün yanlarında biride birkaç etkiye birden sahip olmalarıdır
Anadoluda halkın çok eski yıllardan beri tıbbi ve aromatik özelliklerini bilmeden kullandıkları EBE GÜMECİ (Malva sylvestris),ÇİRİŞ OTU (Asphodelu aestivus) yumruları kullanılırAyrıca çiğdem,ışgın,kuzu kulağı ve yemlik gibi bitkiler çiğ olarak kullanılmaktadır

Baharat olarak ALLİUM,ORGANUM,MENTHA,FESLEĞEN,ADAÇAYI gibi türler çok yaygın tüketilmektedirMarket raflarında değişik ambalajlarda görülmektedir

Boyar madde olarak çok büyük değerlere sahiptirBitkisel boyalarla boyanan tüm mallar sentetik boyalarla boyanan mallara göre çok daha pahalı satış rakkamlarına sahiptir

İlaç olarak kullanılmaları; bilinen gerçek şu ki;artık gelişmiş ülkelerin tamamında bitkisel kökenli ilaçların eczane raflrında hızlı bir grafikle artışı gözlenmektedirBuda bitkisel ilaçların her geçen gün değeri dahada iyi anlaşılmaya başladığını göstermektedir

Tıbbi Bitkilerin Yetiştirilmesi

Bugün bazı drogların yabani bitkilerden elde edilmesine karşılık büyük bir kısmıda tarımı yapılan droglardan elde edilirBuna neden;
1 Küçük bir araziden çok miktarda drog elde edilebilir

2 Ürünün toplanması kısa bir sürede ve arzu edilen zamanda yapılır

3 Toplanmadan hemen sonra kurutmaya geçilebilir

4 Saf drog elde edilebilir

5 Gerek verim ve gerekse etkili maddesi yüksek drog veren elverişli ırkların yetiştirilmesi mümkündür

Tıbbi bitkilerin yetiştirilmesinde genel tarım usulleri uygulanırEkimde başarılı olmak için en önemli olan etken elbetteki TO HUM başta gelirToprak yapısı,su durumu,genel iklim özellikleride önem arzeder
İyi kaliteli bir tıbbi ve aromatik bitkide ucuz ve bol drog ancak kaliteli bir to humla yetiştirmekle mümkündürYapılan plantasyon çalışmalarında ülkemiz her bölgesinde hemen tüm türlerin yetiştirilebileceği görülmüştür

Drogların Hazırlanması

Tıbbi bitkilerin drog olarak kullanılan kısımları yaprak,çiçek,to hum,kök, kabuk vsiçlerindeki etkili bileşikler nedeniyle hastalıkları tedavi ettikleri ispatlanmıştırBitkilerdeki etkili bileşikler bitkilerde belirli devrelerinde etkin miktarları en yüksek düzeye erişmektedirlerYani her bir bitkide içindeki etkin maddenin en yüksek olduğu bir dönem vardırBuda her drog için özel bir toplama zamanı bulunduğunu göstermektedir

Toplanan bitkilerin bozulmasını önlemek için uygun şartlarda kurutulması gereklidirKurutulmuş drogların tedavi özellikleri bir yıl kadardırBir yıldan sonra drogdaki etkin madde bozulmaya ve sonuçta etkisi azalmaya başlarBu nedenle toplama tarihinden bir yıl sonra kullanılmasının hiçbir faydası yoktur
Bir yıldan fazla etkisinin devamını sağlamak için drog özel şartlarda saklanmalıdırBunun için;

TOPLAMA: Genelde elle toplama yapılmakla birlikte tarımını yapan ülkelerde özel tarım ekipmanlarıyla toplama işlemini yapmaktadırlar
Drog hazırlanmasında kullanılacak materyal genel olarak aşağıda belirtilen zamanlarda yapılmalıdır

Yapraklar:Bitki çiçek açtığı zaman

Çiçekler: Tamamen açılmadan evvel yada tomurcuk halinde

Toprakaltı kısımlar: Bitkinin toprak üstü kısımları kuruduktan sonra

Kabuklar: Bitki yapraklarını döktükten sonra

Meyve ve to humlar: Özel kayıtlar yoksa olgunlaştıktan sonra

Yaprak çiçek ve otlar hiçbir zaman yağmurlu bir günde veya üzerinde çiğ veya nem varken toplanmamalıdırÇünkü böyle şartlarda toplanan üründen kaliteli drog elde etmek mümkün değildirKabuklar ise yağmurlu günden sonra toplanmalıdır

KURUTMA: Taze materyal çok kısa zamanda bozulurBusebeple en kısa zamanda kurutma işlemi yapılmalıdırKurutma esnasında % 75 kısmınnı kaybeder Başka bir ifadeyle 1000 Kgyaş herbadan 250 Kgkuru drog elde edilir

Kurutma şu usullerden biri takip edilerek yapılırSeçilecek yol kurutulacak materyalin cinsine ve taşıdığı etkin maddelerin durumuna göre yapılırYalnız enzimlerin en etkili olduğu ısının 35-50 C arasında bulunduğunu düşünerek kurutma esnasında materyalin bu ısıda çok az bir zaman kalmasına çok dikkat edilmeli ve kurutmanın bu derecenin altına veya üstüne çıkılmamalı

Güneşte kurutma: Yeşil drog için bu yöntem kullanılabilir, ancak çiçek için uygun değildirÇünkü güneş çiçeklerin rengini soldururEtkin maddelerin azalmasına neden olur

Gölgede kurutma: Malzemenin üzeri kapalı ve yanları açık çardak,sundurma veya hangarlar içinde kurutulması yöntemidirBurada malzeme doğrudan güneşle temas etmeden açık havada kurutulması esasına dayanırMalzeme demetler halinde asılır veya çok ince bir tabaka halinde yere veya kurutma rafları üzerine serilirKüflenmeyi önlemek ve kurutmayı hızlandırmak için malzeme sık sık alt üst edilmelidir

Cam mekan içinde kurutma:Yukarda bahsedilen kurutma yöntemlerinde kurutma uzun zaman alırKurutma ısısı yeterince yüksek olmadığı için enzimlerin ve etkili maddelerin bir kısmı parçalanırBunun için cam sera gibi bir mekanda demetler halinde yada raf sistemlerinde çok ince serilerek kurutma işlemi yapılırCamekan içerisine yerleştirilen bir aspiratörle içerideki nem dışarı atılırsa çok daha kaliteli drog elde edilir

Sıcak hava ile kurutma: Masraflı olmasına karşılık çok kaliteli drog elde edilir Kurutulacak malzemenin miktar ve cinsine göre aşağıdaki usullerden biri seçilir

Kurutma dolabı:Küçük miktarların kurutulmasında seçilen uygun bir yoldur Malzeme kurutma dolabının rafları üzerine ince bir tabaka halinde serilir ve bunların üzerine sıcak hava yollanırKurutma dolaplarında sıcak hava sağlayan radyatörler,su buharı veya elektrik enerjisi ile olur

Kurutma odası:Çok malzemenin kurutulmasında kullanılırSıcak hava kurutma odasının girişine konan bir soba ile sağlanırSu buharı ile doymuş havanın dışarı atılması için odanın yanlarında içinde kuvvetli bir aspiratör olan iki pencere bulunurMalzeme kurutma odası içine yerleştirilmiş olan kurutma raflarının üzerine ince bir tabaka halinde serilirMalzemenin ara sıra alt üst edilmelidir

Kurutma tüneli:Büyük miktarlardaki malzemeyi kurutmak için kullanılan özel olarak yapılmış kurutma tünelleri kullanılmaktadırKurutulacak materyaller vagonlar içinde kurutma tüneline yollanır ve tünel içinde vagonların geliş yönünün aksi istikametinde sıcak hava akımı sağlanırBu şekilde sıcak hava materyal ile iyi bir şekilde temas eder ve kurutma kısa bir zamanda yapılır Bu gün özellikle tecih edilen açık havada ve gölgede yapılan kurutmadır

SAKLAMA: Kurutulmuş olan materyalin özelliklerini kaybetmeden muhafaza edebilmesi için bazı şartlara uyulması zorunludurSaklama sırasında drogun bozulmasına sebep olan RUTUBET,SICAKLIK VE IŞIK' tırBunun için drogların serin,kuru ve karanlık bir yerde saklanmaları gerekirKese kağıdı,bez torba,mukavva kutu,teneke kutu veya cam kavanozlarda saklanabilirPlastik kap,torba saklamak için uygun değildir

Tıbbi Bitkilerin Bileşimi

Tıbbi bitkiler üzerinde yapılan deneysel araştırmalar bitkisel droglarda bulunan bileşikler hakkında bilgilerimizi arttırmamızı sağlamıştır
Droglarda SELLÜLOZ,NİŞASTA,PEKTİN,PROTEİN,ŞEKER gibi tedavi yönünden etkisiz maddeler yanında çok az miktarlarda bile farmakolojik etkilere sahip bileşiklerde bulunmaktadırBu madellere etkili maddeler denilmektedirDroglara tedavi özelliğini veren bu maddeler kimyasal yapılarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılmaktadırlar

1 Glikozidler: Enzim ve seyreltik asitler etkisiyle şeker olmayan bir kısım ile bir veya daha fazla şeker molekülüne ayrılan bileşiklerdir

2 Organik asitler: Bitkilerde karbonhidratların oksidasyonu ile meydana gelen asit reaksiyonlu organik bileşiklerdirBitkilerde serbest yada tuz halinde bulunurlarEkşi lezzetli sıvı veya katı maddelerdirÖnemli tedavi edici etkileri bulunmaktadır

3 Tanenler: Fenol yapısında katı bileşiklerdirSuda çözünürlerBilhassa kabuk aksamında bulunurlarMeşe mazısı ve meşe palamudu tanence çok zengindirlerTedavi ve deri sanayisinde kullanılan tanen bu droglardan elde edilirTanenler antiseptik ve kabız etkilere sahiptir

4 Alkaloidler: Yapılarında azot bulunan bazik karakterli bileşiklerdirKatı ve genelde renksiz maddelerdirAsitler ile tuz meydana getirirlerBaz halde suda çözülmedikleri halde tuzları suda çözülürAlkaloitler küçük dozlarda kuvvetli etki gösteren bileşiklerdir Morfin, kodein, cafein, atropin, kokain gibi
5 Sabit yağlar: Gliserin ile yağ asitlerinin esterleşmesi sonucu meydana gelmiş bileşiklerdir Sıvı veya katı halde olup suda çözünmezOrganik çözücülerle kolaylıkla çözünürlerBilhassa meyve ve to humlarda bulunurlarSıkma veya organik çözücülerle elde edilirler

6 Uçucu yağlar:Esas olarak TERPEN lerden yapılmış karışımlardırgenelde sıvı olup,kuvvetli kokulu ve uçucu maddelerdirSu buharı ile sürüklenirSuda çözünmezOrganik çözücülerde kolaylıkla çözünürlerBilhassa çiçek ve meyvalarda daha çokturSu buharı disyilasyonu,organik çözücüler ile elde edilirler

Ülkemizde halen DEFNE,ACIELMA,GÜL,KEKİK,LAVANTA,LİMON,MERSİN,N ANE VE PORTAKAL dan uçucu yağ elde edilip piyasada satılmaktadır

7 Reçineli bileşikler: Karmaşık kimyasal yapılı katı veya sıvı maddelerdirSuda çözünmezler,fakat organik çözücülerde kolaylıkla çözünürler

8 Vitaminler:Genellikle insan vücudunda yapılmayan fakat insanın sağlıklı yaşaması için gerekli olan bileşiklerdirBitkisel veya hayvansal organlardan temin edilirSuda çözünenler (B grubu,C,P vitaminleri) ve yağda eriyenler (A grubu,D grubu,E,F,K vitaminleri)olmak üzere iki gruba ayrılırlar

9 Antibiyotikler:Canlılar tarafından meydana getirilen ve çok seyreltik çözeltilerde bile bazı mikroorganizmaların üremelerini durduran veya onları öldüren bileşiklerdir

Tıbbi Bitkilerin Etki ve Kullanılışları

Tıbbi bitkilerin hastalıklara karşı etkilerini ve kullanma imkanları hakkında bir fikir verebilmek için bazı farmakolojik bilgiler aşağıya çıkartılmıştır

Drog (Droque): Bilimsel yayınlarda drogların ismi Latince olarak yazılırMesela Ihlamur çiçeği "Flos tiliae" dirİlk isim ikinci kısım ise hangi bitkiye ait olduğunu gösterir

İlaç: Hastalıkları yok etmek için kullanılan hastalar tarafından alınabilir şekle getirilmiş drog veya drog karışımlarına ilaç denilmektedir

Droglar ve bunlardan hazırlanan ilaçların sınıflandırılması aşağıdaki üç özellik dikkate alınarak yapılmaktadır
* Kimyasal yapı,

* Etki yeri,

* Kullanma amacı

Veriliş yolları:Veriliş yolları çok değişiktirHastalığın cinsine ve istenilen etkiye göre değişik yollar kullanılırSindirim yoluyla,İnjeksiyon tarzında, haricen kullanma yoluyla verilebilir

Etkili Madde: Droglar taşıdıkları etkili maddeler nedeniyle tedavi alanında kullanılmaktadırlar

Etki düzeni: Etkili madde dokulardaki hücrelere girerek etki gösterir

Atılma: Dışkı veya idrarla atılır

Tanı: Hastalığı mutlaka bir hekim teşhis etmeli ve hekimin önerisi doğrultusunda drog alınmalıdır Tıbbi bitkilerle tedavide en az bir hafta kullanılmalıKronik hastalıklarda ise bu süre üç haftayı bulurTıbbi bitkilerin etkileri nispeten daha yavaş uzun sürelidir

Tıbbi Bitkilerin Kullanış Şekilleri

Bitkisel droglar ilaç olarak alınabilmeleri için uygun bir şekle konulmalıdırEn basit yol dogu toz haline getirerek kullanmaktır

Toz (Pulveres):Bitki parçalarının bir havanda dövülerek elde eilirElde edilen tozun en kolay kullanım yolu bir miktar suya karıştırıp içmektir

Hap (Pilulac): İnce toz halindeki tozun bir yardımcı madde ile hap haline getirilmesidirYardımcı maddeler;bal,şeker şurubu,nişasta,leblebi unu meyan balı gibi maddeler olmalıdır

İnfuzyon (İnfusa): Drogların ilaç olarak kullanılmasında en sık kullanılan bir şekildirİnfüzyon hazırlamak için ufalanmış drog parçaları üzerine kaynar su dökülür ve karışım kapalı bir kapta sık sık karıştırılarak çok hafif bir ateş üzerinde 5 dakika tutulurSoğuduktan sonra tülbentten süzülür100 gr suya 2-3 gr drog yeterlidir

Dekoksisyon (Decocta): Ufalanmış nebatlar soğuk suya karıştırılıp 30 dk Kadar karıştırılarak hafif ateşte bekletmek ve ince tülbentten süzme ile oluşur

Merhem (Ungoenta):Katı yağ,sıvı yağ (zeytin yağı,badem yağı) lanolin ve vazelin gibisıvağlar ile yapılan ve haricen kullanılan ilaçlardır

Tıbbi yağ (Olea medicata): Genelde haricen kullanılır10 kısım kuru drogun 100 kısım zeytin yağı veya haşhaş yağı içinde 1-2 hafta güneşte tutularak sonrada bezden süzerek elde edilirKantaron yağı,sedefotu yağı,papatya yağı,kudretnarı yağı bu yol ile elde edilir

Kokulu yağ (Olea aromatica):Kokulu çiçek veya bitki parçalarının 1-3 gün zeytinyağı veya susam yağı içinde tutulması ve sonra süzülmesi ile elde edilir500 grkuru veya taze çiçek 2000 gr yağ içerisine oda ısısında 1-3 gün bekletilirSonra bezden süzülür500 gr Kuru veya taze çiçek 2000 gr yağ içinde 1-3 gün oda ısısnda bekletilir,tülbentten geçirilirSıvı kısım içine tekrar 500 gr çiçek konur, 3 gün sonra tekrar süzülürBu şekilde hazırlanan yağlar çok kuvvetli kokuludur

Tentür (Tincturae): Bitkisel materyalin su alkol,veya eter gibi çözücüler ile tüketilmesi ile elde edilen sıvı preparatlardır1 kısım kurutulmuş ve toz haline getirilmiş drog 5 kısım alkol ile çalkalanarak 10 gün tutulur ve sonra süzülür Bekletme karanlık bir odada ve oda ısısında yapılmalıdırEtkisi kuvvetli olan droglar için 1 kısım droga 10 kısım alkol hesap edilmelidir

Hülasa (Extracta):Bitkisel materyalin su alkol,veya eter gibi çözücüler ile tüketilmesi ile elde edilen sıvı preparatlardırBunlar genelde bal veya toz kıvamındadır

Uçucu yağlar: Bitkilerin yaprak,çiçek,kabuk,to hum ve köklerinden su buharı distilasyonu veya ekstraksiyon yöntemi ile elde edilen uçucu nitelikte eterik yağlar,bitki esanlarıdırİlaç ve kozmetik sanayiinde yaygın olarak kullanılırAlternatif bitkisel tedavileren ana etken maddelerindendirModern teknolojilerle,basınç altında fraksiyonal damıtmaya tabi tutulduklarında her bir cins uçucu yağdan yaklaşık 20 cins kokusu ayrı,rengi ayrı,molekül dizini ayrı ve kullanım özellikleri ayrı uçucu maddeler elde edilirBunlar pahalı bitki özleridirler