Dünya Türklerinde Nevruz Kültürü

Çeşitli adlarla ve yaygın olarak Nevruz adıyla kutlanan bu bahar bayramıyla ilgili olarak Türk topluluklarında çeşitli gelenekler meydana gelmiştir Orta Asya'dan, Balkan Türkleri'ne ve hatta Amerika'daki Kızılderililerin yaşatılan âdetlerinde bu gelenekleri ve törenleri tespit edebiliyoruz

Kırgız Türkleri'nde Nevruz gününün, Mart ayında olduğu ve yeni yılın ilk günü anlamına geldiği ifade edilir Bu günde "Nouruz Köcö " denilen özel bir yemek yaparlar "Köcö", darı yarması veya bulgur konulmak suretiyle yapılan bir nevi tirittir

Kazak Türkleri de Kırgız Türkleri'nin yaptığı aşı pişirirler Ayrıca Nevruz törenlerinde mevlit okuturlar O günü evler baştanbaşa temizlenir, yeni elbiseler giyilir Nevruz törenleri sırasında ev duvarlarına veya çeşitli eşyaların üzerine kil kaplar atılarak parçalanır Ateş üzerinden atlanır Çadırlar kurulup sofralar açılır

Özbekistan'ın Semerkant, Buhara, Andican taraflarında, Nevruz günü başlayan törenler bir hafta kadar devam eder Halk bu törenlerde çadır çadır gezerek birbirlerinin bayramını kutlar Bu ziyaretlerde ikram edilen yemek "aş" adı verilen pilavdır Köpkarı, güreş, at yarışları, horoz dövüşleri gibi gösteriler düzenlenir

Tacikistan'da Nevruz Mart ayının başından, 21 Mart gününe kadar baharın gelişini ve tabiatın canlanmasını karşılamak amacıyla kutlanır Nevruzda yenilen "Ş" harfi ile başlayan 7 yiyecekten süt; temizliği, tatlı; yaşama sevincini, şeker; serinlik ve dinlenmeyi, mum; ateşe tapınmayı, tarak; kadının güzelliğini temsil eder İslâmeyetten sonra İslâmî geleneklere göre "Ş" ile başlayan 7 nesne bunların yerini almıştır

Afganistan'da Nevruz, Türkler arasında doğum günü olarak kutlanır Bugün herkes en yeni elbiselerini giyerler Kabir ve akraba ziyaretleri yapılır, güreş tutulur ve oğlak oyunu oynanır İnsanlar arasındaki dargınlıkların kaldırılmasına çalışılır Yeni yıla nasıl başlanırsa, yılın öyle geçeceğine inanılır

Türkmenistan'da Nevruz bayramında halk gününü ülkemizdeki dini bayramlara benzer bir şekilde geçinmekte, karşılıklı ev ziyaretleri yapılmakta, tebrik mesajları gönderilmektedir Nevruz kutlamaları basın yayın organlarında geniş bir şekilde yer almaktadır

Türk Dünyası Nevruz'u yıllardan beri, renkli elbiseleri, coşkulu kutlamaları ve ümit bağladıkları dilekleriyle karşılıyorlar

Azerbaycan'da her yıl Mart'ın 2123'ünde, Nevruz bayramı büyük törenlerle kutlanır Mezarlık ziyareti yapılır Bu ziyaretlerde hazırlanan helva pilav ve diğer yiyecekler fakirlere dağıtılır "Gapı Pusma", "Suya Yüzük Atma", "Su Başı", "Baca Baca" adetlerinde uzun yılların gelenekleri çeşitli motif ve oyunlarla sürdürülür Semeni göğertilir Yani tohum çimlendirilir

Nevruz; Karapapaklar'da Nevruz, Kırım Türkleri'nde Navrez, gündönümü; Batı Trakya Türkleri'nde Mevris, Makedonya ve Kosova Türkleri'nde Sultanı Navrız , Gagauzlarda İlkyaz bayramı adıyla yukarıda bahsettiğimiz ortak coşku ve geleneklerle kutlanmaktadır

Çok geniş coğrafyaya yayılmış olan topluluklarda Nevruz törenlerinde genellikle şu oyunların değişmeden devam ettiği gözlenir: Gökböri Oyunu Türkistan'da oynanan milli oyunların başında yer alır Bu oyuna "gökböri, köpkâri, oğlak/ulak, buzkaşi, kökpar, kükbar" gibi isimler de verilir At yarışları, cirit oyunu, kılıç sallama, yamba kapma, güreş, at üzerinde güç gösterisi, sinsin oyunu, huntu oyunu Bu oyunlar genellikle spora dayalıdır

Oyunların bir kısmı ise seyirliktir Bunları halk tiyatrosu veya Orta oyunu şeklinde değerlendirebiliriz: Koskosa oyunu; deve oyunu; ekende yoh, biçende yoh, yeyende ortag gardaş oyunu; kış bovay; yolbars; argımak

Nevruz bayramında mahalli eğlencelere de yer verilir Gençler aralarında mani ve şiir söyleyerek yarışırlar Bunlardan bazıları:Halay oyunu, Yaşıl yarpag, Gızılgül, Hahışta, Benövşe, Bahtıyar ve atışmalardır

Anadolu sahasında da oynanan bu oyunların yanısıra 21 Mart'ta büyük bir coşkuyla kutlamalar yapılmaktadır Geçmişte o güne has olarak macunlar, şerbetler, hediyeler hazırlanarak devlet erkanı büyükten küçüğe, bunları birbirlerine takdim ederlerdi Bu adetler günümüzde Mesir Macunu Şenlikleri adı altında hâlâ devam etmektedir Anadolu'da Yörük Bayramı günümüzde de kutlanarak bu adeti yaşatmaktadırlar

Anadolu'da "Sultanı Nevruz", "Nevruz Sultan", "Mart Dokuzu" ve "Mart Bozumu" gibi adlarla bilinen nevruz, gelenekleriyle bütün Türk toplumu içerisinde yaşamaya devam etmektedir

Tahtacı Türkmenleri'nde; Nevruz Bayramı eski Mart'ın dokuzudur ve Sultan Nevruz olarak adlandırılır Nevruz, Tahtacı Türkmenleri'nin yaylaya çıkışında; 22-23 Mart tarihlerinde kutlanmaktadır Tahtacı Türkmenleri'nde Nevruz; ölülerin yedirilip içirildiği gün olarak kabul edilir Burada eski Türk inanç sisteminin atalar kültürü kendini gösterir

22 Mart Nevruz'dan bir gün önceyi karşılamaktadır Bu gün Nevruz hazırlıkları yapılır Çamaşırlar yıkanır, yemekler hazırlanır Nevruz günü yenilen yemekler arasında ıspanaklı börek, soğan kabuğu ile boyanmış yumurtalar, yufka, sarı burma, şeker, leblebi, lokum sayılabilir 23 Mart günü öğleden sonra kadınlar geniş bir tabağa çerezler koyarak "hak üleştirir"ler Yiyecekler dağıtılarak "ölünün ruhuna değsin" dileğinde bulunurlar Bu bayramda herkes güler yüzlüdür Suçlar bağışlanır Bayrama katılmak zorunludur Katılmayanlar köy halkınca dışlanır

Yörükler arasında; Nevruz ile birlikte, kışın bittiği ve bahar mevsiminin başladığı kabul edilir Köy ve yaylalarda 22 Mart'ta, şehirlerde ise Nevruz günü pazara rastlamazsa, bu tarihi takip eden Pazar günü kutlanır Köy halkı 22 Mart sabahı yaylalara doğru yola çıkarlar Daha önceden "davar evleri"ne yerleşmiş olanlar köylerden gelen akraba ve komşularına ev sahipliği ederler Köylerden gelen grupla, yayladakiler karşılaştıklarında bir el silah atarak "Nevruzunuz kutlu, dölünüz hayır ve bereketli olsun" şeklinde selamlaşırlar Gelen misafirler çadırlara yerleşir, kendilerine ikramlarda bulunulur Sürü sahipleri tarafından kesilen kurbanlar birlikte yenilir Sünni olan yörüklerde imamlar tarafından yapılan dualara halk katılır ve şükrederler

Gençler tarafından eğlenceler düzenlenir, yemekler yenir, şarkı ve türküler söylenir, oyunlar oynanır Eğlenceler geç saatlere kadar devam eder

Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerimizden Gaziantep ve çevresinde 22 mart gününe "Sultan Nevruz" adı verilir Diyarbakır'da; Nevruz günü halk, eğlence ve mesire yerlerine giderek Nevruz'u kutlarlar Kars ve çevresinde; bu tarihte kapı dinleme, baca baca adetleri görülür Evde bulundurulan çeşitli meyvelerden baca baca gezenlere verilir

Tunceli ve çevresinde; bu gün erkekler alınlarına kara sürerek su kaynaklarına giderler Bu karaları orada temizleyerek dua ve niyazda bulunurlar Özellikle Orta Anadolu'da Nevruz, "Mart Dokuzu" olarak bilinir Diğer bölgelerdekine benzer kutlama adetleri yapılır Nevruzla ilgili Anadolu'da görülen diğer gelenekler arasında, ağacın güneşten etkilenmemesi için ağaca bez bağlanarak yapılan "Mart ipliği" adeti ve özellikle Giresun'da "Mart Bozumu" adeti önem taşır

Tekirdağ'da Nevruz soğukların sonu, baharın başlangıcı olarak kabul edilir ve "Nevruz Şenlikleri" adıyla kutlanır İzmir, Uşak, Sivas ve Şebinkarahisar'da hemen hemen aynı geleneklerin devam ettiği görülür

Bilindiği üzere eski takvim Mart ayından başlardı Mart ayının ilk on iki günü ayrı ayrı ayları temsil etmek suretiyle, o yıl içinde neler olacağı ilk on iki günden tespit olunurdu O gün yedi çift, bir tek baş harfi "S" ile başlayan yiyeceklerden yenilmesi adettendir