Hücredeki Organize Sanayi: Er

Tabiatın çıplak gözle görülemeyen mikrosayfalarındaki canlı yapıların önemli bir karakteristiği, küçük bir alan veya hacme; girinti-çıkıntı ve katlanma-bükülmelerle geniş yüzeylerin sığdırılmasıdır Birim hacme çok geniş yüzeylerin dürülüp sığdırılması, harika bir mimarî olarak hücrede de görülür

Çekirdek etrafında, çok ince borucuklardan müteşekkil bir fileyi andıran Endoplazmik Retikulum (ER) hücrede en fazla yüzey alanına sahip organeldir Meselâ karaciğer hücrelerinde ER'nin yüzey alanı, içinde bulunduğu hücreninkinden 30–40 kat fazladır

Bu yüzey alan genişliğinin hikmeti nedir? Endoplazmik kanalcıklar hücre içi madde taşıma ve dağıtımında rol alırlar ER, hücrenin organize sanayi bölgesidir Kimyevî reaksiyonların gerçekleştirildiği moleküler fabrikaların çoğu burada bulunur ER, hücrede proteinleri ve hormonların üretim yeridir Dolayısıyla yüzey alanının genişliği çok gerekli ve önemlidir

Her bir reaksiyon için farklı asitlik derecesi (pH) gerekir Fakat herhangi bir reaksiyon için gereken asitlik diğer reaksiyonu olumsuz etkileyebileceğinden, ER'nin çok sayıdaki girinti-çıkıntılarında birbirlerinden farklı, hattâ birbirine zıt binlerce reaksiyon gerçekleşmektedir Bu yüzden, zar yüzey alanının geniş olması gereklidir Bazen bir hücrede saniyede yüzlerce protein molekülü üretilmektedir Bir protein molekülünde on, yüz veya binli rakamlarla ifade edilen aminoasidin hatasız ve hızlı bir şekilde yan yana dizilmesi, bu çok küçük yapıları aşan bir ilim ve kuvvet ile olabilir ancak



Hücrenin içini bir ağ gibi saran ve mekanik tesirlere karşı tampon oluşturan ER, hücrenin esneklik ve sağlamlığının sağlanmasında da vazife görür Kas kasılmasında da çok önemli görevler verilmiş olan ER'nin kas hücrelerindeki ismi Sarkoplazmik Retikulum'dur (SR) SR'nin yüzey alanının büyüklüğü iskelet kaslarında kas kasılma hızıyla doğru orantılıdır

Dolayısıyla hızlı kasılan kas hücrelerinde daha fazla SR mevcuttur SR, kas hücrelerinde kalsiyum deposu olarak da görev yapar Normalde kalsiyum, hücre için öldürücü bir zehirdir; bu yüzden hücre dışında tutulur Hücre dışı kalsiyum konsantrasyonu hücre içine kıyasla 10000 kat fazladır Ancak SR, kalsiyumu hücre içinde kendi bünyesinde depolar Böylece, hem hücrenin zarar görmesi engellenir, hem de kasılma için gerekli kalsiyum sağlanmış olur



ER, karaciğer hücrelerinde zehirlerin vücuttan safra yoluyla atılmasında vazife görür Meselâ, sarılık yapıcı bilirubin bilhassa yeni doğan bebeklerde beyin için öldürücü bir zehirdir Eğer sarılık tedavi edilmezse, beyin harabiyeti neticesinde motor kayıpları (felçler) ve zekâ geriliği ortaya çıkabilir İşte karaciğerde, bilirubin ile glukronik asit ER yüzeyindeki bazı enzimler vasıtasıyla birleştirilerek safraya atılır ER bu şekilde, yabancı maddelerin zararsız hâle getirilmesi ve ilâçların yan tesirlerinin asgariye indirilmesinde de, önemli görev yapar İlk üç ay içindeki bebeklerin bazı ilâçlara çok duyarlı olması, bunların zararlı tesirlerini ortadan kaldıracak ER'nin henüz gelişmemiş olmasındandır

Bütün bu mekanizmaların, insan, hayvan ve bitki hücrelerinde yer aldığı düşünülürse, küçük bir hacim içine geniş kompleks bir yapı ve çok sayıda fonksiyonun, ancak ilim, hikmet, san'at, irade ve kudreti her an her noktaya nüfuz eden bir Kadîr Zât tarafından yerleştirildiği çok açık görülür Evet, en küçükten en büyüğe, hücreden insana, insandan kâinata her varlıkta isim ve sıfat tecellilerinin sonsuzluğunu, ama aynı zamanda Tevhid hakikatini gösteren bir Rabb'imiz var Şuursuz varlıkların şuurlu hareket ve işleri O'nun kudret ve hikmetinin tezahüründen başka ne olabilir ki!





Doç Dr Hilmi CELALOĞLU