Memlûk Devleti (Memlûk Sultanlığı)

Memâlik-i Türkiye, Memlûk Sultanlığı, Memlûk Devleti veya Memlûk Saltanatı, (Arapça: ????? ???????? Saltanat al-Mam?l?k ya da ???? ???????? Dawla al-Mam?l?k) Kölelikten gelen Kıpçak Türkü memlûklerin bugünkü Mısır ve Suriye'de kurduğu bir askeri aristokrasi devletidir Memlûk sözcüğü Arapçada köleler demektir Bu yüzden devletin ismi Türkçede Kölemen Devleti olarak da geçer

Kökeni
Memlûk Sultanlığı'nın kökeni, Eyyubi Devleti'nin 1174 yılında Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmasına kadar uzanmaktadır Diğer sultan ve amirlerin olduğu gibi El- Salih Eyyub'un da Bahriler adında kendine özel askeri birliği vardır Bu askerler 800 ile 1,000 arası atlıdan oluşmaktadır Bahri kelimesi, deniz veya büyük ırmak anlamına gelen Arapçadaki bahr (???) kelimesinden gelmektedir Çünkü onların kışlaları Nil'deki Rawda adasında bulunmaktadır Onlar, Karadeniz'in kuzeyindeki bozkırlardan ele geçirilen köle Kıpçakların arasından gelmiştir Kahire'deki garnizonlarda ise Çerkez ve Gürcü kökenli köle askerler bulunur ve bunlara da Memalik-i Çerakise denirdi Halkının çoğu Arap olan bu devlette iktidar Arap olmayan ve askeri kökenden gelen kişilerin elindeydi



Siyasi Tarih
1159 yılında Mısır'da yönetimi ele geçiren Selahaddin Eyyubi, ordusunda kölelerden oluşturulan birliklere, Abbasi halifelerinin bu geleneğine giderek ağırlık vermiştir Memlûk Sultanlığına adını veren ve Mısır ordusunun süvari bilirliklerini oluşturan Memlûk Atlı birlikleridir Bu birliklerin komutanlığını elinde bulunduran kimseler zaman içinde devletin başına geçmişlerdir Moğol İmparatorluğu'nun istilası sonucunda esir düşen ve Mısır Devletine satılan köleler Memlûk askerleri olarak yetiştirilirdi Çoğunlukla Kıpçaklar, Çerkezler, Gürcüler ve Türkler gibi Arap olmayan müslümanlardan oluşturulmaktaydı

Selahaddin Eyyubi'den sonra, orduda köle unsurların kullanılması uygulamasına devam edilmiş, giderek bu unsurlara ağırlık verilmiştir İçlerinden yetenekli olanlar, üst düzey kamu görevlerinde de çalışmışlardır

Kendilerini, bir bakıma kölelikten kurtaran devlete ve orduya karşı ölümüne bir bağlılık içinde olan bu askeri birlikler, hafif süvari tarzında örgütlenmişlerdir ve savaş tarzları da, sıkı disiplinli kütlesel hareketlere dayanmakla birlikte, bireysel atılganlığı öne çıkaran bir tarzdır

Bu köle askerler iki kışlada eğitim görürlerdi Bazı (özellikle Batı) kaynaklara göre bu garnizonlardaki askerler iki etnik kökenden geliyordu Kahire yakınlarındaki, Nil nehri üzerideki Ravda adasındaki garnizonda çoğunlukla Kıpçak askerler bulunur ve bunlara Memalik-i Bahriye (deniz köleleri) denirdi Yine Kahire'deki başka bir garnizonda ise Çerkez ve Gürcü kökenli askerler bulunur ve bunlara da Memalik-i Çerakise denirdi

Tarihçiler Memlûk egemenliğini, biri 1250-1382 öteki 1382-1517 arasını kapsayan iki döneme ayırırlar Batılı tarihçiler askeri birliklerin siyasal önem kazanma durumlarına bakarak birincisine "Bahri", ikincisine "Burci" derler çağdaş İslam tarihçileri ise, etnik kökenlerde farklılığa ve bu farklılığın devletin gelişimine yansımasına dikkat çekmek için aynı dönemlere "Türk" ve "Çerkez" adını verirler

1249 yılında kanlı bir ayaklanmayla, Eyyubi hanedanlığının son sultanı Turan Şah'ın, ordu ve devlet yönetiminde giderek etkin olmaya başlayan bu köle unsuralara karşı kesin tavır alması üzerine, şahı öldürerek iktidarı ele geçiren bu unsurlar, eski sultanlardan Melik Necmettin Salih'in dul karısı Şecer-üd-Dürr'ü sultan ilan ettiler Ordu komutanlığına ise bir memluk komutanı olan Muizzüddin Aybeg getirildi Kısa bir süre sonra Şecer-üd-Dürr, Aybeg'le evlenerek sultanlığı ona devredecektir Böylece 250 yıldan fazla sürecek bir memluk (köle asker, köle kamu görevlisi) hanedanı başlamış oldu

Memluk hanedanlığının, tarihte üç önemli etkisi olmuştur Askeri planda, Haçlı ordularının bölgeden atılması ve Moğol akınlarının durdurulmasıdır Her iki olay da Arap - İslam devletini kaçınılmaz bir yıkımdan kurtarmıştır Memluk hanedanlığının üçüncü etkisi ise toplumsal ve ekonomik alanda olmuştur, bir dizi düzenleme getirmeleri, askeri ve politik anlamda bölgede bir istikrar oluşturmaları sonucu, Mısır yeniden önemli bir ticaret yolu haline gelmiştir

1260 yılında, Bağdat'ı alarak Halifeyi öldüren Moğol orduları Ortadoğuda hızla ilerlemişler ve Mısır sınırlarına dayanmışken, Memluk sultanı Sultan Kutuz, emrindeki memluk ordusuyla Moğol akınını karşılamak üzere harekete geçmiştir Ayn Calut denilen bölgede karşı karşıya gelen iki ordunun çatışması, Moğolların bozguna uğramasıyla sonuçlandı

Ayn Calut Muharebesi'nda öncü birliklerin komutanı olan Baybars, Sultan Kutuz'u öldürtüp kendi hükümdarlığını 1260 yılında ilan ettikten sonra 1261 yılında El-Muntasır'ı halife ilan etmiştir Böylece halifelik, Bağdat'dan Kahire'ye geçmiş olmakta, Memluk devletinin himayesine girmektedir

1265 yılında Suriye'deki halen Haçlıların elinde olan kaleleri ele geçiren Sultan Baybars, 1268 yılında ise bugünkü Antakya'ya saldırarak, Haçlı prensliğine son vermiştir

Anadolu'da Moğol hakimiyetini sürdüren İlhanlı Devletinin etkisinden kurtulmak isteyen bazı Selçuklu beylerinin yardım talebi üzerine 1277 senesinde Anadolu'ya bir sefer düzenleyen Baybars, İlhanlı ordusunu Elbistan ovasında yenerek Kayseri'ye kadar ilerlemiş, bu kentde bir hafta kadar kalmıştır Ama Anadolu Selçuklu Veziri Süleyman Pervane'nin İlhanlı yanlısı siyaseti yüzünden Anadolu'dan ayrılmak zorunda kaldı



1280 li yıların ortalarına kadar İlhanlıların karşı saldırılarıyla başetmek zorunda kalan Memluklar, bu akınlar durulduktan sonra yeniden Haçlılarla savaşmaya başladılar 1291 yılında Akka'yı Haçlılardan geri aldılar Akka'nın düşmesinden sonra Haçlılar Suriye kıyılarında fazla direnemediler ve tümüyle Ortadoğu'yu terk etmek zorunda kaldılar

İzleyen 90 yıllık barış dönemi, çok genç yaşta hükümdar olan ve sık sık değişen sultanların devridir Deneyimsiz bu sultanların döneminde devlet ileri gelenlerinin nüfuzu giderek artmıştır

1382 yılında Çerkez kökenli Berkuk'un, devrin sultanını öldürerek iktidarı ele geçirmesiyle Türk asıllı Memlukların devri de kapanmış oldu Bu tarihten itibaren Çerkez asıllı sultanlar ülkeyi yönetmiştir

1461 yılına kadar Memluklarla Osmanlı Devleti arasında yakın ilişkiler hüküm sürmüştür 1461 yılından itibaren etki alanları yönünden gerginleşen ilişkiler, 1468 yılında Sultan Kayıtbay zamanında açık rekabete dönüşmüş, 1485-1490 yılları boyunca Çukurova'da yapılan savaşlarda iki taraf da önemli kayıplar vermekle birlikte kesin sonuç alamamıştır



Giderek gerginleşen ilişkiler 1516 yılında tarafların Mercidabık'da savaşa tutuşmalarına yol açmıştır Memluk ordusunun yenildiği bu savaşın ardından Osmanlı son darbe olarak Ridaniye'de Memluk ordusunu ikinci kez yenilgiye uğratmıştır Her iki savaş da savaş tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır Bir açıdan, kitle halinde yönetilen disiplinli süvari birliklerinin, Falanks düzeninde muharebe eden piyade birliklerince önlenebilirliğinin kanıtlandığı savaşlardır bunlar Diğer açıdan ise dönemin ateşli silahları olan sahra toplarının etkinliğini vurgulamaktadır Askeri tarihçiler Memluk ordusunun yenilgisini genellikle Osmanlı ordusunca etkili bir biçimde kullanılan sahra toplarına bağlamaktadırlar "Mızrak ya da kılıç darbeleriyle yapılan saldırılardan hiçbirimiz kaçmayacaktık, çünkü biz bu insanları [Osmanlılar] tanıyorduk Onlardan korkmamız için bizden daha iyi binici, daha cesur olmaları gerekirdi Bize zarar veren tek şey, ateş etseniz devirecek olan bu ateşli silahlar, bu mermiler, bu toplardır"

Bu iki zaferin ardından Osmanlı ordusu Kahire'ye girerek 267 yıllık Memluk devletini ortadan kaldırmıştır Osmanlı açısından bu zaferlerin parlaklığı, İslam dünyasının hem askeri-ekonomik, hem de Halifeliğin Osmanlı Devleti'ne aktarılmasıyla politik hakimiyetinin Osmanlı Devletine geçmesinde yatar

Aybek Dönemi

Devletin kurucusu olan Aybek, Eski bir köledir Daha sonraları satın alındığı Mısır'da eğitilerek Memlûk askeri olarak yetiştirilmiş ve kumandanlığa yükselmiştir Eyyubi Devleti'nde yaşanan iç karışıklardan yararlanarak Eyyubi devletini yıkmış ve Memlûk devletini kurmuştur Bu dönemde Mısır'da yaşanan Şii kökenli Arap isyanları bastırılmış ve Suriye Eyyubilerine son verilmiştir Memlûkler 1250 ile 1382’ye kadar Bahr-i Memlûkler, 1382’den 1517’ye kadar Burci Memlûkler olarak adlandırılmışlardır

Kutuz Dönemi
Kutuz döneminde Moğol tehlikesine karşı Türk ve İslam dünyasını savunmuşlardır 1258’de Abbasilere son veren Moğolları 1260 Ayn-ı Calud Muharebesi’nde yenilgiye uğratarak ilerlemelerini durdurmuşlardır Suriye, Hicaz ve Mısır Moğol istilasından kurtulmuştur

Baybars Dönemi
Baybars dönemi en güçlü dönemdir Halifeliğin merkezi Mısır’a taşınmıştır Baybars Bey, din ve devlet işlerini birbirinden ayırmıştır 1276’da Anadolu beyliklerine yardım etmeye gitmiştir 1277 yılında Anadolu Türkleri safında savaşarak Elbistan’da Moğolları 2 kez yenmişlerdir Fakat Anadolu beyliklerinin yardımı kesmesi sebebiyle savaş sonuçsuz kalmış; Moğol hakimiyeti devam etmiştir

Ölümünden sonra yerine sırasıyla oğulları geçmiştir Büyük oğlu Berke Han, uygunsuz kararlar aldığı için kumandanların kararıyla kendini fesh etmiştir Berke Han, bu kararı kabul etmek zorunda kalmıştır Berke Han'dan sonra devletin başına el-Adil Sülemiş geçmiştir Sülemiş'in yedi yaşında olması diğer kumandanları harekete geçirmiştir Bundan sonra devleti El-Mansur Seyfeddin Kalavun yönetmeye başlamıştır (1279-1290) Kalavun, Haçlılarla mücadeleye devam etmiş ve Suriye'deki son Haçlı ksına son vermiş, Antakya'daki Haçlıları da uzaklaştırmıştır

Hicaz su yolları sürtüşmesi ve Dulkadiroğulları Beyliği'nin kimin olacağına yönelik sürtüşmeler sonucu, 24 Ağustos1516 yapılan Mercidabık SavaşınıKansu Gavri yönetimindeki Memlûk ordusu kaybetti 22 Ocak1517 tarihli ikinci bir Osmanlı-Memlûk savaşı olan Ridaniye(Reydaniye) Savaşını da kaybeden Memlûk devleti son buldu



Memlûk Ordusu
Memlûk kara ordusu birkaç kaynaktan oluşturuluyordu Sultanın memlûklerden oluşan, Kahire'ye yerleştirilmiş bir daimi ordusu vardı Her komutanın kendi memlûkleri de olabilirdi Ayrıca, göçmenlerle memlûklerin oğullarından toplanan özgür doğmuş (memlûk olmayan) süvari sınıfı vardı Zaman zaman Türkmen, Kürt, Bedevi aşiretler destek verirdi; eyaletlerin de kendi garnizonları bulunurdu Tüm memlûkler at sırtında savaşmak üzere eğitilir ve donatılırlardı, yeğlenen silahlar mızrak ile yaydı; memlûkler iyi silahlanmış, özellikle hafif süvari ile savaşmaya hazırlanmış orta ağırlıkta süvariydi Özgür doğmuş süvariler ayrı bir birlik oluşturuyordu Bunların içerisinde Moğol göçmenler, memlûk olarak hizmet edemeyen ancak özgür doğmuşlar içerisinde seçkin bir yeri olan memlûk oğulları vardı Memlûk ordusunda piyadenin yeri süvariye göre çok daha önemsizdi Var olan piyade daha çok yerel nüfustan toplanıyordu Mısır'ın denizlerde güçlü olmaması Memlûklerin genişlemesini engelledi Mısır, uzun mesafeli ticaret için iyi bir merkezdi ama sürekli kereste eksikliği olması deniz ticaret gemiciliğinin gelişmesini önlemiş gibi görünmektedir Kereste Türkiye'den, Hindistan'dan, Doğu Afrika'dan getirtiliyordu Hatta hindistan'dan bitmiş gemi bile alınıyordu Birkaç istisna dışında Mısır gemileri Akdeniz savaşlarına karışmadı; daha çok Hint Okyanusu'nda faaliyet gösteriyorlardı, ancak Portekizliler'in ayarında olmadıkları 1500'lerde kanıtlandı 1509'da Gucerat Sultanlığı ile birlikte Portekizliler'e karşı savaştılar Memlûk-Gucerat donanması Diu'de yenildi ve yok edildi

Memlûkler ve Türkçe
Resmi yazışmalar Arapça olsa da askeri dil çoğunlukla Türkçeydi Sultanlar adına pek çok Türkçe eser yazılmıştır Son Memlûk sultanı Kansu Gavri, Türkçe ve Çerkezce yazdığı şiirleri ile tanınır Bu zat, Firdevsi'nin Şehnamesi'ni Türkçeye çevirtmiştir

Memlûk Medeniyeti
Memlûkler büyük bir medeniyet kurmuşlar, pek çok konuda Osmanlılar’ın önüne geçmişler ve onlara öncü olmuşlardır
Memlûkler Moğol istilası sebebiyle Orta Asya’dan kaçan bilim adamlarını kabul etmişlerdir Kahire, Halep ve Şamda büyük medreseler kurmuşlardır Memlûkler ile birlikte Arabistana ve Mısıra her alanda damgasını vurmuşlardır Mısır ve Suriye’de Memluk usulü eser olarak, Sultan Kalavun Camisi, Sultan Hasan Cami ve Medresesi, Sultan Berkuk Türbesi, Kahire Kalesi, Halep Kalesi örnek verilebilir Memlûk mimarisinde çok renkli görünüm ve mineli cam örneği ön plandadır



1279'da Memlûk Devleti

Kaynak