Türk Devletleri - Doğu Türkistan Uygur Devleti

İç Asya’ya doğru göçen Uygurlar'ın başında Vu-hi Tegin’in kardeşi Ngo-nie Tegin bulunuyordu Kendisi 13 Uygur kabile birliğinin son “kağan”ı (846-948) kabul edilmektedir Batıya gelen Uygur kolu Tanrı Dağları Beş-balık Turfan taraflarına yerleşerek 840’da Kara-Balasagun’da istilacılar eli ile öldürülen Uygur hakanının yeğeni Mengli’yi “kağan” (Ulug Tangride Kut Bulmış Alp Külüg Bilge) seçtiler (856) Tibetliler’in hücumuna karşı nüfuzu altında tutmak istediği bu bölgede kendisine bir dost arayan Çin bu Uygur Devleti’ni derhal tanıdı 873’e doğru “kağan”ın Buku Cin olması muhtemeldir

T’anglar ismen de olsa kendilerine bağlı ve siyasetlerine uygun bir tutum içinde bulunan bu Uygur devletinin meşru Çin idaresine isyan eden Turfan Beş-balık askerî valilerini ortadan kaldırarak Hami’ye kadar hakimiyet kurmalarına şüphesiz müdahale etmiyorlardı Bu suretle siyasî nüfuzu gittikçe artan ve İç-Asya’nın ticaret yolları üzerinde olması ile de iktisaden gelişen Uygur Devleti aynı zamanda Manihaizm’in bölgede yayılmasına vasıta oluyordu Nitekim T’anglar’ın yıkılışı sırasında Tun-huang askeri bölgesini işgal eden Çinli kumandan muhtar “devlet”ini kurarken “Beyaz elbise giyen Gök-oğlu” lakabını almıştı (Maniheistler beyaz giyiyorlardı) Fakat bilindiği gibi Kan-çou Uygurları bu muhtar “devlet”e son vermişler (911) bu tarihten itibaren Doğu Türkistan Uygur Devleti de müstakil olmuştu

Bundan sonra güneyde Tibet Batı Türkistan’da Karluk bölgesi ile sınırlı ve başlıca şehirleri Turfan Kaşgar Beş-balık Kuça Hami (Urumçi) olan ülkelerini müdafaa ile yetinerek sanat edebiyat ve ticaret sahasında yükselen bu Uygur Devleti ile ilgili siyasi hadiseler hakkında fazla bilgi görülmüyor Ancak 947’de başkentin Hoço (Doğu Türkistan’da Kara-hoca = Kao-Ch’eng) şehri ve yazlık merkezin de Beş-balık (Pei-ting) olduğu ve “Gün Ay Tangride Kut Bulmış Ulug kut onanmış alpın erdemin il tutmuş Alp Arslan Kutlug Kül Bilge Tangri Han”ın devleti idare ettiği biliniyor Uygur hükümdarlarına “ıduk-kut” lakabı verilmiş ve başkent Iduk-kut (İdi-kut) şehri diye anılmıştır

Uygurlar hakkında en ilgi çekici bilgiye Çin’deki Kuzey Sung imparatoru tarafından 981’de Kara-hoça’ya elçi olarak gönderilen Wang-ye tö’nün seyahat notlarında tesadüf edilmektedir ki kültür tarihi bakımından büyük değer taşır

Doğu Türkistan Uygur Devleti’nde doğu Uygur kolunda olduğu gibi Budizm çok yayılmış hatta Manihaizm’den üstün bir mahiyet almış bunun yanında Nesturî Hıristiyanlık ve başlangıçta pek az olmak üzere İslamiyet tesirlerini göstermiştir Müslüman-Türk Karahanlılar Kaşgarlı Mahmud’un eserinde (1074) “kâfir” diye bahsedilen Uygurlar’la mücadele ediyor ve Uygur ülkesinde İslamiyet'i yaymağa çalışıyorlardı Sonra İslamiyet Çin’e Uygurlar vasıtası ile girdiği için oradaki ilk Müslüman Çinlilere Huei-ho (Uygur) denilmiştir

Doğu Türkistan Uygur Devleti 1209’da Cengiz Han’a bağlandığı zaman o tarihe kadar Kara-Hitaylar’a tabi durumunda olan Iduk-kut Barçuk Art-Tegin bulunuyordu İslam kaynaklarında daima “Dokuz-oğuz” diye bahsedilen Uygurların hakimiyeti fiilen sona ermekle beraber Moğollar tabiiyetinde olarak Uygur sülalesi İduk-kut unvanı ileÇin’de Ming devrinin başlarına son Uygur İdi-kut’u Ho-şang Ming sülalesi kurucusuna teslim oluncaya kadar (1368) devam ettiği gibi birçok Uygur Cengiz Moğolları devletinde yüksek idari vazife almış ve Uygur medeni tesirleri Asya’nın doğusu ve batısında asırlarca hissedilmiştir