Osmanlı'da Ölçü Birimleri...

Uzunluk Ölçüleri

Arşın, parmak ucundan dirseğe kadar olan uzunluğu ifade eder Farsça arş kol, in de bu demektir Arş, eski Türkçede de adım manasına gelir Arapların zra’ adlı 48 santimetrelik mikyasına (ölçüsüne) yakındır İki arşın vardı Mimar arşını, mimarî işlerde yer ölçüsüdür 75,8 santimetredir Çarşı arşını, kumaş ölçmekte kullanılır 68 santimetredir Kumaş, elde tutulup dirseğe dolandırılarak ölçülür Çünki umumiyetle el ile dirsek arası bir zra’dır İpekli kumaşları satarken, halka pahalı göstermemek için, bunlarda arşından biraz daha kısa olan endâze kullanılırdı Farsça endaz (atan) kelimesinden gelir

65,25 santimetredir Arşının dörtte birine urub denir Arapça dörtte bir demek olan rubu’dan bozmadır “Ben Haleb’de iken şu kadar arşın atlardım” diye bol keseden atan birine “Haleb ordaysa, arşın burada” demişler Bir halk türküsünde, sevdiğinin belinin ince olduğunu anlatmak için “Ölçelim de o güzelin ince belini, Bir gümüş endâze ile” mısraları kullanılmış

Ağırlık Ölçüleri
Dirhem, küçük ve hassas şeyleri ölçmekte kullanılırdı Dirhem, bir okkanın dörtyüzde biridir Tarih boyu farklı yerlerde farklı ölçülere gelmekte ise de, Osmanlılarda 3148 grama tekabül eder Bir dirhem, 70 arpa ağırlığında olup, 14 kırât idi Süsünde hiçbir şeyi ihmal etmeyenlere “İki dirhem bir çekirdek” denirdi Çekirdek, 5 santigratlık bir kuyumcu ölçüsüdür 1,5 dirhem bir miskal; 400 dirhem 1 okka, 6 okka 1 batman, 44 okka 1 kantar, 4 kantar da 1 çeki gelir Çeki takriben 250 kilodur Okka, Arapça ukıyye kelimesinden gelir Şehir ve kasabalara göre değişmekle beraber, umumiyetle 1282 gramdır

Hacim Ölçüleri
Kile, hububat ölçeğidir Çeşitli şehirlere göre ölçüsü değişirdi İstanbul kilesi zahîrenin cinsine göre 18-20 okka (ortalama 25 kilo) idi Kilenin küsuratına kutu (god, kot, godik)denir 8 kutu bir İstanbul kilesidir Bir kutu 2,5 okka ve 3,21 kilodur Bir İstanbul kilesi 4 şinik idi Gemilerde de kile kullanılırdı 36 kile bugünki 1 tonilatodur

Fıkıh kitaplarında yer alan başka hacim ölçüleri de vardır Bunların en meşhuru sa’dır Sa’, 1040 dirhem buğday veya arpa alan bir ölçektir 4,2 litre sudur Bu ölçü, Hanefî mezhebine göredir Fıtra, yarım sa’ buğdaydan verilir 1 sa’ dörtmüd mercimek alır Bir müd, iki avuç dolusu mikdar olup, 2 rıtldır Böylece 1 sa’, 8 rıtl eder 1 rıtl, 130 dirhemdir Menn, batman demek olup, iki rıtldır 1 farak, 36 rıtl, yani 4680 dirhemdir 1 vesk, bir deve yükü demek olup, 60 sa’ eder ki, 62400 dirhem veya 250 litredir 1 habbe, 1 dirhemin kırksekizde biridir 1 kırba, 50 men, yani 13000 dirhem veya 32 okiyye olup, bazı mahsullerin vergisinin tahsilinde kullanılırdı Bir de kafîz vardı ki, hem 12 sa’ mikdarında hacim, hem de 144 zra’ murabba mikdarında mesâhâ ölçüsü olarak kullanılırdı Bir cerîb, 10 kafîz idi

Mesâfe Ölçüleri
Bir konaklık, yani bir günde düz yolda yaya olarak gidilebilecek mesâfeye merhale denir 6 fersah eder Bir fersah üçmil eder 1 mil, 4000 zrâ’ eder Bir zra’ her biri 2 cm olan 24 parmak uzunluğundadır Böylece 1 zra’, 48 cm, 1 mîl, 1920 metre, 1 fersah 5760 metredir 1 merhale, 34,560 km eder Bir de berîd vardır ki, 4 fersah uzunluğundadır Mukayese gerektiğinde “fersah fersah ileri” denir

Mesâhâ Ölçüleri

Mesâhâ ölçüsünde zra’-ı mimarî kullanılırdı Bu, mimar arşını diye de bilinirdi 75,8 santimetre idi Başka ölçüler de vardı 1 parmak, 3,15 cm; 1 hat, 0,263 cm; 1 kadem (ayak) ½ zra’; 1 kulaç 5 kadem veya 2,5 zra’ idi Kulaç, daha ziyade hafriyatta kullanılırdı 4 parmak 1 kabza; 6 zra’-ı mimarî 1 kasba idi Uzunluğu ve genişliği birer kasba mikdarı yere aşirdenirdi ki, 36 zra’-ı mimarî eder 10 aşir, 1 kafîz idi Bir çift öküz ile sürülüp ekilebilen yere 1 feddan denirdi Anadolu’da arâziyi ölçmek için dönüm kullanılırdı 1 dönüm, 1600 zra’-ı mimarî murabbaı (karesi) olup, 919 metrekaredir Son zamanlarda takriben 1000 metrekare kabul edilirdi Her dönüm, dört evlek idi Bir dönümlük yer için, Şam’da hattâtîveya rummânî tabirleri de kullanılırdı

1869 tarihli bir nizamnâme ile bütün ölçüler için vâhid-i kıyâsî (birim) tesbit edildi Buna göre uzunluk ölçüsü olarakmetre (veya zra’-ı âşârî) kabul edildi 1 metre, 1 zra’-ı mimarî, 7 parmak, 7 hat ölçüsünde idi Bin metreye, 1 miryametro(veya fersah-ı âşârî) denildi Sonraları bir dönüm 1000 metrekare kabul olundu; 10000 metrekareye ise cerîb veya hektar adı verildi

Alıntı