Typ Bilimi - Typ Bilimi Hakkynda

Typ
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Asklepiusjpg
Antik Yunanda Typ tanrysy Asklepios elinde tybbyn sembolü de?ne?e saryly yylanla Bu sembol ?u anda da birçok tybbi kurulu? tarafyndan kullanylmaktadyr

Typ, sa?lyk bilimleri daly Ynsan sa?ly?ynyn sürdürülmesi ya da bozulan sa?ly?yn yeniden düzeltilmesi için u?ra?an, hastalyklara tany koyma, hastalyklary sa?altma (tedavi etme), ve hastalyk ve yaralanmalardan korumaya yönelik çaly?malarda bulunan birçok alt bilim dalyndan olu?an bilimsel disiplinlerin ?emsiye adydyr Hem bir bilgi alany – vücut sistemlerinin ve bunlaryn hastalyklarynyn ve tedavilerinin bilimi – hem de bu bilginin uygulandy?y meslektir
Typ için kullanylan bir ba?ka kelime de, bugün eskimi? olan, tababettir Merriam-Webster tybby ?öyle tanymlamy?tyr:
“Sa?ly?yn korunmasy ve hastaly?yn giderilmesi, yaty?tyrylmasy veya önlenmesi ile ilgilenen bilim ve sanat (daly)”
Genel olarak “typ”; ça?da? (biyo)typta, tybbi bakym, tybbi profesyoneller (hekimler) ve di?er profesyoneller, örne?in hekim asistanlary, hem?ireler ve eczacylar, sayesinde gerçekle?ir Tarihi olarak, sadece typ doktorasyna sahip olan ki?ilerin tybby uygulady?y dü?ünülmü?tür
Typ birçok alt dala sahip oldu?u gibi, örne?in kardiyoloji veya nöroloji, farkly alanlary da beraberinde bulundurur, örne?in kamu sa?ly?y
Typ sözcü?ü ayny zamanda veterinerlik için de kullanylyr, zaman zaman bu dala veteriner typ dendi?i de olur Veterinerlik insanlar dy?yndaki hayvan türlerinin sa?ly?yyla ilgilenen bilim dalydyr

Typ Sistemleri
Tarih boyunca dünyanyn farkly yerlerinde farkly tybbi sistemler ortaya atylmy?tyr Bugün ça?da? biyotyp büyük oranda dünyanyn her yerinde etkin olan sistem olarak gözükse de, sosyal bilimciler tybbi bir ço?ulluk ve ço?ulculuktan (tybbî pluralizm – medical pluralism) söz etmektedir Çok eski kökene sahip Ayurvedik typ, Geleneksel Çin tybby ve benzeri kompleks tybbi sistemlerin yany syra, kabilelerde rastlanan daha basit tybbi sistemler de bugün varly?yny, biyotypla birlikte, sürdürmektedir Typ sistemleri açysyndan ça?da? biyotyp gerek karakteristikleri gerek gösterdi?i yayylym sebebiyle önemlidir Zaman zaman Baty kaynakly oldu?u için bu tybbi sistem ve gelene?e “Baty tybby” (Western medicine) dendi?i de olmu?sa, özellikle sosyal bilimciler tarafyndan, bu terimin yerine “biyotyp” teriminin kullanylmasy tercih edilir Bazen bu tybbi gelenek için “bilimsel typ” ve “Hippokratik typ” deyimlerinin de kullanyldy?y olur Baty ülkelerinde de, ça?da? zamanda varly?yny sürdüren, farkly kaynaklara sahip, çe?itli tybbi gelenekler de vardyr, örne?in naturapatik typ gibi Bununla birlikte Baty’da modern ça?da tekrar varly?yny hissettiren bu gibi geleneklerin birço?unun bilimsel bir arka plany yoktur ve resmi anlamda durumlary biyotyp kadar kesinle?mi? de?ildir
Typ sistemlerine ve bu sistemlerin karakteristiklerine dair özellikle typ bilimine dair sosyal çaly?malarda ve sosyal-typ disiplinlerinde (örne?in, tybbî antropoloji veya tybbî sosyoloji gibi) yer verilir Bu çaly?malar typ sistemlerinin karakteristiklerinin yany syra typ sistemlerine genel bir baky? ve synyflandyrma amacy da güder Örne?in, ünlü tybbi antropolog Allan Young typ sistemlerini “içleyici typ sistemleri” (yani içeriye dönük) ve “dy?layycy typ sistemleri” (yani dy?a dönük) olarak ikiye ayyrmy?, içleyici typ sistemleri hastalyk kar?ysynda vücudun içine dönen ve ilgisini buraya yönlendiren, dy?layycy typ sistemlerini ise hastalyk kar?ysyndan vücudun dy?yna dönen ve vücut-dy?yndaki çevreye ilgisini yönlendiren typ sistemleri olarak tanymlamy?tyr(Young) Yçleyici typ sistemlerinin genellikle daha kompleks sosyal ve politik arka plana sahip topluluklarda zamanla ortaya çykty?yny, ana ilgisinin fizyolojik oldu?unu belirtir Buna göre ayurvedik typ veya ça?da? biyotyp içleyici typ sistemlerine örnek olarak verilebilir Young’yn çaly?masyna göre dy?layycy typ sistemlerine, nispeten daha basit bir sosyal ve politik arka plana sahip topluluklarda rastlanyr, ana ilgisi fizyolojik de?il, etyolojiktir Bu sistemlere Gnau toplulu?unun geleneksel typ sistemi örnek olarak verilebilir

Typ Tarihi
Birçok kültürde tybbyn ilk hali bitkilerin (Herbalizm) ve hayvani bazy unsurlaryn ?ifa amaçly kullanylmasyna dayanmy?tyr Bu i?lemler ve kavramlar genellikle, çe?itlilik gösteren farkly temellerde, ‘büyü’ ile ili?kilendirilmi?ti Cansyz nesnelerin de ruhlary oldu?una inanylan animizm, ruh kavramyna odaklanan ve tanry veya ata ruhlary gibi kavramlara dayanan spiritüliast (ruhçu) yakla?ymlar, belirli bireylerin de?i?ik mistik güçlerle donanarak ?ifacy rolünü üstlendi?i ?amanizm gibi gelenekler bu tip ili?kilerin en syk rastlanan örneklerindendir Bununla birlikte bu tip gelenekler ayry ayry de?il, bir bütün halinde, ve syrf tybbî bir anlamda de?il, tybby da içine alan çok geni? bir inanç-kültür-gelenek ba?lamynda topluluklarda yer alabilmekteydi
Her ne kadar ter toplumda typ veya tybbî gelenekler ortaya çykmy? olsa da, sistematik bir biçimde geli?im gösteren ve bir ‘meslek’ olmaya do?ru geli?en typ Mysyr, Hindistan, Çin, Yunanistan ve Yran ba?ta olmak üzere farkly bölgelerde ortaya çykmy?tyr Tybba baky?, tybbyn uygulany?y ve tybbyn üzerine oturtuldu?u kavramsal yapy her bölgede yo?un farklylyklar göstermektedir Bazy bölgelerde binlerce yyldyr uygulanan typ sistemleri bugün hâlâ biyotybbyn yanynda kendine yer edinmektedir Bugünün en yaygyn tybbî sistemi olan modern (biyo)typ büyük oranda 18 yüzyylyn sonlarynda Avrupa bazly olarak geli?mi?tir 1900’lerin ba?ynda kliniksel tybbyn geli?iminin oda?yny olu?turan ülkeler Birle?ik Krallyk ve Amerika Birle?ik Devletleri olmu?tur
Yakyn zamanda ikinci bir de?i?im ve geli?im evresinden geçen modern typ, bugün syklykla kanyt-bazly typ (evidence-based medicine) olarak anylan akymla birlikte bilimsel metodu ve küresel bilgi bilimini kullanarak belirli bir konu hakkyndaki tüm kanyty toparlayyp bundan standart protokollerin geli?tirilmesi önem kazanmy?tyr Bu ba?lamda özelikle ****-analiz (****-analysis) ve rasgele kontrollü deneyler (random controlled trial) önemlidir Bununla birlikte, kanyt-bazly tybba da ele?tiriler gelmi? özellikle kullandy?y metotlaryn çe?itli synyrlamalary ve olasy kavramsal hatalary öne sürülmü?tür; örne?in bir ****-analizde sadece yayymlanmy? makalelerin ‘kanyt’ olarak masaya yatyrylaca?y böylece negatif sonuçlar elde edilmi?, yani ba?arysyzly?a u?ramy?, fakat do?ru bir sonuca ula?abilmek için önem ta?yyabilecek yayymlanmamy? makalelerin ‘kanyt’ içerisinde yer almamasynyn yarataca?y sistematik hatalar gibi
Genetik ve moleküler biyolojideki geli?meler sosyal açydan typta farkly bir baky? açysynyn ve farkly akymlaryn olu?masyny sa?larken, meslekî olarak da typta farkly etkile?imlere yol açmy?tyr (Bkz: Typ Bilimi ve Hekimlik Tarihi)

Typ Mesle?i (Hekimlik)
Eski kullanymlaryyla Tabip, Hekim, ?imdiki kullanymyyla "Doktor"luk insany en do?ru ?ekilde anlayarak, ona en zararsyzca "yararly" olmayy hedefleyen bir meslektir Doktor, bireye kendinden sonra en yakyn olan, syrlary bilen ve koruyan yeminli ki?idir Doktor hastalarynyn sa?ly?yna kavu?masy için ne gerekiyorsa yapar (Bkz Hipokrat Yemini)

Typ Dallary
Yçinde birçok farkly disiplini baryndyrmasynyn yany syra, tybbyn meslekî uygulany?y syrasynda birçok farkly disiplinden profesyoneller birlikte çaly?yrlar; hem?ireler, eczacylar, fizyoterapistler, diyetisyenler gibi Bunun dy?ynda her ne kadar ayry birer meslek olsalar da di? hekimli?i (veya bir ba?ka deyi?le di?çilik) ve psikoloji de tybbî birer alan olarak ele alynyr
A?a?ydaki listelerde typ mesle?i içindeki, interdisipliner veya tybbî alan içerisinde sayylan bazy dallar yer almaktadyr Bu listede tüm disiplinler ve dallar yer almady?y gibi, belirli disiplin ve dallaryn kendi içlerinde baryndyrdyklary alt-dallar da yer almamaktadyr Ayryca her ülkede ve modern tybbyn yerel geleneklerinde (örne?in millî typ geleneklerinde) dallar arasy ayry?ma büyük farklylyklar gösterebilir

Diyagnostik Dallar

• Klinik laboratuar
• Patoloji
• Radyoloji

Klinik Disiplinler

• Pratisyen Hekimlik
• Aile hekimli?iAnesteziyoloji
  • Algoloji
  • Reanimasyon
• Dermatoloji
• Acil servis hekimli?iDahiliye yani iç hastalyklary
  • Geriatri
  • Kardiyoloji
  • Endokrinoloji
  • Gastroenteroloji
  • Hematoloji
  • Enfeksiyon hastalyklary (Yntaniye)
  • Nefroloji
  • Onkoloji
  • Gö?üs Hastalyklary (Pulmonoloji)
  • Romatoloji
  • Ymmunoloji
• Nöroloji
• Nöro?irurji (Beyin Cerrahisi)
• Obstetri (do?um bilimi) ve jinekoloji (kadyn do?um uzmanly?y)
• Çocuk Sa?ly?y (Pediyatri)
• Çocuk Cerrahisi
• Fizik tedavi ve rehabilitasyon
• Koruyucu hekimlik veya koruyucu typ
• Psikiyatri
• Cerrahi
• Radyasyon OnkolojisiOrtopedi

Ynterdisipliner Alanlar ve Dallar

• Typ Eti?i
• Biyomedikal mühendislik
• Klinik farmakoloji
• Epidemiyoloji
• Evrimsel typ
• Adli typ
• Halk Sa?ly?y
• Medikal enformatik, tybbî bilgisayar bilimi
• Nozoloji
• Farmakogenomik
• Spor hekimli?i
• Sosyal Typ

Tybbi Ara?tyrmalar ve Typ E?itimi ile ilgili Dallar

• Fizyoloji
• Anatomi
• Biyokimya
• Biyofizik
• Typ E?itimi
• Tybbi Biyoloji
• Typ Tarihi