Kur'an İlimlerine Tarihi Bir Bakış

Kur'an İlimlerine Tarihi Bir Bakış



Sahabe halis Arab idiler Üstün us!ûb!arın zevkine varıyor ve Rasûlül-iah (sav) e gelen âyetleri anlıyorlardı Kur'andan herhangi bir şeyin ma*nasını anlamada güçlük çektiklerinde hemen onu Rasûlüilah'tan soruyor*lardı Nitekim: «İmanlarını haksızlıkla da (zulümle) bulaşdırmayanlar» [1] âyeti indiğinde Rasûlüllah'a müracaat etmiş [2]ve: Hangimiz nefsine hak*sızlık etmez ki?» demişler ve peygamber (sav) zulmü şirk ile tefsir ede*rek «doğrusu şirk, büyük bir zulümdür»[3] âvetini buna delil getirmiştir RasÛlüHah (sav) e gelince, Allah ona Kitabı vermiş ve bilmediğini ona öğretmiştir Allah'ın onun üzerindeki fazlı pek büyüktü Onun için Rasûlül-lah ve sahabe döneminde Kur'an ilimleri konusunda eserlerin hazırlanma*sına, pek ihtiyaç yoktu[4]
Sahabenin çoğunluğu ümmî idi Okuma yazma öğrenme imkânları kı*sıtlıydı Bu da, bu ilimde eser vermelerine engeldi Ayrıca Rasûlüllah (sav) in kendisi Kur'an'dan başka bir şey yazmalarını yasaklamış ve vahyin indi*ği ilk sıralarda onlara şöyle emir buyurmuştu: «Söylediklerimi yazmayın Her kim Kur'andan başka birşey yazmışsa, hemen onu imha etsin Ama söylediklerimi şifahî olarak anlatın, bunda bir beis yoktur Ayrıca her kim kasden bana yalan isnad ederse, ateşten yerini hazırlasın» [5] Rasûlüilah (sav), Kur'andan olmayan birşeyin Kur'an'a karışması endişesiyle başka şeyler yazmamalarını emretmiştir
Rasûlüllah (sav) dönemiyle Hz Ebu Bekir ve Hz Ömer dönemlerin*de Kur'an ilimleri telkin ve ağızdan ağıza aktarılmaya devam edildi Hz Os*man'ın hilâfeti zamanında Arablar acemlerle karıştı Bunun üzerine Hz Os*man resmi bir mushaf üzere icma etmelerini ve bu mushaf örnek alınarak çoğaltılacak nüshaların çeşitli eyaletlere gönderilmesini, bunlar dışında ka*lan mushaflann da yakılmasını emretti Bunun sebeplerini ve konuyla ilgi*li teferruatı görmüştük
Burada bizi ilgiiendiren, Hz Osman'ın mushaflan istinsah etmekle da*ha sonra Kur'an resmi yahut Osmanî yazının ilmi olarak isimlendirilen il*min temeli atılmış oldu
Yine Hz Ali (ra), Ebu'l-Esved ed-Dûelî[ye (öl 69) Arab dilinin bozul*masını engellemek ve selâmetini muhafaza etmek için bazı kuralları tes-bit etmesini emretmekle İ'rabu'l-Kur'an ilminin temelini ortaya atan ol*muştur
Diyebiliriz ki: Bu ilme zemin hazırlayanlar :
1- Sahabeden dört Halife: İbnu Abbas İbnu Mesud, Zeyd b Sâbİt, Ubeyy b Ka'b, Ebu Musa el-Eş'arî, Abdullah b ez-Zübeyr[6]
2- Tabiînden: Mucahid, Ata' b Yesâr, İkrime, Katâde, el-Hasan el-Basrî, Saîd b Cübeyr ve Zeyd b Eşlem
3- Etbau't-Tabiînden: Malik b Enes ki, Zeyd b Eslem'e talebelik yap*mıştır
Tefsir ilmi, nuzû! sebepleri ilmi ,Mekkî ve Medeni ilmî nâsih ve men-suh ilmi ve garîbu'l-Kur'an ilmi olarak isimlendirdiğimiz ilimlerin kurucu*ları bunlardır
Tedvîn çağında bütün ilimlerin başında tefsir geliyordu Çünkü o, Kur'*an ilimlerinin anası (temeli) mesabesindedir Bu ilimle uğraşıp eser veren-ier şunlardır:
İkinci asırdan olarilar: Şu'be b el-Haccâc [7] Süfyan b Uyeyne [8] ve Veki' b el-Cerrah'dır
Tefsirleri, sahabe ve tabiînin kavillerini ihtiva ediyordu Onları İbnu Ce-rîr et-Taberî (öl H 310) takip eder ki, tefsiri sahih rivayetleri ihtiva etme*si, irab meselelerine el atması ve değerli görüşler ortaya koyması gibi meziyetlerinden dolayı tefsirlerin en değerlilerindendir
Rivayet tefsirinin yanında re'y tefsiri de doğup gelişti Kur'anin tama*mını tefsir edenlerin yanında bir cüz'ünün, bir sûresinin ve bazen bir âyet veya ahkâm âyetleri gibi bir çok âyetin tefsiri yapılmıştır
Diğer Kur'an İlimlerine gelince Bu konularda eser verenler:
Buharînin hocası olan Ali b e!-Medini [9] Esbâbü'n-Nuzûl konusunda, Ebu Ubayd el-Kasım b Sellam nâsih ve mensuh, kıraatler ve Kur'anın fa*ziletleri konularında, Muhammed b Eyyüb ed-Darîsî (öl 294) Mekke'de na*zil olan ve Medine'de nazil olan konusunda [10] Muhammed b Halef b Merzabân (öl 309) ki eseri: «el-Hâvî fî Ulûmi'l-Kur'an» dır [11]Dördüncü asırda: Ebu Bekir Muhammed b el-Kasım el-Enbârî (öl 328) «Acaibu Ulumi'l Kur'an:» isimli eserinde Kur'anın faziletlerinden, yedi harf üzere indirilişinden, mushaflann yazılmasından ve sûrelerle, âyet ve keli*melerinin sayısından bahseder [12] Ebu'l-Hasen el-Aş'arî, eseri: «el-Muh-tezen fi Ulûn-ıi'l-Kur'an» olup gerçekten değerli bir eserdir [13]Ebu Bekir es-Sicistânî [14] garîbu'l-Kur'an konusunda eser yermiştir
Ebu Muhammed el-Kassab Muhammed b Ali el-Kerhî (Öl 360 dolay*larında) Eseri: Nuketu'l-Kur'an ed-Dâlletu ale'l-Beyân fî Envaı'l-Ulûmi ve'l-Ahkâmi'l-Munbietı an ihtilâfı'l-Enâmsdır[15] Muhammed b Ali el-Udfevî (öl 388) Eserî «el-lstığnâ[16] fî Uiûmi'l-Kur'an» olup yirmi cilttir
Beşinci asır: Ali b İbrahim b Said ei-Hûfî [17] Eserleri: «el-Burhan îî Ulûmi'l-Kur'an» ve «İ'rabu'l-Kur'an» dır
Ebu Amr ed-Dânî (öl 444) Eserleri: «et-Teysir fî Kiraâti's-seb» ve sel-Muhkem fî'n-Nukat» tır
Altıncı Asır: Ebu'l-Kasim Abdurrahman es-Suheylî [18] lakabıyla tanı*nır Mubhemâtu'l-Kur'an konusunda eser vermiştirAiemu'd-Din es-Sahâv [19] kıraatlerle ilgili eser vermiştir
Daha sonra Kur'anla ilgili yeni ilimler ortaya çıktı: Bedâyiu'l-Kur'an [20] Huoecu'l-Kur'an [21] Eksamu'l-Kur'an [22] ve Emsâlu'l Kur'an [23]Kur'anla ilgili çalışmalarda takip edilen metod, teferruat üzerinde de durmaktır Onun için bu ilimlerin hepsini içine alan kısa bir İsim gerekiyor*du İşte bu ilme, Ulûmu'l-Kur'an (Kur'an İlimleri) ismi verildiŞafiî (ra) Yemen'de Alevî gurubun reisi olduğu ithamı ile demir zin*cirlerle bağlanmış olduğu halde Bağdad'da Harun Reşîd'in huzuruna geti*rildiğinde Reşit ona: Şafiî Allah'ın Kitabı hakkında bilgin nedir? İlk sorumu buradan başlatıyorum: Çünkü Allah'ın Kitabı kendisiyle başlanmaya daha evlâdır, dedi Şafiî cevap verdi: Allah'ın kitaplarından hangisini soruyorsun ya Emire'l-Mü'minin? Çünkü pekçok kitap indirmiştir Harun Reşid: Güzel söyledin Lâkin ben Amcam oğlu Muhammed (sav) e indirilen Allah'ın Kitabından sormuştum, dedi Bunun üzerine Şafiî şöyle dedi Kur'amn ilim*leri çoktur Bana muhkem ve müteşâbihinden mi soruyorsun? Taksim ve te'hirinden mi soruyorsun? Nasıh ve mensuhundan mı soruyorsun? [24] vs
Bazı araştırmacılara göre-şumullu manasıyla Ulûmu'l-Kur'an istilanı, el-Hûfî olarak şöhret bulan Ali b İbrahim b Saîd'in (öl 430) «el-Burhan fî Ufûmi'l-Kur'an» isimli kitabıyla başlar Kitap otuz cilt olup birbirini takip
32/a Bk ei-ltkan, 2/225-228 Ibnu'l-Kayyım bu konuda müstakil eser yazmıştır Müte-ahhirinden Abdulhamit el-Ferâhînin de «İm'ân fî Eksâmi'l-Kur'an» isminde müstakil bir eseri vardır
etmeyen müteferrik onbeş cildi Kahire'de Dâru'l-Kütüpde Tefsİr-59 no'da mahfuzdur Keşfu'z-Zunûn sahibi bu eser için şöyle demektedir: «Onda ga-ribu'i-Kur'an, İ'rab ve tefsirden bahsetmektedir»
Lâkin az Önce Kur'an çalışmalarını konu alan kitaplardan bahsetmiş, ve «Ulûmu'l-Kur'an» terkibini sarahaten ihtiva edenlerin isimlerini vermiş*tik Bize göre İbnu'l-Merzebân'ın üçüncü asırda yazdığı eser, bu konuda ilk eserdirAltıncı asırda İbnu'l-Cevzî (öl 597) Kur'an'ta ilgili iki eser yazdı: «Fu-nûnu'l-Efnân fî Acaibi Ulûmi'l-Kur'an [25] ve «el-Mücteba fî Ulûmin Tete-allaku bi'l-Kur'an» Bu kitapların her ikisinin Kahire'de Dâru'l-Kütüpte yaz*ması mevcuttur
Yedinci asırda Alemu'd-Dİn es-Sehâvî {öl 643) «Cemâlu'l-Kurra1 ve Ke-mâlu'l-lkrâ» [26] Ebu Şâme de (öl 665) sel-Murşidu'l-Vecîz fîmâ Yeteallaku bii'-Kur'ani'l-Aziz» isimli eserini yazdı
Sekizinci asırda Bedruddin ez~Zerkeşî (öl 794) [27] «el-Burhan fî Ulû*mi'l-Kur'an» adlı eserini yazmıştır ki Ebu'î-Fazl ibrahim eseri yayına hazır*lamış ve övgüye layık, bir tahkik, yapmıştır
Dokuzuncu asırda bu konuda yapılan telifler çoğaldı Celâiuddin e!-BuI-kînî [28] «Mevakiu'i-Ulûm min Mevakii'n-Nucûm» [29] isimli eserini, yazmış-tir Muhammed b Süleyman eî-Köfîyeci de föi 879)[30] bir eser yazmış-ûr es-Sayatfdu eserden öaâseder ve müefû'fmın, eserinden daha ustun hır
bir malumatımız yoktur es-Suyutî (öl 911) de önce «et-Tahbir fî Ulûmi't-
29/b el-ltkan, 1/3 es-Suyûti kitap için: «Tertibli ve güzel bîr kitap» olduğunu belirtir
Tefsir» İsimli eserini yazmış ve ardından «el-İîkan fî Ulûmi'l-Kur'an»ı yaz*mıştır[31]
Son asırda birçok âlim Kur'an ve Kur'an'tn tarih ve ilimleri hakkında eser vermeye yönelmiştir: Tahir el-Cezairî, «et-Tıbyan liba'zı'i-Mebahisi'k Müteallıkatİ bi'l-Kur'an» isimli eserini, Muhammed Cemâluddin el-Kasımî «Mehasınu't-Te'vîl» isimli eserini, Muhammed AN Selame «Menhecu'l-Fur-kan fî Ulûmi'l-Kur'an» Tantâvî Cevheri «el-Cevahir fî Tefsirî'l-Kur'ani'l-Ke-rim»
Arab dilinin büyük edibi Mustafa Sadık er-Rafîi (İ'cazu'l-Kur'an) isimli eserini Malik b Nebî «ez-Zâhiretu'l-Kur'anİyye» İsimii eserini -ki bu eser Seyyid Kutub, «et-Tasvîru'l-Fennî fı'1-Kuran» ve «Fî Zılâli'l- Kur'ân» isimli vahiy konusunda değerli bir araştırmadır -Muhammed Reşid Rıza «Tefsî-ru'l Kur'ani'I-Hakîm» isimli eserini ki bu eserde Kur'an ilimleriyle ilgili pek çok malumat vardır ve Dr Muhammed Abdullah Drâz «en-Nebeu'I-Azîm, Nazaratun Cedide fi'l-Kur'an» isimli eserini yazmıştır [32]