Türkiye'de Kirveliğin Kültür Sosyolojisi

"Türkiye'de Kirveliğin Kültür Sosyolojisi"



" Kirvelik konusunda ülkemizde yapılan iki önemli çalışmada bu kelimenin etimolojik anlamı verilmemiştir Mesela ülkemizde kirvelik konusunda yazılı tek kitabın sahibi AKudat, ‘Kirvelik' adlı eserinde kirveliğin menşei hakkında bir yargıya varmasa da, İran ve Azerbaycan'da, en yaygın şekilde kullanıldığını, DAnadolu'da da bu geleneğin olduğunu ifade ederken etimolojisine hiç girmemiştir
Önemli bir diğer eser ise OTürkdoğan'a ait olan geniş kapsamlı bir makaledir Türkdoğan, ‘Bu kelimenin kaynağı hakkında kesin bir bilgiye varmamız şimdilik mümkün olmamakla birlikte ‘Kir' Farsça'da ‘tenasül organı', ‘Kirou' da ‘tutmak, muhafaza etmek' anlamına gelir' der

Türkdoğan'a göre Ardahan'dan Sivas'a kadar olan sahada, yani Erzurum, Kars, Erzincan, Artvin, Elazığ, Malatya, Maraş, Bakü-Amasya çizgisinde yaşayan Karapapaklar'da; Tunceli, Bingöl, Adıyaman, Diyarbakır, Çorum, Kayseri, Mersin, Adana, Tokat ve Yozgat illerinde kirvelik yaygındır
Ayrıca ‘Bulgaristan'ın Fotin ve Kırcaali yöresinden gelerek Çorlu, Pınarhisar ve Lüleburgaz'a yerleşen Alevi Türkleri'nde kirvelik özelliğini muhafaza ederken, diğer yandan İran Azerbaycanı'nda, bilhassa Rizaiye şehrinde kirvelik yaygın olmasına rağmen belirli fonksiyonu yoktur' demektedir
Tokat'ın Alamus İlçesi'nde ve köylerinde de ‘kirve' tabiri kullanılır ve kirvelerin çocuklarının birbirleriyle evlenmeleri kesinlikle yasaktır Genelde birçok yerde olduğu gibi Zara'da da ‘kirve' olanlar birbiriyle kardeş olur
AKudat ise 1974 yılında yayımlanan eserinde DAnadolu'ya yaklaşıldıkça kirveliğin yaygınlaştığını ve öneminin arttığını belirterek, Adana'da kirveliğin çok tutulduğunu, Kars, Sivas, Mersin ve Hakkari'nin çevrelediği alanda en yaygın olduğunu ve bu yörelerin dışında kirveliğin bilinmediğini belirtir

Kirve kavramı Anadolu'da çeşitli yörelerde farklı ağızlarla da olsa söylenegelmiştir Mesela kirve ‘Sünnet olan çocuğun elini kolunu tutan ve çocuk üzerinde babalık hakkı olan kimse' demektir, Afyon-Emirdağ, Amasya ve köyleri, Giresun, Artvin, Kırşehir, Narman-Erzurum, Diyarbakır, Tunceli-Nazimiye, Urfa, Nizip-Gantep, Bor-Niğde'de ‘İsim babası anlamında' Gavurdağ-Osmaniye-Adana'da ‘Sağdıç anlamında' Urfa, Niğde'de ‘Düğünde damadın yanında duran güzel giyimli çocuk anlamında' Samsun, Amasya'da ‘Bacanak anlamında' Erzincan'da
Aynı kavram yani bacanak Şebinkarahisar-Giresun, Bor-Niğde'de, kirve olarak geçer Avanos-Nevşehir'de, ‘kirvelemek' söyleşmek, konuşmak olarak kullanılır Vazıldan-Divriği-Sivas'ta da kirve, Kürt anlamında kullanılır

Göle-Kars'ta kirve, ‘kırva-kirva' şeklinde söylenir Van merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinde yarı göçebe yaşayan Burukan aşireti arasında kirve'ye ‘kiriv' veya ‘kirva', Elazığ merkez köylerinden Sun ve Hal'de ‘kürve', Kars yerlilerince ‘kirva', Terekemeler'ce ‘kirve', Musul bölgesi Telafur Türkleri'nce ‘kirev' denir
Kerkük Türkleri arasında ise bu kelimenin bilinmediği belirtilmiştir Ermeniler'de ise güveyin sağdıcına ve çocukların vaftiz babalarına ‘kirve' derler Divriği İlçesi'nde kirve yerine ‘kirva' denilirken, Yozgat'ta kirve sözü kullanılır
Ziya Gökalp'e göre kirvelik eski Türkler'deki ‘potlaç' geleneğinin Anadolu'daki görünümüdür Özen'e göre de kirvelik bir Türk geleneğidir Yund ise ‘eski yaygın Türk inancı Şamanlıkta ve geleneklerde sünnet olma diye bir olayla karşılaşılmaz Türkiye Türkleri sünneti Müslümanlıkta bulmuşlardır' der

İHınçer'de ‘Türkler, Müslümanlığı kabul ettikten sonra sünnet olma geleneğini de benimsediler' diyerek Yund'la aynı fikri savunur
MFKırzıoğlu ise kirveliğin İran ve Araplar'da görülmediğini Anadolu'daki Yezidi, Alevi ve Sünnilerce bilindiğini belirtir Böylece Kırzıoğlu, kirveliği Anadolu kültürünün bir unsuru olarak ifade eder
Kemerkaya-Adıyaman, Hamidiye, Fethiye-Yazıhan, Hançerli_Ergani; Akkuyu-Besni, Kanlıavşar-Bozova, Bargaç-Hilvan, Türkan-Tirkan Aşireti Karacadağ Bölgesi Siverek ve Hilvan merkezi ile Elazığ ve Ağrı'nın köylerinde yaptığımız araştırmaların sonucu bizde, kirveliğin Alevi inancıyla yakın bir ilgisi olduğu kanaatini uyandırdı
Çünkü bu araştırmada Alevi inancına sahip köylerde bu geleneğin daha canlı ve sert olduğunu gözlemledik Bazen Sünni köylerde de bu özellikler görülse de, kaynağının Alevilik olma ihtimali yüksektir
Çünkü Sünniler için kirveliğin kaynağı meçhulken, alevi köylülere göre kirvelik, ‘peygamber dostluğu'dur ve HzMuhammed'in torunları HzHasan ile HzHüseyin'i sünnet yaptırarak, onların kirvesi olmasından kaynaklanmaktadır Bu anlayışa Varto ve Divriği'de inanılır
Kirveliğin Alevi kaynaklı olduğu, görüşümüzü etkileyen en önemli faktörlerden birisi, Elazığ'ın merkez köylerinden Sünni Yeni Konak ile bu köye bir kilometre uzaklıkta olup da, yarısı Sünni yarısı alevi olan Şabanlı köyü arasındaki farktır

Şabanlı'daki alevi kirveler kız alıp vermezken, Sünnilerde böyle bir yasak yoktur Yeni Konak ve Akkuyu Köyü'nde kirveye ‘kırif' denir ve Şabanlı köyündeki Sünniler'de olduğu gibi, Yeni Konak'ta da kirveler birbirlerinden kız alıp verir
Alevi Koruk Köyü'nde de, Şabanlı Köyü'ndeki Alevi kirvelerde olduğu gibi, kız alıp verilmez Merkeze bağlı, Alevi ve köydeki önemli gruplardan biri Lolan oymağı olan Aydıncık köylülerine göre de, kirvelik peygamber sevgisinden kaynaklanır ve sülale-soy sürer
Mesela kirve, kirve olduğu insanın bir başka çocuğunun sünnetinde bulunmayacak kadar uzaktaysa, onun izni alınmadan ya da onun tayin ettiği biri olmadan sünnet ettirilemez

Kirveliğin bu kadar önemli olmasının bir nedeni, kirvenin aynı zamanda çocuğun ileride sağdıcı olacağındandır Keban'ın Sağdıçlar Köyü'nde kirveye küvre denir ve kirve aynı zamanda sağdıç demektir
Elazığ'ın Yedigöze ve Bölükçalı köyünde de Kürve sağdıç anlamındadır Ve kirve evlenecek çocuğun aynı zamanda sağdıç adayıdır Yukarıdaki genel anlayış bütün Alevi köylerinde görülür
Keban'ın Sünni olan Bahçe ve Çalık köylerinde kirveler kız alıp verirken, kirveye de kıriv derler Kıriv aynı zamanda sağdıç anlamındadır
Akkuyu Köyü'nde kirveye kırif denir ve sağdıçla aynı anlamı ifade eder Mümkünse, Hamidiye'de kirve, sağdıçtan olur Fethiye'de ise gelinlik kız istenirken kirvenin bulunması arzu edilir Hasançelebi-Malatya'da da kirvelik bir tür sağdıçlıktır Keban'ın Alevi olan Büklümlü köyünde de kirveler kız alıp vermezler ve kirve aynı zamanda ikrar anlamını taşır
HZ Koşay, sağdıça Sivas çevresinde kirve dendiğini belirtir Urfa'da sağdıç yerine küvre tabiri kullanılır Bu kirve aynı zamanda sünnet düğününde kirve olan kimsedir Dobruca Türkleri'nde de güvey ‘kivey' olarak ifade edilir

Ağın İlçesi'ne bağlı alevi olan Dibek Köyü'nde kirveler kardeş sayılır Aynen merkez köylerinden Aydıncık'ta olduğu gibi kirvelik sülale sürer ve kirve düğüne ve sünnete gelemezse, onun tayin ettiği biri kirvelik görevini yerine getirir Fakat vekiller, kirveler gibi bacı-kardeş sayılmaz Yani onların çocukları birbiriyle evlenebilir Aynı ilçeye bağlı ve komşu olan Saraycık Köyü'nde ise kirvelik pek önemli değildir

Ancak Dibekli Köyü'ne bir km mesafedeki Sünni Yedibağ Köyü'nde kirvelik Dibekli'dekine benzer Fakat burada kirvelik sülale sürmez Derinboğaz, Bayramuşağı-Akçadağ, Börgenek-Adıyaman, Kuluşağı-Battalgazi köylerinde kirvelik sülale sürer
Palu'nun bütün köyleri Sünni, daha doğrusu Şafi olup, bu köylerde kirvelik hiç önemli bir kurum değildir Bu durumu Durmuşlar, Üçdeğirmenler ve Gökdere köylerinde yaptığımız araştırmalarda ve Halk Eğitim Müdürü ile yaptığımız görüşmede tespit ettik
Adı geçen köylerde herkesin kirvelik hakkında Hzpeygamberin bağlayıcı bir sünnetinin olmadığını beyan etmiş olmaları önemlidir Bu anlayışın arkasında, yörede yaygın medrese geleneğinin etkisinin olma ihtimali kuvvetlidir

Baskil'in Sünni olan Höyük, Alangören ve Karakaş köylerinde kirveye kıriv denir Bu köyler ile Sivrice'nin Sünni ve Beydili aşiretinden olan Kürk köyünde de kirvelik önemli olmadığı halde, kirveler kız alıp vermez
Maden köylerinin Sünni Tekevler köyünde kirveye ‘kerva' denirken Kaşlıca'da kirve denir ve Tekevler'de kirvelik Kaşlıca'daki gibi önemli değilken yani kız alıp verilirken, Kaşlıca'da kız alıp verilmez
Kovancılar İlçesi'nin Çaybağı ve Değirmentaş köyleri Sünni olup kirvelik önemli değildir Fakat Değirmentaş köyünün mezrası olan Yünlüce alevi olup burada kirvelik önemli olduğu gibi, kirveler kız alıp vermez Çaybağı Köyü'ne komşu ve uzaklığı bir km olan Sünni Kacar Köyü'nde ise kirveler kız alıp vermez

Kovancılar'daki İğdeli, Gülaçtı, Kavak, Taşören köyleri ile ilçe merkezinde oturan Beritanlılar ise kirveliğe önem vermezler ve kız alıp verirler
Karakoçan'ın Sünni Mirahmet, Kızılpınar ve Yüzevler köylerinde kirvelik önemli olmamakla beraber Kızılpınar köylülerine göre kirveliğin temelinde Aleviler'le Sünniler arasında yakınlık kurmak yatar (Bu anlayış temelde her yerde hakimdir) İslam anlayışına göre kirvelikle kardeş olunmaz, bu hurafedir

Ağrı'nın merkez köylerinden Sünni Ozanlar, Aşkale ve yarısı Karapapak olan Tezeren köylerinde önceleri kirvelik çok önemliyken, günümüzde önemini yitirmiştir Ancak kirveler hala kız alıp vermezler Eskiden bu köylerde kirvelik, kardeşlikten öndeyken, günümüzde sadece sosyal ilişkileri pekiştirici bir rolle sınırlandırılmıştır
Fakat Taşlıçay İlçesi'nin halkı Karapapak ve Sünni olan Geçitveren köyünde kirvelik hala çok önemlidir Bu köyde kullanılan, ‘kirvenin damının üstüne çıkılmaz' yani ‘onun kızı kızım, oğlu oğlumdur Ona kötülük yapılmaz' deyimi kirveliğin önemini ifade etmektedir
Ayrıca Posof-Kars köylerinde de ‘kirvenin damından ve kapısından don-gömlek geçilmez' deyimi kullanılmaktadır

Kirveliğin en önemli fonksiyonlarından biri, yukarıdaki ifadelerden anlaşılacağı gibi, iki aile ya da aile grupları arasında yakınlık sağlamaktadır AÖzer 1987 yılında Van'ın merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinin köylerinde yaşayan, kısmen göçebe olan Sünni Burukan aşireti arasında da aynı özellikleri tespit etmiştir
Ona göre, aşiretteki kirveliğin yaygın kirvelik anlayışından farkı, kirve olan kişi yalnız kendisi değil tüm ailesi veya aşireti ile kirvesi olduğu aşiretin veya ailenin yakın bir akrabası gibi görülür
Kan davası sona erdikten sonra tamamen unutturulmak istendiğinde başvurulan en etkili yollardan biri de kirvelik kurumunu devreye sokmaktır Doğu Anadolu'da özellikle Tunceli, Erzincan, Kiğı, Varto, Pülümür ve Kars Göle'de yaşayan ve sonradan bir kısmı Kırmanç ve Zazaca konuşan alevi Lolan Oymağı'nda da kirvelik aynı fonksiyona sahiptir

Mardin'de de kirveye kirip denir Ve kirve, Elazığ'ın özellikle alevi köylerinde olduğu gibi erkek çocuğun yetişmesinde, kız istenmesinde ve düğününde önemli fonksiyonlar icra eder
Kirveliğin önemli fonksiyonlarından biri de, gayrimüslimler ile yakınlık sağlamaktır Mesela yukarıda bahsettiğimiz Burukan Aşireti arasında yapılan bir başka çalışmada, Ermeniler'le kirvelik yoluyla ilişkiler kurulduğundan bahsedilmiştir

Mardin bölgesinde söylenen ‘kirvem' adlı türküde de, Kırmançca konuşan bir erkek çocuğunun, Yezidi kirvesinin kızına olan aşkı işlenir Türküde erkek, ‘kivre-krive', kız ise ‘krivo' tabirini kullanır Ayrıca bu türküde, gençlerin evlenmesini, birinci derecede Müslümanlığın ve Yezidiliğin engellediği vurgulanmaktadırKirveler arasında evlilik yasağı ya da evliliğe hoş bakmama anlayışı Burç Köyü-Viranşehir Yezidileri'nde de görülür Yezidiler'de kirveler arasında evlenme yasağı olduğu için ‘Burç Köyü sakinleri kendi şeyhlerini kirve seçer Zaten inançlarından dolayı şeyh ailesi ile evlilik yasağı olduğundan kirvelik fazla zarar getirmemektedir Şeyh dışında çevre Müslüman köylerden kişiler kirve olarak da seçilir'
Yezidiler ile ilgili bir başka çalışmada da sünnetin vaftizden kısa bir süre sonra yapıldığı belirtilmiştir Yezidiler'de çocuk ölü doğsa dahi sünnet yapılır ve kirve çocukları evlenemez Bu nedenle kirve nikah düşmeyen pir, şeyh gibi kimselerden seçilir Onlardan kirve, bulamadığı zaman, Sünniler'den kirve seçer
Viranşehir'in Yezidi inancının hakim olduğu dört köyünde yapılan bir saha çalışmasına göre de, çocuklar küçük yaşta sünnet edilir Kirveler Sünnilerden seçilir ve sünnet bir barış günüdür
Sonuç olarak kirvelik kavramı, Anadolu'da çeşitli bölgelerde görünmesine rağmen, özellikle Aleviler'de daha etkilidir Genelde kirvelik sünnet düğünü masraflarının bir başkası tarafından karşılanması ile dostluğu ifade eder En önemli fonksiyonlarından biri ise, taraflara statü kazandırmaktır Statü kazanmak iki taraflıdır Yani erkek çocuk sahibi A şahsını kirve yapmakla o kişi bir statü kazanırken, aynı zamanda kirve vasıtasıyla çocuk ailesinden başka bir şahsa ya da aileye daha sahip olmaktadır

Çünkü kirve ileride çocuğun yetişmesinde, evlenmesinde önemli fonksiyonlara sahiptir

Kirvelik kurumunun fonksiyonlarından biri diğeri de, ‘sosyal kontrol' ve ‘sosyal barış'ı sağlamasıdır Eski Erzincan Valisi Ali Kemali bu durumu şöyle anlatır: ‘Kirvelik, katil tarafına mensup bir çocuğun maktul tarafına mensup herhangi bir kişinin kucağında sünnet edilmesiyle meydana gelen ilişkidir ve çok yaygındır'
Kirveliğin temelinde dostluk yattığını yukarıda ifade etmiştik İşte bu anlayışa bağlı olarak yukarıdaki kaynaklara göre, genelde Aleviler, kirvelerini Sünnilerden; Sünniler de Aleviler, Ermeniler ve Yezidiler'den, Yezidiler de Müslümanlardan (Alevi-Sünni) seçmişlerdir Bu nedenle sosyal gruplar arasında yakınlaşmalar, doğrusu sıhri akrabalıklar kurulmuştur