Sosyal Sermaye

Milletlerin Kalkınmasında Önemli Güç Kaynağı Sosyal Sermaye
Dr Selim AYDIN


Her bir millet veya topluluk, kendi dünya görüşüne uygun medeniyeti, yaşadığı coğrafyada kurma, onu bütün insanlığa gösterme arzu ve potansiyeline sahiptir Bu arzunun gerçekleşmesi, yeterli gücü elde edebilmeye bağlıdır Son 200 yıllık Dünya tarihine göz atıldığında, kas (beden), sermaye (sermaye) ve bilgi şeklinde sınıflandırılan güç elde etme araçlarından sermaye ve bilgi gücünün katkı paylarının arttığı görülmektedir Ekonomik sermaye ve entelektüel sermaye olarak da tanımlanan sermaye ve bilgi gücü, günümüzde ciddi bir araştırma alanı olmuştur Hedefe ulaşmada gerekli güç kaynaklarını etkin şekilde kullanabilmek için bilim adamları bu güç kaynaklarını değişik açılardan farklı şekillerde alt gruplara ayırmaktadırlar Meselâ sermaye (sermaye), maddî sermaye, gönül sermayesi, akıl sermayesi, ahlâk ve fazilet sermayesi, bilgi (know-how) sermayesi, fırsat ve nimetlerin farkında ve bilincinde olma sermayesi şeklinde gruplandırılarak, her birine yeterli ölçüde farkındalık geliştirilerek, önem verilmesi kolaylaştırılmaktadır Bir başka açıdan da bir toplumun veya milletin kalkınmasını sağlayan faktörlerin önemini zihinlere yerleştirmek için, çeşitli bilim dallarından seçtikleri belli kavramları bir metafor (temsili dürbün veya benzeştirme) olarak kullanmaktadırlar Çünkü insan zihnî metaforlarla daha iyi düşünebilmekte ve meselelere yeni ve taze bir bakış açısı yakalayabilmektedir Son yıllarda bir milletin kalkınma ve gelişmesinde görünmeyen veya görülse bile yeterli vurgu yapılmayan önemli bir zenginlik kaynağına, 'sosyal sermaye' tanımlamasıyla yeniden dikkat çekilmektedir Sosyal sermaye perspektifinden, gelişmekte olan ülkelerin, niçin Batı standartlarında bir kalkınmayı gerçekleştiremedikleri de izah edilmektedir Maddî ekonomik güç ve bilgi (entelektüel sermaye) kalkınma arabasının mekanik kısmını ve yakıtını oluştururken, sosyal sermaye, kalkınma ve gelişme arabasının motor ve hidrolik yağını oluşturmaktadır Motor yağı ve hidrolik yağları azalmış veya yıpranmış bir araba sizi ne kadar taşıyabilir? Aynen öyle de sosyal sermayesi, eskimiş veya bozulmuş bir milletin kalkınma arabası da istenilen ölçüde harekete geçemeyecektir O hâlde nedir sosyal sermaye? Bir milletin hangi zenginlikleri sosyal sermaye dürbünüyle daha net şekilde fark edilebilmektedir?
Sosyal Sermayenin Tanımı
Sosyal sermaye, fertlerin, toplumun resmî ve sivil kurumları arasında üyelik yoluyla fayda ve avantaj sağlama kapasitesi ve yeteneğidir Sosyal sermaye bir yandan komşular, aileler ve bireyler arasında, diğer yandan da toplumdaki cemaatler arasında bağlar oluşturan bir sermayedir Toplumdaki sivil örgütlerin, mevcut kaynakların daha etkin kullanımını koordine etmek üzere birlikte çalışabilmek için sosyal sermayeye ihtiyaçları vardır Bir topluma ve millete ait olma hissi ve insanın kapasitesini kullanabilir hâle getirmesi de sosyal sermaye kapsamında yer alır Bir toplumda insanlararası ilişkilerde ve kurumsal bazda, toplum fertlerine sağlanan imkânlar ile yapılması gereken ödevlerin tamamı, sosyal sermayeyi oluşturur Bir sosyal gruba üye olma, insana hem sorumluluk yükler, hem de belli avantajlar sağlar Sosyal sermaye, sosyal yapıların ve kurumların özellikleriyle (güvenilirlik, normlar, ilişki ağları, koordineli hareketleri kolaylaştırıcı yapısı vb) ortaya çıkar Yapı içinde yer alan bireylerin belirli bazı davranışlarını kolaylaştırıcı tesire sahiptir Sosyal sermaye, belirli sonuçların alınmasını mümkün kılar Bireyin üye olduğu sosyal örgütlenmelerde bulunan ilişkiye dayalı boyut ve bireyin gruba ait olmasıyla elde edeceği imkân ve fırsatlara dayalı maddî boyut gibi Merkezdeki ilişki, karşılıklı güven ve itimat olup, bu beklentiler ve yükümlülükleri içeren bir sistem üretir Sivil toplum örgütlerinin üyeleri arasındaki güven ve itibar, sosyal ve ekonomik alışveriş motorunun tekerleklerini yağlar Maliyeti azaltır Grup üyeleri arasında, gizli bilgilerin dolaşmasını ve grubun sunduğu fırsatlara daha iyi erişilmesini sağlar

Sağlıklı bir toplumu inşa edip devam ettirecek değerler ve normların tamamı, sosyal sermaye olarak tanımlanabilir Toplumun çeşitli kurumlarında kurum içi ve kurumlar arası katılımcılık ve işbirliğinin varlığı olarak da tanımlanan sosyal sermaye, bir toplum veya takım inşa etmeyi mümkün kılan bir tutkal olup, bireyleri ortak bir gaye etrafında bir arada tutmayı sağlar İnsanlardaki yardımseverlik, fedakârlık, emniyet ve güvenilirlik gibi değerlerin oluşması büyük ölçüde dinî ve ahlâkî eğitimle sağlandığından, sosyal sermayenin inşasında dinî ve ahlâki öğretiler birinci derecede rol oynarlar

Sosyal sermaye; bir toplumun üretkenliğini ve sağlıklı olmasını etkileyen normlar, sosyal ağlar ve insanlararası itibar, güven ve inanılabilirlik olarak ta tanımlanmaktadır Sosyal bağlar, iş ve üretimdeki maliyeti azaltarak verimliliği artırabilir Üretim ve pazarlama için gerekli koordinasyon ve işbirliğini kolaylaştırır Sosyal sermaye, mikro ve makro ölçeklerdeki sosyal ve ekonomik gelişmenin ayrılmaz bir bileşenidir Bir toplumun sosyal etkileşimlerinin kalitesini ve miktarını şekillendiren normlar, kurallar, ağlar, ilişkiler ve kurumların tamamını içine alır Bu noktadan sosyal sermayenin yüksek olması, daha fazla kaynak ve imkânların mobilize edilmesini sağlar ve ortak gayelerin başarılmasını mümkün kılar Sosyal sermaye, iki yönlü olup, birileri için avantaj iken diğerleri için dezavantajdır Meselâ sosyal hayattaki klüpler, kendi içlerinde bir sosyal sermaye oluşturarak, üye olmayanları sundukları hizmetlerden dışlarlar Bu noktadan toplumdaki zengin ve fakir kesimlerin sosyal sermaye değerleri birbirinden farklıdır Fakir topluluklar arasında sosyal sermaye, güven ve karşılıklı mal ve eşya değiş tokuşu ekseninde inşa edilir Toplumsal kalkınmada kritik faktör, fakirlerle zenginlerin sosyal sermayelerinin dışlayıcı etkilerini azaltarak, kamusal imkân ve fırsatları fakirler tarafından da erişilebilir kılmaktır Bu açıdan zekât ve karz-ı hasen (faizsiz borç verme) müessesesi, sosyal sermayeyi inşa edip devam ettirmede vazgeçilmez bir önem kazanmaktadır

Toplumun kolektif menfaatlerine zıt amaçlarda çalışan, toplumdan soyutlanmış alt grupların (uyuşturucu karteli ve rüşvet mafyası gibi) sosyal sermayesi de, ekonomik ve sosyal gelişmeyi engeller Bu açıdan toplumun sosyal sermayesinin net değerinin olumlu veya olumsuz olacağını, toplumdaki alt grupların ve sivil toplum örgütlerinin inşa ettikleri sosyal sermaye değerlerinin toplamı ve etkileşimi belirler Meselâ bir müessesedeki çalışanlar arasındaki kurumsal kimliğin oluşum düzeyi, o kuruma ait olduğunu ne ölçüde hissettiği; ne ölçüde ortak akıl, vizyon ve amaçlara sahip oldukları; ve kurum içi ve dışı imkân ve fırsatlardan haberdâr olabilme ve yararlanabilme düzeyi; kurum içindeki insanların itibarı ve kurumun toplumdaki itibarı; dinî, etnik ve sosyo-ekonomik farklılıklara takılıp kalmadan fırsat eşitliği- sunabilme derecesi, o kurumun sosyal sermayesinin değerini belirler Ayrıca toplumdaki kurum ve kuruluşların yönetiminde, katılımcılık işlemleri de sosyal sermayeyi güçlendiren vasıtalardır Görüldüğü üzere sosyal sermaye, çok geniş anlamlara sahip olup, sermaye olarak isimlendirilen farklılıklar topluluğunu temsil eder

Sosyal sermayenin kaynakları ile sonuçlarını da birbirinden ayırmak gerekir Sosyal sermayenin sonuçları arasında sosyal kontrol, aile ve akraba ilişkilerinin korunması; toplumdaki birlik ve beraberliğin maddî ve manevî olarak toplum bireyleri tarafından hissedilip, korunması; toplum dokusundaki bütünlük ve ahenkle ortak akıl ve hedefler oluşturabilme kapasitesi, ekonomik kalkınma ve sürdürülebilir bir büyüme ve gelişme için hayatî öneme sahiptir

Sosyal sermaye, toplumsal yapıyı şekillendiren belli norm ve standartların gelişmesine imkân sağlayan sosyal ve siyasî bir çevrenin de oluşmasına önemli katkıda bulunur Sosyal sermaye ekonomik sermayeden farklı olarak, başka bir toplumdan veya milletten satın alınamaz Onu her toplum kendi inanç, gelenek ve eğitim sistemi içinde kendisi inşa etmek mecburiyetindedir Sosyal sermayenin olumlu yönde hızlı inşasında; sivil toplum örgütleri önemli rol oynar Sosyal sermayenin değeri, hükümetlerin ve adalet sisteminin işleyiş tarzını, toplumsal ve siyasî hak ve özgürlüklerin kullanılmasını doğrudan etkiler Ekonomik ve sosyal gelişme, toplumdaki alt grupların ve kurumların sosyal sermaye birikimlerinin ortak amaçlar ve ilkeleri belirleyebilme kapasitesiyle de doğrudan ilişkilidir İlişkiler ağı, sadece ailesi ve komşusuyla sınırlı olan insan gruplarının sosyal sermayesi de düşük olmakta ve kendilerini geliştirme imkân ve fırsatlarından mahrum kalmaktadırlar İlişkiler ağı geniş olan, meslekî ve sosyal klüplere, sivil toplum örgütlerine üyelik elde eden insanların sosyal sermayesi yüksek olduğundan, zenginleşme ve kendilerini geliştirme şansları daha yüksek olmaktadır

Sosyal Sermayenin Diğer Sermaye Çeşitleriyle Kıyaslanması
Sosyal sermaye bir yatırım aracı olup, sizin gelecekte ondan kazanç sağlamanızı sağlar Bugün dürüst, güvenilir meslekî namusa sahip çıkan, takım çalışması yapabilen sosyal sermaye değeri yüksek insanlar, hayatın bütün kesimlerinde aranan insanlardır Sosyal sermayesini belli bir değerin üzerine çıkaran kişi ve kuruluşlar, kritik değeri olan bilgiye, güç ve imkânlara erişme şansına sahip olurlar Ko-lektif hareket etme kapasitesini artıran kolektif grup kimliği, ancak sosyal sermayenin inşa edilmesiyle artırılabilir Nasıl maddî sermaye çeşitli amaçlara ulaşmak için farklı şekillerde kullanılabiliyorsa, sosyal sermaye de (meselâ arkadaşlık ve dostluk ilişkileri, klüp veya grup üyeliği) kritik bilgilere ulaşmak veya doğru sağlıklı tavsiye ve danışmanlık almak için de kullanılabilir Şüphesiz bir kimsenin toplum veya grup içindeki yerinin sağladığı avantajlar, ekonomik kazanca dönüştürülebilir Sermaye çeşitleri içinde en akışkanı ve dönüşüm değeri en yüksek olan maddî sermaye olup, bunu insan, kültür ve sosyal sermayeyi inşa etmede kullanabilirsiniz Hâlbuki sosyal sermayenin ekonomik sermayeye dönüştürülebilme oranı daha düşüktür Sosyal sermaye daha az transfer edilebilir O daha çok toplumu mümkün kılan ortak değerleri bir arada tutan tutkal fonksiyonu görür

Sosyal sermaye gerektiğinde diğer sermaye çeşitlerinin fonksiyonunu da üstlenebilir veya diğer sermayelerin eksikliğini tamamlayabilir Meselâ finans veya insan sermayesi eksikliği, güçlü sosyal ilişki ve bağlantılar devreye sokularak giderilebilir İşlem maliyetlerini azaltarak ekonomik sermayenin verimliliğini artırabilir Yapılan bir araştırma, sosyal sermaye değeri düşük olan insanların, daha az güvenilir kişiler oldukları ve şirketleşmeye ve örgütlenmeye karşı daha az katılımcı ve istekli olduklarını ortaya çıkarmıştır Fizikî (temiz hava, su ve çevre gibi) ve insan sermayesine benzer şekilde, sosyal sermaye de korunmaya ve sürdürülebilir kılınmaya ihtiyaç duyar Bunun anlamı; şirketteki veya gruptaki insanlar arasında var olan sosyal bağların, periyodik olarak yenilenmeye ve doğrulanmaya ihtiyacı vardır Aksi takdirde etkinliğini kaybetmeye başlar Sosyal sermaye kullanıldıkça değer kaybetme yerine değer kazanır Meselâ bugün birbirlerine itimat edip karşılıklı güven veren kişilerin sosyal sermayesi ertesi gün daha da çoğalacaktır Bu noktadan farklı dinler, kültürler ve sivil toplum örgütleri arasındaki diyalog ve karşılıklı ziyaretler, sosyal sermayenin inşa edilmesini mümkün kılan önemli alt yapı çalışmalarıdır

Fizikî sermayeye benzer olarak sosyal sermaye, kamuya yönelik bir avantaj olup, bu sermayenin bütün bireyler tarafından korunup geliştirilmeye ihtiyacı vardır Bu ise, her toplumda iyiliği tavsiye edip, kötülüklerden sakınmaya çağıran bir topluluğun bulunmasını isteyen İlâhî emrin hikmetini anlamamıza ışık tutar Temiz hava ve su, kullanıldıkça tükenirken, sosyal sermayede ise artış olur Toplumdaki fertler sosyal sermayeden eşit derecede yararlanamama riskine sahiptirler Sosyal sermaye, genelde bir klüp veya cemaate bağlılık şeklinde inşa edildiğinden, üye olmayan kişiler bu fırsat ve imkânlardan yararlanamazlar Sosyal sermaye bir kişi veya kurumun elinde değildir; kişiler veya kurumlar arası ilişkiler ağında ortaya çıkar, ilişkiler devam ettikçe sosyal sermaye de artar Bu açıdan sosyal sermayenin inşa edilmesi, karşılıklı güven, diyalog ve işbirliğine bağlıdır Sosyal sermayenin sosyal ilişkiler ağında ortaya çıkması, onu transfer edilemez hâle getirdiğinden, her toplumun kendine özgü iş yapma ve başarı elde etme usûlleri söz konusudur Meselâ dilimize yerleşmiş olan Türk usûlu başarı, Avrupa usûlu başarı, toplumların sosyal sermayesinin içeriğindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır

Kişide motivasyonu sağlayıcı -fırsatlar üretici- yetenek ve kapasiteleri kullanılabilir kılan bütün kültürel elementler (din, dil, gelenek, eğitim, coğrafya, iklim vb) sosyal sermayenin oluşmasında rol oynarlar

Sosyal Sermaye Nasıl Ölçülür?
Sosyal sermayenin ölçülmesinde devlete ve onun kurumlarına duyulan güven ve saygının derecesi; halkın kendine ait kararlarda katılımcılık düzeyi; kişilerin sivil toplum kuruluşlarında ne ölçüde görev aldıkları, gönüllü olarak ayda ortalama hizmet etme saatleri; kişilerin ve komşuların birbirlerine karşı yaptıkları yardım, destek ve fedakârlık seviyeleri şu an için sosyal sermaye değerini ölçmede kullanılan kriterlerdir

Aileler ve yerel vatandaşlar, aktif şekilde okula destekleriyle güçlenen sosyal sermaye, eğitimin kalitesini artırmaktadır Öğretmenler, mesleklerine ciddi düzeyde ehemmiyet verip kendilerini geliştirdiklerinde ve öğrencilerle samimi bir ilişki kurduklarında, öğrenciler daha başarılı olmaktadır

Vatandaşlar tarafından izlenen ve desteklenen sağlık kuruluşlarında doktorlar ve hemşireler, vazifelerini daha dikkatle ve önemseyerek yapmaya başlamaktadırlar Sağlıklı bir toplum inşa edebilmek de, fertler arasında karşılıklı güven ve yardımlaşmaya dayalı sosyal sermayenin gücüne bağlıdır

Bir Milletin Kalkınmasında Sosyal Sermaye Ne Kadar Gerekli?
Araştırmacılar, bir milletin sağlıklı bir kalkınmayı gerçekleştirebilmesinin sadece paraya, birtakım yapısal ve hukukî düzenlemelere bağlı olmadığını tespit etmişlerdir Özellikle dünya bankasının gelişmekte olan ülkelere kalkınmaları için yaptığı maddî destek ve önerdiği yapısal reformların çok işe yaramadığının görülmesiyle zihinlerde şu soru oluşmuştur: Acaba gözden kaçan veya üzerinde yeterince durmadığımız hususlar nelerdi? Yapılan analizler ve araştırmalar, kalkınmada emek ve sermayenin etkileşiminin beklenenden çok fazla kompleks olduğunu ortaya çıkarmıştır Sermayenin çok çeşitli (fizikî ve coğrafik sermaye, insan sermayesi, kültür sermayesi, ahlâk sermayesi, gönül sermayesi, sosyal sermaye gibi) olduğu ve her birinin kalkınma için önemli olduğu idrak edilmiştir Özellikle sosyal sermayenin, kalkınma ve gelişmenin ilk ateşleyicisi ve destekleyicisi olduğu belirlenmiştir Son yıllarda araştırmacılar, özellikle gelişmekte olan ülkelerin para ve insan sermayesinden ziyade, sosyal sermayeye ihtiyacı olduğunu söylüyorlar Gelişmekte olan ülkelerde görülen yolsuzluk, rüşvet ve kartelleşmenin ancak sosyal sermayenin iyileştirilmesiyle önlenebileceği vurgulanmaktadır

Umarız ki bu yazı; millet gemisinin kaptan köşkünde oturan yöneticilerimizin, sahip olduğumuz dinî, ahlâkî, kültürel mirasın yüksek katsayılı sosyal sermayenin oluşmasındaki katkısını fark etmelerine vesile olur; sosyal sermaye isimli kalkınma trendini projelerine dahil ederler